Thủy Nguyên

Huyện Thủy Nguyên nằm ở phía bắc ngoại thành của thành phố Hải Phòng, nằm cách trung tâm thành phố khoảng 13 km, có vị trí địa lý:

• Phía đông giáp thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh
• Phía tây giáp huyện An Dương và thị xã Kinh Môn, tỉnh Hải Dương
• Phía nam giáp quận Hồng Bàng, quận Ngô Quyền và quận Hải An
• Phía bắc giáp thành phố Uông Bí và thị xã Đông Triều thuộc tỉnh Quảng Ninh.

Các điểm cực của huyện Thủy Nguyên:

• Cực bắc ngã ba sông Kinh Thầy, sông Phi Liệt, sông Đá Bạc (sông Đá Vách) thuộc thôn Phi Liệt, xã Lại Xuân.
• Cực đông gần ngã ba sông Bạch Đằng và sông Giá, thôn Do Nghi, xã Tam Hưng.
• Cực nam trên sông Cấm gần cảng Hải Phòng, thôn Hữu Quan, xã Dương Quan.
• Cực tây trên sông Hàn (sông An Lưu), thôn Trại Sơn, xã An Sơn.

Huyện có diện tích 242,87 km², dân số năm 2019 là 333.810 người^[1], mật độ dân số đạt 1.374 người/km².

Địa hình Thủy Nguyên khá đa dạng, dốc từ phía tây bắc xuống đông nam, vừa có núi đất, núi đá vôi, vừa có đồng bằng và hệ thống sông hồ dày đặc. Đây chính là những điều kiện tự nhiên thuận lợi để huyện Thủy Nguyên phát triển một nền kinh tế đa dạng về ngành nghề bao gồm cả nông nghiệp, công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, thủy sản và du lịch. Nằm ở cửa ngõ phía Bắc thành phố Hải Phòng, huyện có diện tích tự nhiên 242 km², dân số trên 300.000 người, có 2 thị trấn và 35 xã trực thuộc, trong đó có 6 xã miền núi.

Vùng đất Thủy Nguyên có từ xa xưa, tên cũ là giang Nam Triệu, sau là Thủy Đường. Phần núi được xếp vào loại cổ nhất ở Hải Phòng qua những di chỉ khảo cổ học Tràng Kênh, Việt Khê,… Còn phần đồng bằng có từ sau công nguyên.

Thời Hùng Vương vùng đất này thuộc bộ Dương Tuyền (Thang Tuyền), một trong mười lăm bộ của nước Văn Lang. Thời Hán thuộc địa phận huyện An (Yên) Định, quận Giao Chỉ. Tên gọi Thủy Đường được nhắc đến nhiều lần trong sử sách thời thuộc Minh (1407 -1427). Trước đó là giang Nam Triệu, ở đây “giang” là đơn vị hành chính tương đương cấp huyện, trong “giang” có nhiều “trang”, loại đơn vị hành chính này có ở Thủy Nguyên nhiều hơn các huyện khác thuộc thành phố Hải Phòng. Giang Nam Triệu (tức huyện Thủy Đường) có từ thời Tiền Lê. Địa bàn “giang”này bao gồm các huyện Giáp Sơn, An Dương, Thủy Đường thời Hậu Lê. Thời Lý – Trần thuộc lộ Hồng, cuối đời Trần thuộc châu Đông Triều, lộ Hải Đông, thời hậu Trần thuộc phủ lộ Tân Hưng. Thời thuộc Minh thuộc lộ Tân Yên (An). Thời Lê sơ thuộc phủ Kinh Môn, lộ Nam Sách.

