Saleytitsch

Saley isch e Ùfnaameord vùm Schwyzer Schbroochatlas gsii. D Ùfnaam isch vùm Fritz Gysling ùn em Rudolf Hotzenköcherle im Oktober 1955 gmachd woore.

E weng hed scho dr Eduard Schwyzer zämegsamled, wùn er 1907 im Pomatt ùn syne Noochbergmaine gsii isch. Fir s Phonogramm-Archiv vù dr Universität Züri hed dr Wilhelm Doegen im Oktober ane 1929 Tonbandùfnaame gmachd. Die Ùfnaame sin vùm Fritz Gysling, em Rudolf Hotzenköcherle ùn dr Clara Stockmeyer voorberaided ùn vù dr èrschte beede ane 1952 verefendligd woore.

D Gertrud Frei hed in dr 60er Joor e Doktorarbed iber s Saleytitsch gschriibe. Zwische 1962 ùn 1965 hed si Ùfnaame gmachd derfir bi dr ledschde Yywooner vù Saley. Iiri Dokterarbed „Walserdeutsch in Saley“ hed si derno ane 1970 verefendligd.

Dr Paul Zinsli hed zäme mid em Paul Scheuermeier ùn dr Gertrud Frei ane 1961 d Fluurnäme vù Saley ùfgnùù mid ere Noochùfnaam ane 1981. Dr Paul Zinsli hed die Samlig derno ane 1984 in syym Buech „Südwalser Namengut“ verefendligd.

In däm Artikel sin di saleytitschä Dialektbyyschbel in Dieth-Schryybig gschriibe. Dooderbyy wird dr Buechschdaab <k> fir d Fortis [k] bruucht, fir d Affrikata [kx] wird <kch> gschriibe.

• Voli Vokal

Im Saleytitsch sin wie in andere Walserdialäkt di vole Vokal in ùùbetoonde Silbe nid abgschwèchd woore.

machù (dt. machen), Vogil m. (dt. Vogel), Pl. Vogla, ich bliibù (dt. ich bleibe)

• Entrùndig

Wie im Wallisertitsch sin ü, ö, üü, öö, üe ùn öü entrùnded:

Fiks (dt. Füchse), hiit (dt. heute), kheerä (dt. hören, fühlen, schmecken), friäj (dt. früh)

• mhd. nk > ch

Wie in andere hegschtalemanische Dialäkt erschyynd d Verbindig nk as ch.

triichä (dt. trinken), daachä (dt. danken)

• mhd. -rn

Wie in andere hegschdalemanische Dialäkt erschyynd mhd. –rn as –re.

Gaare m. (dt. Garn)

• mhd. -hs

Wie in andere hegschtalemanische Dialäkt erschyynd mhd. –hs as –ks, nid wie in vyyle Schwyzer Dialäkt as –chs:

Fùks m. (dt. Fuchs)

• german. s > sch

Wie in alene Walserdialäkt isch s germanisch s in vyyle Wèèrder palatalisierd zue sch

schia (dt. sie), schì (dt. sich), ìnschì (dt. uns)

• mhd. tw-

Wie in andere hegschtalemanische Dialäkt isch d Verbindig tw- nid verschoobe.

Twìlliätjì Pl. (dt. Zwillinge)

• Diphthongierig

S mhd. î (s lang i) isch wie in alene hegschdalemanische Dialäkt au im Uuslud ùn im Hiatus as Monophthong erhalde.

niiw (dt. neu), schniijä (dt. schneien)

S mhd. û (s lang u) isch im Saleytitsch diphthongierd zue ui.

Huis s. (dt. Haus)

• Uusludverhertig

Im Saleytitsch gid s no wie in andere Walserdialäkt di mhd. Uusludverhertig.

Tak m. (dt. Tag), Pl. Taga

Genus

Bi ne Dail Wèèrder hed sich im Saleytitsch s ald Genus erhalde:

Wang m. (dt. Wange), Niärä m. (dt. Niere), Gsang n. (dt. Gesang), Cholä m. (dt. Kohle)

Substantivdeklination

Indräsand isch, as es im Saleytitsch au no ne lääbige Genitiv gee hed.

