Gargälle
Gargälle isch es Bärgdorf und en Ortsdeil vo dr Vorarlbärger Gmaind Sankallekilke.
Geografy
S Dorf lyt uf dr Höchi vo 1423 Meter über Meer; es isch die Ortschaft vom Montafon, wo am wytischte obe isch.
S Gargälletaal foot am Rotbüelspitz mit de beide Bärgtääler Valzifenztaal und Vergaldner Taal aa. Bi Vergalda chöme d Bärgbech zäme und bilde dr Suggadinbach, wo dur s Taal und am Dorf Gargälle verby uf Sankallekilke flüsst, won er i d Ill mündet. E Deil vom Wasser vo alne dene Bech wird sid 1964 dur ne Rööre im Bärg zum Chraftwärch Vermunt vo de Vorarlbärger Illwärk gläitet.[1]
Über s Schlappynerjoch, wo a dr Landesgränze vo dr Schwiiz und vo Öschtrych uf 2201 Meter isch, goot en alte Soumpfad vo Gargälle uf Chlooschtersch im püntnerische Prättigau. Anderi Bärgwääg i d Nochbertääler gönd vo Gargälle uus über s Heimbüheljoch, s Vergaldnerjoch, s Gafierjoch und dr Sarotlapass, und dr Wääg vo Gargälle uf Sankt Antönie het zoberscht, je nachdem vo wellere Syte me dr Pass aluegt, dr Name Sankt Antönierjoch oder Gargällerjoch.
D Natur i dr Bärglandschaft vo Gargälle het grossi Läbensgmeinschafte vo Pflanze und Dier, wo nach de Kriterie vom Naturschutz als Biotop beschribe sind. Es git meh als zwänzg sötegi Flechene rund ums Dorf.[2] I de Tääler vo Gargälle und Sankalekilk läbe grossi Kolonye vo Hirsch, Ree, Schteiböck, Gämschi und Mungge.[3] Zum Schutz vom Wild stoot dr Bärg oben a Vergalda jede Winter under bsunderem Schutz.
s Gargälle-Fäischter
Geologisch git s Taal vo Gargälle, wo bi de Fachlüüt dr Naame Tektonischs Gargällefäischter übercho het, en intressante Kwerschnitt dur d Gschtei, wo im Montafon und au im Prättigau vorchöme. Dr Suggadinbach het do e töifi Chrinne usgrabe, wo bsunders vil Schichte vom Prättigauer Flysch und de Arosaschichte mit Granit und Gneis bis hi zu de Schiferschichte vom Schlappynerjoch und em grüene Amfibolit vom Silvrettamassyv zeigt.[4][5][6]
Für d Kwartärgeolooge isch d Flechi vo Plassegge a dr Landesgränze obena Partnun bi Sankt Antönie, unter em Sarotlapass, intressant, wo me ganz guet es Fäld vo vil Gletschermoräne cha beobachte.[7]
Sproochgschicht
A de Bärghäng sind oben a dr Waldgränze uf alne Syte es baar Alpe: d Platinaalp, d Sarotlaalp, d Röbialp, d Ronggalp, d Gargellner Alp, d Valzifenzalp, wo dr Agrargmeinschaft Valzifenz z Bludesch im Walgau unde ghört,[8][9] d Vergaldaalp und d Valiseraalp. E Deil vo dene Fluernääme chunt vo alte romanische Wörter. So isch dr Name vom obere Taalabschnitt Valzifenztal us em alte romanische Taalname Valzifenz und dr düütsche Ändig -tal zämegsetzt.
Dr Ortsname Gargälle chunt au von ere rätoromanische Wurzle und bedütet Wirbel vom Wasser.
Gschicht
Dr Name vo Gargälle chunt es erschts Mol ane 1411 im ene Dokumänt vor.