Từ năm Quang Thuận thứ 10 (1469) là một trong bảy huyện thuộc phủ Kinh Môn, thừa tuyên Hải Dương (Giáp Sơn, Đông Triều, Kim Thành, An Lão, An Dương, Nghi Dương và Thủy Đường). Thời Tây Sơn huyện Thủy Đường thuộc phủ Kim Môn, trấn Yên Quảng. Thời nhà Nguyễn huyện Thủy Đường thuộc phủ Kinh Môn, trấn Hải Dương. Thời Đồng Khánh (tên húy vua là Nguyễn Phúc Ưng Đường) huyện Thủy Đường đổi thành huyện Thủy Nguyên. Từ năm 1887 là một trong bốn huyện (An Dương, An Lão, Nghi Dương và Thủy Đường) thuộc tỉnh Hải Phòng, từ năm 1898 tỉnh Hải Phòng đổi thành tỉnh Phù Liễn, từ 1906 tỉnh Phù Liễn  đổi thành tỉnh Kiến An. Từ năm 1949 (có tài liệu ghi năm 1947) thuộc tỉnh Quảng Yên. Ngày 04 tháng 3 năm 1950 được cắt về tỉnh Kiến An^[3]. Cuối năm 1962 tỉnh Kiến An và thành phố Hải Phòng hợp nhất, huyện Thủy Nguyên trực thuộc thành phố Hải Phòng, khi đó huyện có 33 xã: An Lư, An Sơn, Cao Nhân, Chính Mỹ, Đông Sơn, Dương Quan, Hòa Bình, Hoa Động, Hoàng Động, Hợp Thành, Kênh Giang, Kiền Bái, Kỳ Sơn, Lại Xuân, Lâm Động, Lập Lễ, Liên Khê, Lưu Kiếm, Minh Đức, Minh Tân, Mỹ Đồng, Ngũ Lão, Phả Lễ, Phù Ninh, Phục Lễ, Quảng Thanh, Tam Hưng, Tân Dương, Thiên Hương, Thủy Đường, Thủy Sơn, Thủy Triều, Trung Hà.

Ngày 15 tháng 7 năm 1983, thành lập 2 xã Gia Đức và Gia Minh thuộc vùng kinh tế mới.^[4]

Ngày 18 tháng 3 năm 1986, thành lập thị trấn Núi Đèo - thị trấn huyện lị huyện Thủy Nguyên - trên cơ sở 55,62 ha đất với 2.615 nhân khẩu của xã Thủy Sơn và 36,55 ha đất với 620 nhân khẩu của xã Thủy Đường; chuyển xã Minh Đức thành thị trấn Minh Đức.^[5]

Ngày 10 tháng 1 năm 2004, thành lập xã Lưu Kỳ trên cơ sở điều chỉnh một phần diện tích tự nhiên và dân số của xã Lưu Kiếm.^[6]

Huyện Thủy Nguyên có 37 đơn vị hành chính cấp xã trực thuộc, bao gồm 2 thị trấn: Núi Đèo (huyện lỵ), Minh Đức và 35 xã: An Lư, An Sơn, Cao Nhân, Chính Mỹ, Dương Quan, Đông Sơn, Gia Đức, Gia Minh, Hoa Động, Hòa Bình, Hoàng Động, Hợp Thành, Kênh Giang, Kiền Bái, Kỳ Sơn, Lại Xuân, Lâm Động, Lập Lễ, Liên Khê, Lưu Kiếm, Lưu Kỳ, Minh Tân, Mỹ Đồng, Ngũ Lão, Phả Lễ, Phù Ninh, Phục Lễ, Quảng Thanh, Tam Hưng, Tân Dương, Thiên Hương, Thủy Đường, Thủy Sơn, Thủy Triều, Trung Hà.

• 25 tháng 10
• Bạch Đằng
• Đà Nẵng
• Đỗ Mười
• Phạm Ngũ Lão
• Tam Hưng
• Thắng Lợi
• Thanh Bình
• Thường Sơn
• Trần Hưng Đạo
• Trần Kiên

Trong lĩnh vực công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp - xây dựng và dịch vụ. Hiện nay, trên địa bàn huyện có hơn 20 xí nghiệp, nhà máy, hàng trăm cơ sở sản xuất - kinh doanh, công ty trách nhiệm hữu hạn hoạt động đã tạo lập môi trường sản xuất - kinh doanh sôi động, cạnh tranh lành mạnh, góp phần giải quyết việc làm cho hàng nghìn lao động, tăng nhanh giá trị sản xuất công nghiệp - xây dựng trên địa bàn huyện. Cùng với những thành tựu đạt được, Thủy Nguyên còn đón nhận nhiều dự án lớn đang được đầu tư trên địa bàn như: tuyến Quốc lộ 10 từ Bến Kiền, Đá Bạc sang Quảng Ninh; nhà máy nhiệt điện 600 MW (xã Tam Hưng); Nhà máy Xi măng Hải Phòng (thị trấn Minh Đức); mở rộng Công ty Công nghiệp Tàu thủy Nam Triệu.... Đây sẽ là những nền tảng cơ bản cho sự phát triển của Thủy Nguyên trong tương lai.