Äs steit an tsch Attùsch Wìllä. (dt. Es hängt von Vaters Willen ab.)

Är geit ùf tsch Eschilsch Rìk. (dt. Er reitet auf des Esels Rücken.)

Ìch weis nìmme där Storjù Livrätù. (dt. Ich weiß das Ender der Geschichte nicht mehr.)

ts Schnepfjì tsch Ouksch (dt. Ohrläppchen)

S hed au Verbe, wù vùm Genitiv regiert wääre:

Ìch psìnnùm mì dessì nìmmì. (dt. Ich kann mich dessen nicht mehr erinnern.)

Ìch häm mì alschì värgässä. (dt. Ich habe alles vergessen.)

Adjektivdeklination

Adjektiv wääre au prädikativ deklinierd.

Där Ennù ischt siächä (dt. Der Großvater ist krank.)

Wär wan de ou nò chliinì. (dt. Wir waren damals auch noch klein.)

Verbkonjugation im Saleytitsch

Wel im Saleytitsch s Präteritum no erhalde isch, sin di indogermanische Ablutchlasse no gued z sää. Zue jeedem Verb chaa im Saleytitsch e Präteritum bilded wääre.

Schdaarchi Verbe

• Ablutchlass I

bliibä (dt. bleiben)

Präs.: ich bliibù, du bliibscht, är bliibt, wier bliibän, ier bliibät, schi bliibän

Prät.: ich plìb, du plìbùscht, är plìb, wier plìbùn, ier plìbùt, schi plìbùn

Part. Perf.: plìbä

No däm Mùschder au z. B. striichä (dt.streichen), liidä (dt. leiden), schriibä (dt. schreiben), biissä (dt. beissen), zerschriissä (dt. zerreissen)

schriijä (dt. schreien)

Präs.: ich schriijù, du schriischt, är schriit, wier schriijän, ier schriijät, schi schriijän

Prät.: ich schrui, du schruijùscht, är schrui, wier schruijùn, ier schruijùt, schi schruijùn

Part. Perf.: kschriit

No däm Mùschder au schniijä (dt. schneien), khiijä (dt. fallen).

• Ablutchlass IIa

fleigä (dt. fliegen)

Präs.: ich fleigù, du fliigscht, är fliigt, wier fleigän, ier fleigät, schi fleigän

Prät.: ich flùg, du flùgùscht, är flùg, wier flùgùn, ier flùgùt, schi flùgùn

Part. Perf.: kflogä

No däm Mùschder au liigän (dt. lügen), schliiffä (dt. schliefen, schlüpfen)

• Ablutchlass IIb

biätä (dt. bieten)

Präs.: ich biätù, du biätäscht, är biätät, wier biätän, ier biätät, schi biätän

Prät.: ich bùt, du bùtùscht, är bùt, wier bùtùn, ier bùtùt, schi bùtùn

Part. Perf.: pottä

No däm Mùschder au: siädä (dt. sieden), ziä (dt. ziehen), iischiässä (dt. Brot in den Ofen schiessen)

kfriärä (dt. frieren)

Präs.: ich kfriärù, du kfriirscht, är kfriirt, wier kfriärän, ier kfriärät, schi kfriärän

Prät.: ich kfrùr, du kfrùrùscht, är kfrùr, wier kfrùrùn, ier kfrùrùt, schi kfrùrùn

Part. Perf.: kfroorä

No däm Mùschder au: värliärä (dt. verlieren)

• Ablutchlass IIIa

spinnä (dt. spinnen)

Präs.: ich spinnù, du spinnscht, är spinnt, wier spinnän, ier spinnät, schi spinnän