S Schlappynerjoch isch sid em 14. Joorhundert e guete Wääg zwüsche de Gebiet vo de Walser im Prättigau und im Vorarlbärg.[10] Dr Bärgpass het spöter glägentlech als Wääg vo verfolgte Lüüt i d Schwiiz e Rolle gspilt het. Und d Fuesswääg sind früener au vo Schmuggler bruucht worde, drum het Öschtrych i dr Nöchi vo dr Gränze chlyni Zollhüüser ufgstelt. Dr Vorarlbärger Tourismus schaffet mit em Motyv vom Schmugglerland zum Psuecher z intressiere.[11] Hütt goot do drüber au dr internazional Wanderwääg Via Valtellina vom Montafon bis uf Tirano.
Bi Vergalda und uf de Mäiesäss bi Gargälle gseht me no hütt uralti Holzhüüser, wo a di früeneri Arbetswys vo de Bärgbuure erinnere. Es het au no Heeg vo der alte Art, wo elei us Holzchnebel gmacht sind; me seit ne i dr Gargäller Mundart d Scheiazu.
D Dorfchile, wo s Patrozinium vo dr Maria Magdalena het, isch ane 1615 bout und 1644 wider ufbout worde. Im Taal uf Sankalekilke abe stoot d Fideliskapälle vo 1912, wo an Häilig Fidelis erinneret. Die früeneri Fideliskapälle isch vo Lawine kabut gmacht worde.[12] Sankalekilk sig die Gmaind vo Öschtrych, wo am meischte Lawynezüüg heig, cha me lääse.[13] Un me hett oben a Gargälle gueti Lawineverbouige müesse mache.
Am Fuesswääg uf d Valzifenzalp stoot uf dr Höchi vo 1660 Meter d Madrisahütte vom Düütsche Alpeveräin DAV. Es het e Parkplatz chly undedra bi Vergalda. D Sekzioon Karlsrueh vom DAV het s Huus ane 1926 mit Hilf vo dr Stadt Karlsrueh bout, zum für d Tuure dure Rätikon e gueti Basis z ha. Scho füfzg Joor vorhèèr hend d Bärgstyger vom DAV Karlsrueh dr Vorarlbärger Sekzion vom Öschtrychische Alpeverein ghulfe d Tilisunahütte nördlech vo Gargälle z zaale. Und änlech hend au anderi DAV-Sekzione Bärghüüser im Montafon ygrichtet. Im Zwöite Wältchrieg isch d Madrisahütte usplünderet worde, und wo dr Chrieg umme gsi isch, het se d Sekzion Karlsrueh doch erscht ane 1958 wider törfe übernää und flicke.[14][15]
Im 20. Joorhundert isch Gargälle e Wintersportoort worde, wo am Schofbärg höchi Pischte zum Schyfaare het. Ane 1952 isch dr erscht Deil vo dr Säilbaan uf e Schoofbärg uufggange. Hütt git’s z Gargälle zwöi Säilbaane, drüü Sässellift und vier Schylift. Vo Gargälle uus goot die grossi Vorarlbärger Schywandertuur dur d Bärge vom Rätikon und d Ruute rings um d Gargäller Madrisa. Es git Plään s Schygebiet vo Gargälle und das vo dr Saaser Alp und Madrisa bi Chlooschters z verbinde; das isch us dr Sicht vom Naturschutz und vom Landschaftsschutz schwirig. Uf em Schoofbärg het d Bärgbaan Gargälle e grosse Wasserspycher gmacht zum d Schypischte chöne beschneje.
Im Sumer chame im Taal vo Gargälle uf vil Wanderwääg go laufe. Näb de Bärge, de Alpe und de Joch sind öpe dr Gandasee under de Gargäller Chöpf und dr Gafiersee änet dr Gränze beliebti Wanderzyl. Dezwüsche lyt no grad dr künschtlech See vo dr Bärgbaan.[16]
Literatur
- Helmut Tiefenthaler: Vorarlberger Walserwege. In: Montfort. Zeitschrift für Geschichte Vorarlbergs, 63, 2011, S. 7–21.
Weblink
Commons: Gargälle – Sammlig vo Multimediadateie