Ngôn ngữ tại châu Phi

Các ngôn ngữ theo phân bố địa lý
(Đổi hướng từ Ngôn ngữ châu Phi)

Có 1.250 tới 2.100[1] và theo một nguồn là có tới 3.000 ngôn ngữ được nói bản địa ở châu Phi,[2] nằm trong nhiều ngữ hệ khác nhau:

Bản đồ cho thấy phân bố của các ngữ hệ truyền thống tại châu Phi:
  Phi-Á (Semit-Hamit)
  Nam Đảo (Malay-Polynesia)
Niger-Congo:
  Bantu
  Trung và Đông Sudan
  Trung Bantoid
  Đông Bantoid
  Guinea
  Mande
  Tây Bantoid
Nin-Sahara:
  Kanuri
  Nin

Có nhiều ngữ hệ nhỏ, ngôn ngữ tách biệt, cũng như nhiều ngôn ngữ chưa được phân loại khác. Thêm vào đó, châu Phi rất đa dạng về ngôn ngữ ký hiệu, nhiều trong số này là ngôn ngữ ký hiệu tách biệt.

Chừng một trăm ngôn ngữ được sử dụng rộng rãi trong việc giao tiếp. Tiếng Ả Rập, Somali, Berber, Amhara, Oromo, Swahili, Hausa, Manding, FulaniYoruba là những ngôn ngữ được hàng chục triệu người nói. Nếu như hàng trăm ngôn ngữ tương tự nhau được gộp lại, thì mười hai ngôn ngữ được nói bởi 75% người dân châu Phi, mười lăm ngôn ngữ được nói bởi 85%, như ngôn ngữ thứ nhất hay thứ hai.[3]

Sự đa dạng ngôn ngữ học của nhiều nước châu Phi (chỉ mình Nigeria đã có hơn 500 ngôn ngữ[4]) đã khiến chính sách ngôn ngữ trở thành một vấn đề thời kì hậu thuộc địa. Những năm gần đây, các nước châu Phi mỗi lúc một xem trọng giá trị ngôn ngữ của họ. Chính sách ngôn ngữ hiện nay chủ yếu nhắm đến mục tiêu đa ngôn ngữ. Năm 2006 là "Năm của Ngôn ngữ châu Phi" của Liên minh châu Phi (AU).[5] Tuy nhiên, dù nhiều thứ tiếng vừa và nhỏ đã hiện diện trên radio, báo chí, và được giảng dạy trong các trường học, và vài ngôn ngữ lớn được xem là ngôn ngữ quốc gia, chỉ một số ít trở thành ngôn ngữ chính thức cấp quốc gia.

Các nhóm ngôn ngữ

Đa số các thứ tiếng được nói ở châu Phi thuộc về ba ngữ hệ: Phi-Á, Nin-Sahara, và Niger-Congo. Số khác thuộc về một nhóm Ubangia (đôi khi được đặt trong Niger-Congo) và Khoisan, hoặc Ấn-ÂuNam Đảo (cả hai bắt nguồn từ ngoài châu Phi. Thêm vào đó, có nhiều ngôn ngữ chưa phân loại và ngôn ngữ ký hiệu.

Ngữ hệ Phi-Á

Nhóm Phi-Á được nói khắp Bắc Phi, Sừng châu Phi, Trung Đông, và một số phần của Sahel. Có chừng 375 ngôn ngữ Phi-Á, sử dụng bởi hơn 350 triệu người. Các phân nhánh chính là nhóm ngôn ngữ Berber, nhóm ngôn ngữ Semit, nhóm ngôn ngữ Tchadnhóm ngôn ngữ Cush. Urheimat của ngữ hệ Phi-Á (nơi xuất phát) thì không chắc chắn. Tuy vậy, phân nhánh phổ biến nhất, nhóm Semit (gồm tiếng Ả Rập, tiếng Amhara, tiếng Hebrew và một số khác), có sẽ đã phát triển ở bán đảo Ả Rập. Semit là nhánh duy nhất của hệ Phi-Á được sử dụng bên ngoài châu Phi.

Một số ngôn ngữ Phi-Á thường gặp nhất là tiếng Ả Rập (Semit), Somali (Cush), Berber (Berber), Hausa (Chadic), Amhara (Semit), và Oromo (Cush). Trong những họ ngôn ngữ còn lại trên thế giới, Phi-Á có lịch sử chữ viết lâu đời nhất, nhờ tiếng Akkad tại Lưỡng Hàtiếng Ai Cập cổ đại.