Prät.: ich spùn, du spùnnùscht, är spùn, wier spùnnùn, ier spùnnùt, schi spùnnùn

Part. Perf.: spùnnä

No däm Mùschder au schwingä (dt. schwingen), singä (dt. singen), springä (dt. springen), kwinnä (dt. gewinnen), rinnä (dt. rinnen), brinnä (dt. brennen, intrans.), schwimmä (dt. schwimmen), binnä (dt. binden), winnä (dt. winden), finnä (dt. finden), triichä (dt. trinken), stiichä (dt. stinken)

• Ablutchlass IIIb

hälfä (dt. helfen)

Präs.: ich hilfù, du hilfscht, är hilft, wier hälfän, ier hälfät, schi hälfän

Prät.: ich hùlf, du hùlfùscht, är hùlf, wier hùlfùn, ier hùlfùt, schi hùlfùn

Part. Perf.: kholfä

No däm Mùschder au: värbäärgä (dt. verbergen), stäärbä (dt. sterben), wäärdä (dt. werden), stäälä (dt. stehlen)

• Ablutchlass IV

brächä (dt. brechen)

Präs.: ich brìchùn, du brìchscht, är brìcht, wier brächän, ier brächät, schi brächän

Prät.: ich braach, du braachùscht, är braach, wier braachùn, ier braachùt, schi braachùn

Part. Perf.: prochä

No däm Mùschder au: äntsprächä (dt. antworten), stächä (dt. stechen)

choo (dt. kommen)

Präs.: ich chùmùn, du chùnscht, är chùnt, wier chòmän, ier chòmät, schi chòmän

Prät.: ich chaam, du chaamùscht, är chaam, wier chaamùn, ier chaamùt, schi chaamùn

Part. Perf.: choo

• Ablutchlass V

ässä (dt. essen)

Präs.: ich ìssùn, du ìsscht, är ìsst, wier ässùn, ier ässùt, schi ässùn

Prät.: ich aass, du aassùscht, är aass, wier aassùn, ier aassùt, schi aassùn

Part. Perf.: kässä

No däm Mùschder au gääv (dt. geben), värgässä (dt. vergessen), läsä (dt. lesen), ksää (dt. sehen), wäbä (dt. weben)

• Ablutchlass VI

grabä (dt. graben)

Präs.: ich grabùn, du grabscht, är grabt, wier grabän, ier grabät, schi grabän

Prät.: ich griäb, du griäbùscht, är griäb, wier griäbùn, ier griäbùt, schi griäbùn

Part. Perf.: krabä

No däm Mùschder au farä (dt. fahren), waksä (dt. wachsen), bachä (dt. backen)

staa (dt. stehen)

Präs.: ich staan, du steischt, är steit, wier stään, ier stäät, schi stään

Prät.: ich stiän, du stiänùscht, är stiän, wier stiänùn, ier stiänùt, schi stiänùn

Part. Perf.: kstanä

schlaa (dt. schlagen)

Präs.: ich schlaan, du schlaascht, är schlaat, wier schlään, ier schläät, schi schlään

Prät.: ich schliäg, du schliägùscht, är schliäg, wier schliägùn, ier schliägùt, schi schliägùn

Part. Perf.: kschlagä

• Ablutchlass VII

fallä (dt. fallen)

Präs.: ich fallùn, du fallscht, är fallt, wier fallän, ier fallät, schi fallän

Prät.: ich fiäl, du fiälùscht, är fiäl, wier fiälùn, ier fiälùt, schi fiälùn

Part. Perf.: kfallä

No däm Mùschder au schlaaffä (dt. schlafen), laa (dt. lassen), faa (dt. fangen)

gaa (dt. gehen)

Präs.: ich gaan, du geischt, är geit, wier gään, ier gäät, schi gään

Prät.: ich giäng, du giängùscht, är giäng, wier giängùn, ier giängùt, schi giängùn

Part. Perf.: kangä

Schwachi Verbe

• jan-Verbe

mid eme ächde Rùgùmlud

setzä (dt. setzen)

Präs.: ich setzùn, du setzscht, är setzt, wier setzän, ier setzät, schi setzän

Prät.: ich satzt, du satztùscht, är satzt, wier satztùn, ier satztùt, schi satztùn