Bên cạnh đó, phát huy lợi thế của vùng ven đô giáp hải cảng, Thủy Nguyên có điều kiện phát triển du lịch, thương mại và dịch vụ với nhiều thắng cảnh đẹp như: hồ Sông Giá, hang Lương, hang Vua, khu vực núi Tràng Kênh... và nhiều công trình kiến trúc độc đáo, đền thờ, miếu mạo đã được Nhà nước công nhận và xếp hạng cùng với những lễ hội truyền thống độc đáo, đậm đà bản sắc dân tộc.

Có thể nói, bức tranh kinh tế Thủy Nguyên trong giai đoạn gần đây đã có những gam màu sáng, hoạt động kinh tế sôi động hơn đã mang lại hơi thở mới trong cuộc sống của người dân nơi đây. Đời sống vật chất cũng như tinh thần của người dân Thủy Nguyên được cải thiện rõ rệt nhờ các biện pháp chăm lo đầu tư cơ sở hạ tầng, phát triển văn hóa giáo dục.

Công tác y tế, dân số và chăm sóc sức khỏe cộng đồng được quan tâm, đặc biệt là các xã vùng sâu, vùng xa. Đến nay, huyện đã hoàn thành chương trình đưa bác sĩ về cơ sở, sửa chữa các trạm y tế xã, đầu tư hệ thống trang thiết bị hiện đại, phục vụ tốt công tác khám, chữa bệnh. Đặc biệt, công tác giáo dục, chăm sóc, bảo vệ trẻ em được quan tâm thường xuyên bằng hành động thiết thực như duy trì tốt hoạt động giảng dạy ở các lớp học tình thương, giúp đỡ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt hòa nhập cộng đồng.

Các hoạt động văn hóa, thể thao quần chúng phát triển mạnh mẽ. Công tác xã hội hoá thể thao được đẩy mạnh từ cấp huyện đến cơ sở, góp phần rèn luyện sức khoẻ nhân dân. Các môn bơi lặn, bóng đá thiếu niên nhi đồng, điền kinh trong sân đều đạt thành tích cao.

Về xây dựng cơ bản, huyện chỉ đạo các ban ngành thực hiện xong quy hoạch chi tiết thị trấn Núi Đèo, thị trấn Minh Đức, khu đô thị Bắc Sông Cấm và lập dự án khai thác tài nguyên hồ Sông Giá. Ngoài ra, huyện còn tiến hành xây dựng 2 nhà máy nước loại nhỏ ở xã Tân Dương, Lập Lễ, hệ thống cấp nước ở Lại Xuân, xây dựng 60 bể xử lý chất thải chăn nuôi đảm bảo vệ sinh môi trường.

Hệ thống giao thông vận tải phát triển mạnh về số lượng và chất lượng, đáp ứng nhu cầu vận chuyển hàng hóa và phục vụ nhu cầu đi lại của nhân dân. Bên cạnh đó, công tác quản lý phương tiện, giải tỏa hành lang an toàn giao thông được tăng cường, thường xuyên thực hiện chế độ duy tu, sửa chữa hệ thống đường sá. Đến nay, huyện Thủy Nguyên đã cơ bản hoàn thành việc bàn giao lưới điện trung áp ở các xã, thị trấn, đưa vào sử dụng 5 công trình bằng nguồn vốn phụ thu và một phần đóng góp của nhân dân trị giá 644 triệu đồng. Bên cạnh đó, ngành Bưu điện Thủy Nguyên cũng đạt được nhiều bước tiến vượt bậc.