Ngữ hệ Nin-Sahara

Nin-Sahara là một nhóm gây nhiều tranh luận với sự đa dạng cực kỳ trong hơn một trăm ngôn ngữ. Phân bố trãi ra từ thung lũng Nil tới bắc Tanzania và đến NigeriaCộng hòa Dân chủ Congo, với nhóm ngôn ngữ Songhay dọc theo trung lưu của sông Niger. Mối quan hệ giữa các ngôn ngữ này chưa được chứng minh chắc chắn.[6][7] Những thứ tiếng này cùng chia sẻ vài hình thái khác thường, nếu chúng có liên quan, đa số các nhánh con hẳn đã phải trải qua sự thay đổi lớn kể từ tách ra từ tổ tiên chung. Việc gộp vào cả nhóm Songhay cũng đang bị nghi ngờ.

Một số ngôn ngữ phổ biến thuộc hệ này là Kanuri, Fur, Nobiin, và Luo, Dinka, Maasai (cả ba đều thuộc nhóm Nin). Các ngôn ngữ Nin-Sahara có thanh điệu.

Ngữ hệ Niger–Congo

Niger–Congo là ngữ hệ lớn nhất tại châu Phi và có lẽ cả thế giới khi tính đến số lượng ngôn ngữ. Một trong những đặc điểm nổi bật của nó là hệ thống lớp danh từ (noun class) phức tạp với sự hợp ngữ pháp. Lượng lớn ngôn ngữ trong hệ này có thanh điệu, như tiếng Yoruba, Igbo, Ashanti, và Ewe. Một nhánh lớn của hệ Niger–Congo là họ Bantu.

Nhóm ngôn ngữ khác

Nam Đảo

Nhiều thứ tiếng được nói tại châu Phi xuất phát từ bên ngoài châu lục này. Ví dụ, tiếng Malagasy, ngôn ngữ của Madagascar, thuộc về ngữ hệ Nam Đảo.

Ấn-Âu

Afrikaans, cũng như đa số ngôn ngữ creole tại châu Phi, là ngôn ngữ Ấn-Âu. Afrikaans là ngôn ngữ Ấn-Âu duy nhất từng phát triển ở đây; do đó, nó là một ngôn ngữ châu Phi. Afrikaans được dùng khắp vùng Nam Phi. Đa số người bản ngữ Afrikaans sống ở Nam Phi, ở Namibia nó là lingua franca và ở BotswanaZimbabwe nó là ngôn ngữ thiểu số với chừng mười nghìn người nói. Khắp thế giới, ước tính có 15 đến 20 triệu người nói tiếng Afrikaans.

Những hệ nhỏ

  • Mande, khoảng 70 ngôn ngữ, gồm các ngôn ngữ lớn tại MaliGuinea. Chúng có khi được xem là một nhánh của Niger–Congo, nhưng ý kiến chung vẫn không thống nhất.
  • Ubangi, khoảng 70 ngôn ngữ, gồm các ngôn ngữ lớn tại Cộng hòa Trung Phi. Cũng có thể thuộc Niger–Congo.
  • Khoe, khoảng 10 ngôn ngữ, tại NamibiaBotswana
  • Sandawe, tại Tanzania, có thể liên quan tới Khoe
  • Kx'a, gồm hai ngôn ngữ tại Nam Phi
  • Tuu, hay Taa-Ui, gồm hai ngôn ngữ
  • Hadza, ngôn ngữ tách biệt tại Tanzania
  • Bangi-me, ngôn ngữ tách biệt tại Mali
  • Jalaa, ngôn ngữ tách biệt tại Nigeria
  • Laal, ngôn ngữ tách biệt tại Tchad

Khoisan là một thuật ngữ (tiện dụng) để chỉ khoảng 30 ngôn ngữ được dùng bởi 300.000–400.000 người. Có năm nhánh ngôn ngữ Khoisan chưa được chứng minh có liên quan tới nhau: Khoe, Tuu, Kx'a, cũng như SandaweHadza, hai ngôn ngữ tách biệt. Một đặc điểm nổi bật của Khoisan, và là lý do chúng được gộp chung với nhau, là sự hiện diện của phụ âm click (giống như tiếng búng lưỡi hay chắc lưỡi). Vài ngôn ngữ Bantu lân cận (như XhosaZulu) cũng có tiếng "click", nhưng chúng bắt ngồn từ Khoisan. Khoisan cũng là ngữ hệ thanh điệu.