Part. Perf.: gsatzt

No däm Mùschder au z. B. värbrennä (dt. verbrennen, trans.), fellä (dt. fällen), etzä (dt. Heu verfüttern)

leitä (dt. leiten)

Präs.: ich leit, du leitscht, är leitet, wier leitän, ier leität, schi leitän

Prät.: ich lait, du laitùscht, är lait, wier laitùn, ier laitùt, schi laitùn

Part. Perf.: kleität

No däm Mùschder au z. B. beizä (dt. beizen), heizä (dt. heizen), bleikchä (dt. bleichen)

ooni Rùgùmlud

stroupffä (dt. ausreissen)

Präs.: ich stroupffùn, du stroupffscht, är stroupfft, wier stroupffän, ier stroupffät, schi stroupffän

Prät.: ich stroupfft, du stroupfftùscht, är stroupfft, wier stroupfftùn, ier stroupfftùt, schi stroupfftùn

Part. Perf.: kstroupfft

No däm Mùschder au z. B. schnuizä (dt. schneuzen), ruummä (dt. räumen), chouffä (dt. kaufen)

mid eme falsche Rùgùmlud

kheerä (dt. hören, schmecken, riechen, fühlen)

Präs.: ich kheerùn, du kheerscht, är kheert, wier kheerän, ier kheerät, schi kheerän

Prät.: ich khoort, du khoortùscht, är khoort, wier khoortùn, ier khoortùt, schi khoortùn

Part. Perf.: khoort

No däm Mùschder au z. B. treechä (dt. tränken), cheerä (dt. kehren), leerä (dt. lernen, lehren)

• ên- ùn ôn-Verbe

ên-Verbe

ärmiädä (dt. ermüden)

Präs.: ich ärmiädùn, du ärmiädescht, är ärmiädät, wier ärmiädän, ier ärmiädät, schi ärmiädän

Prät.: ich ärmiädät, du ärmiädätùscht, är ärmiädät, wier ärmiädätùn, ier ärmiädätùt, schi ärmiädätùn

Part. Perf.: ärmiädät

No däm Mùschder au z. B. vollä (dt. voll werden), hertä (dt. hart werden), trochnä (dt. trocken werden)

ôn-Verbe

wärchù (dt. werken, arbeiten)

Präs.: ich wärchùn, du wärchùscht, är wärchùt, wier wärchän, ier wärchät, schi wärchän

Prät.: ich wärchùt, du wärchùtùscht, är wärchùt, wier wärchùtùn, ier wärchùtùt, schi wärchùtùn

Part. Perf.: gwärchùt

No däm Mùschder au z. B. borù (dt. bohren), fiälù (dt. feilen), näschtù (dt. nisten), gärwù (dt. gerben), daachù (dt. danken)

Ùùreegelmääsig

machù (dt. machen)

Präs.: ich machù, du machùscht, är machùt, wier machùn, ier machùt, schi machùn

Prät.: ich miäch, du miächùscht, är miäch, wier miächùn, ier miächùt, schi miächùn

Part. Perf.: kmachùt

Modalverbe

chùnnä (dt. können)

Ind. Präs.: ich chann, du chanscht, är chann, wier chùnnän, ier chùnnät, schi chùnnän

Ind. Prät.: ich chont, du chontùscht, är chont, wier chontùn, ier chontùt, schi chontùn

Part. Perf.: chùnnä

Konj. Präs.: ich chìnnì, du chìnnìscht, är chìnnì, wier chìnnì, ier chìnnìt, schi chìnnì

Konj. Prät.: ich chentì, du chentìscht, är chentì, wier chentì, ier chentìt, schi chentì

wellä (dt. wollen)

Ind. Präs.: ich wìll, du wìlt, är wìll, wier wellän, ier wellät, schi wellän

Ind. Prät.: ich wolt, du woltùscht, är wolt, wier woltùn, ier woltùt, schi woltùn