Hiện nay, trên địa bàn huyện Thủy Nguyên đã và đang hình thành một số khu đô thị mới như khu đô thị VSIP Hải Phòng, khu đô thị Bắc Sông Cấm, khu đô thị Gò Gai, khu đô thị Quang Minh Green City...

- THPT Lê Ích Mộc (Xã Kỳ Sơn)

- THPT Quang Trung (Xã Cao Nhân)

- THPT Lý Thường Kiệt (Xã Thủy Sơn)

- THPT Phạm Ngũ Lão (Xã Ngũ Lão)

- THPT Bạch Đằng (Xã Lưu Kiếm)

- THPT Thủy Sơn (Xã Thủy Sơn)

- THPT Nam Triệu (Xã Phục Lễ)

- THPT Quảng Thanh (Xã Quảng Thanh)

- THPT 25-10 (Xã Thủy Sơn)

• Dưa chuột Kỳ Sơn
• Làng nghề mây tre đan Chính Mỹ
• Làng đúc Mỹ Đồng
• Bưởi Lâm Động
• Tứ vật ở huyện Thủy Nguyên: 1- Vật hành Thanh Lãng lộ (勿行清朗路), không nên đi vào con đường xã Thanh Lãng, tổng Phù Lưu (khu vực cánh đồng giáp Quảng Cư) vì hay bị cướp giật. Địa danh này nay thuộc xã Quảng Thanh, huyện Thủy Nguyên. 2- Vật thú Lôi Động thê (勿娶雷洞妻), không nên lấy vợ ở xã Lôi Động, tổng Lâm Động, vì con gái thường trăng hoa, kiêu kỳ và nhà gái thách cưới cao. Địa danh này nay thuộc xã Hoàng Động, huyện Thủy Nguyên.. 3- Vật ẩm Kiền Bái tửu (勿飲虔拜酒), không nên uống rượu của xã Kiền Bái, tổng Trịnh Xá, vì chất lượng kém, thường bị pha thêm lấy số lượng. Địa danh này nay thuộc xã Kiền Bái, huyện Thủy Nguyên. 4- Vật giao Phục Lễ hữu (勿交復禮友), không nên giao tiếp với dân xã Phục Lễ, tổng Phục Lễ vì thường lý sự, hai mặt. Địa danh này nay thuộc xã Phục Lễ, huyện Thủy Nguyên. 5- Một số câu ca cổ khác: Chơi với dân Kiền Bái mất cả dái lẫn cu. Hay Chơi với dân Phục nó đục đến xương.

• Quần thể di tích danh thắng Tràng Kênh
• Bãi cọc Cao Quỳ tại xã Liên Khê, được phát hiện năm 2019, các cọc gỗ ở đây được xác định thuộc trận Bạch Đằng năm 1288.

Là một huyện giáp ngay trung tâm thành phố lại có diện tích rộng nên Thủy Nguyên có nhiều làng nghề xưa và làng nghề mới. Chính vì nhiều làng nghề mà Thủy Nguyên được coi là đơn vị cấp huyện giàu nhất của Hải Phòng:

• Đánh bắt thủy sản, đóng tàu gỗ Lập Lễ
• Đúc gia công Mỹ Đồng
• Làng gốm Dưỡng Động (Minh Tân)
• Bánh chưng Thủy Đường
• Trồng và chế biến cau Cao Nhân
• Khai thác, làm đá Pháp Cổ (Lại Xuân)
• Nghề khai thác đá, vật liệu xây dựng ở An Sơn
• Mây tre đan Chính Mỹ
• Mộc, làm nhà gỗ (nét đẹp) ở Thủy Triều
• Nghề vận tải phát triển nhiều hơn ở khu vực phía Nam
• Làm hương Kiền Bái
• Vận tải thủy ở An Lư
• Làm bún, nấu rượu Trịnh Xá (Thiên Hương)
• Một số làm việc ngoài nước nhiều nhất ở các thôn phía Đông Nam
• Nông sản, lương thực, cai xây dựng, trồng rau, hoa...

• Cổng thông tin điện tử huyện Thủy Nguyên Lưu trữ 2019-03-21 tại Wayback Machine