Ngôn ngữ chưa phân loại

Có một số lượng tương đối ngôn ngữ chưa phân loại ở châu Phi. Nhiều trong số này chưa được phân loại đơn giản vì thiếu tài liệu; một số ngôn ngữ được biết tới rõ hơn song không có phân loại rõ ràng là:

  • có thể thuộc hệ Á-Phi: Ongota, Gomba
  • có thể thuộc hệ Nin-Sahara: Shabo
  • có thể thuộc hệ Niger–Congo: Jalaa, Mbre, Bayot
  • có thể thuộc Khoe: Kwadi
  • không rõ: Laal, Mpre

Trong số này, Jalaa có nhiều khả năng là ngôn ngữ tách biệt nhất.

Số người nói của một số ngôn ngữ (bản địa và phi bản địa)

Ngôn ngữNgữ hệSố người nói bản ngữ (L1)Tình trạng chính thức
AfrikaansẤn-Âu7.200.000 [8]  Nam Phi
Tiếng AkanNiger-Congo11.000.000 [9]ngôn ngữ chính phủ ở  Ghana
Tiếng AmharaPhi-Á22.000.000 [10]  Ethiopia
Tiếng Ả RậpPhi-Á150.000.000 [11] nhưng có nhiều biến thể không thể hiểu được nhau  Algeria,  Chad,  Comoros,  Djibouti,  Ai Cập,  Eritrea,  Libya,  Mauritania,  Morocco,  Somalia,  Sudan,  Tunisia
Tiếng BerberPhi-Á  Morocco
Tiếng ChewaNiger-Congo11.500.000 [9]  Malawi,  Zimbabwe
Tiếng AnhẤn-Âuxem Danh sách quốc gia và vùng lãnh thổ nơi tiếng Anh là ngôn ngữ chính thức
Tiếng PhápẤn-Âuxem Danh sách quốc gia và vùng lãnh thổ nơi tiếng Pháp là ngôn ngữ chính thức
Tiếng FulaNiger-Congo25.000.000 [9]
Tiếng GikuyuNiger-Congo6.600.000 [12]
Tiếng HausaPhi-Á34.000.000 [13]
Tiếng IgboNiger-Congo18.000.000 [14]
KinyarwandaNiger-Congo9.800.000 [9]  Rwanda
KirundiNiger-Congo8.800.000 [9]  Burundi
Tiếng KongoNiger-Congo5.600.000 [15]ngôn ngữ vùng miền được công nhận của  Angola
Tiếng LingalaNiger-Congo5.500.000 [9]ngôn ngữ quốc gia của  Cộng hòa Dân chủ Congo
Tiếng MalagasyNam Đảo18.000.000 [16]  Madagascar
Tiếng MõõréNiger-Congo7.600.000 [9]ngôn ngữ vùng miền được công nhận của  Burkina Faso
Tiếng Nam SothoNiger-Congo4.600.000 [17]  Nam Phi
Tiếng OromoPhi-Á26.000.000 [9]  Ethiopia
Tiếng Bồ Đào NhaẤn-Âu13.700.000 (ước tính) [18]  Angola,  Cape Verde,  Guinea-Bissau,  Guinea Xích đạo,  Mozambique,  São Tomé và Príncipe
Tiếng SothoNiger-Congo5.600.000 [19]  Lesotho,  Nam Phi,  Zimbabwe
Tiếng ShilhaPhi-Á14.000.000 (ước tính) [20]
Tiếng ShonaNiger-Congo14.200.000 gồm cả Manyika, Ndau (2000–2006)[21]  Zimbabwe
Tiếng SomaliPhi-Á16.600.000 [22]  Somalia
Tiếng SwahiliNiger-Congo15.000.000 [23]ngôn ngữ chính thức tại  Tanzania,  Kenya,  Uganda, ngôn ngữ quốc gia của  Cộng hòa Dân chủ Congo
Tiếng TigrinyaPhi-Á7.000.000 [24]  Eritrea
Tiếng TshilubaNiger-Congo6.300.000 (1991) [25]ngôn ngữ quốc gia của  Cộng hòa Dân chủ Congo
Tiếng MbunduNiger-Congo6.000.000 [26]ngôn ngữ vùng miền được công nhận của  Angola
Tiếng YorubaNiger-Congo28.000.000 [9]
Tiếng XhosaNiger-Congo7.600.000 [9]  Nam Phi,  Zimbabwe
Tiếng ZuluNiger-Congo10.400.000 [9]  Nam Phi

Chú thích