Part. Perf.: wellä

Konj. Präs.: ich wellì, du wellìscht, är wellì, wier wellì, ier wellìt, schi wellì

Konj. Prät.: ich weltì, du weltìscht, är weltì, wier weltì, ier weltìt, schi weltì

tùrffä (dt. dürfen)

Ind. Präs.: ich tarf, du tarfscht, är tarf, wier tùrffùn, ier tùrffùt, schi tùrffùn

Ind. Prät.: ich torft, du torftùscht, är torft, wier torftùn, ier torftùt, schi torftùn

Part. Perf.: tùrffä

Konj. Präs.: ich tìrffì, du tìrffìscht, är tìrffì, wier tìrffì, ier tìrffìt, schi tìrffì

Konj. Prät.: ich terfti, du terftischt, är terfti, wier terfti, ier terftit, schi terfti

sùllä (dt. sollen)

Ind. Präs.: ich sol, du solscht, är sol, wier sùllùn, ier sùllùt, schi sùllùn

Ind. Prät.: ich solt, du soltùscht, är solt, wier soltùn, ier soltùt, schi soltùn

Part. Perf.: sùllä

Konj. Präs.: ich sìlì, du sìlìscht, är sìlì, wier sìlì, ier sìlìt, schi sìlì

Konj. Prät.: ich selti, du seltischt, är selti, wier selti, ier seltit, schi selti

miässä (dt. müssen)

Ind. Präs.: ich muäs, du muäscht, är muäs, wier muässùn, ier muässùt, schi muässùn

Ind. Prät.: ich miässt, du miästùscht, är miässt, wier miässtùn, ier miässtùt, schi miässtùn

Part. Perf.: miässä

Konj. Präs.: ich miässì, du miässìscht, är miässì, wier miässì, ier miässìt, schi miässì

Konj. Prät.: ich miässtì, du miässtìscht, är miässtì, wier miässtì, ier miässtìt, schi miässtì

mùgä (dt. können, vermögen)

Ind. Präs.: ich mak, du makscht, är mak, wier mùgùn, ier mùgùt, schi mùgùn

Ind. Prät.: ich mocht, du mochtùscht, är mocht, wier mochtùn, ier mochtùt, schi mochtùn

Part. Perf.: mùgä

Konj. Präs.: ich mìgì, du mìgìscht, är mìgì, wier mìgì, ier mìgìt, schi mìgì

Konj. Prät.: ich mechti, du mechtischt, är mechti, wier mechti, ier mechtid, schi mechti

Hilfsverbe

haa (dt. haben)

Part. Perfekt: khäbä

siin (dt. sein)

Part. Perfekt: gsiin

tuä (dt. tun)

Part. Perfekt: taa

Plusquamperfekt

Wel s Präteritum no erhalde isch, gid s im Saleytitsch au ne ächd Plusquamperfekt. In andere alemanische Dialäkjt gid s näb em Perfekt I (ich haa gäse) au no s Perfekt II oder Superperfekt (ich haa gäse ghaa). Im Saleytitsch hed s aber e richdig Plusquamperfekt gee: ich hat gässä, schi wass plìbä.

„Gerundium“ (Infinitiv II)

Im Saleytitsch gid s e „Gerundium“, wù bruuchd wird bi me Infinitiv mid z:

Infinitiv: Ìch weltì s gääre machù. (dt. Ich wollte es gerne machen.)

Gerundium: Äs gfiälì mär wol, s z machùn. (dt. Es gefiele mir wohl, es zu machen)

Relativsatz

Im Saleytitsch wird dr Relativsatz nid mid wo yyglaided, sundere no mid em Artikel.

• Där Hergùt het äreert t Lùft ùnd där Häärt, Ùnd där Hìmmìl ùbär där Lùft, ts Lann ùnd ts Mer, all Waalda, ùn als Vee ìn allär Wäält, d Fìschä ùn t Vogla, dì daa an där Lùft fleigän.
• Dennä Wiibrù, dììù da di schwäär Bùrdì trägän

Wùchedääg

Määntak, Ziischtak, Mitwùchù, Donschtak, Friitak, Samschtak, Sùnnùtak

Wèèrder, wù in in andere Bied sùnschd maischd uusgschdoorbe sin

• Braatä (dt. Wade) us altalem. brado
• ärchoo (dt. erschecken) us mittelalem. erkommen,
• Spìlìnä (dt. Märchen, Fabeln), vgl. altalem. spel (dt. Erzählung, Fabel),
• Antlìch (dt. Antlitz)

Wèèrder, wù sich im Saleytitsch e aldi Bedydig ghalde hed

• Liich (dt. Körperoberfläche, lebendiger Körper),
• Fäl (dt. menschliche Haut),
• suächä (dt. erstreben, begehren),
• schwach (dt. schlecht, gering),
• toub (dt. besinnungslos, wahnsinnig),
• schlächt (dt. aufrecht, gerade)

Nadyyrli gid s im Saleytitsch vyyl Främd- ùn Läänwèèrder us em Italienisch:

• kùnweengä (dt. sich lohnen) < ital. convenire
• kùndannä (dt. verurteilen) < ital condannare
• propì (dt. wirklich, wahrhaftig) < ital propio
• Schkiisù w. (dt. Rechtfertigung) < ital scusa
• peensù (dt. über etw. nachdenken) < ital. pensare
• Kheerä (dt. hören) isch nid aifach nùme hèère. S schdood fir ali Empfindige user em Sää, d. h. au fir schmege (dt. schmecken, riechen), gschbiere (dt. fühlen), die Bedydige sin endleend us em ital. sentire.

Ä faart weijì s ä Rappù ùn ter Fùks. Ùn tär Rappù hätti ä hìpschä Stùkch Chääs ùn te weij är uuf ùf änä Läärch. Där Fùks saitì mù: Oo, welä hipschä Vogìl bìsch duu! Wäär weiss, wiä channscht hìpsch sìngä! Där Vogìl wolt tiän z kheerän, wiän är hìpsch sùng, dù da är där Schnabìl uuftaa ùn tù wass mù där Chees ängkkangä ùn där Fùks hat mù nä kässä.

• Elisabetta Fazzini, Costanza Cigni: Vocabolario comparativo dei dialetti Walser in Italia. Bd. 1–6. Edizioni dell’Orso, Alessandria 2004–2022 (Alemannica 1, 5–7, 9, 10)
• Gertrud Frei: Walserdeutsch in Saley. Wortinhaltliche Untersuchung zu Mundart und Weltsicht der altertümlichen Siedlung Salecchio/Saley (Antigoriotal). Verlag Paul Haupt, Bern und Stuttgart 1970 (Sprache und Dichtung. Sonderreihe Berner Arbeiten zur Dialektologie und Volkskunde 18)
• Fritz Gysling und Rudolf Hotzenköcherle (1952): Walser Dialekte in Oberitalien in Text und Ton. Begleittexte zu den Sprachplatten des Phonogramm-Archivs der Universität Zürich. Frauenfeld. 48 S. und 1 Karte
• Rudolf Hotzenköcherle: Umlautphänomene am Südrand der Germania. In: Fragen und Forschungen im Bereich und Umkreis der germanischen Philologie, Festgabe für Theodor Frings zum 70. Geburtstag. Berlin 1956 (Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Veröffentlichungen des Instituts für deutsche Sprache und Literatur), S. 221–250
• Rudolf Hotzenköcherle: Die südwalserisch-ernetbirgischen Mundarten im Spiegel ihrer Verbalformen. In: Maria Bindschedel, Rudolf Hotzenköcherle & Werner Kohlschmidt (Hrsg.), Festschrift für Paul Zinsli, 79–98. Francke, Bern 1971
• Hans Kreis: Die Walser. Ein Stück Besiedlungsgeschichte der Zentralalpen. Francke Verlag, Bern 1958
• Sprachatlas der deutschen Schweiz (SDS). Begr. von Heinrich Baumgartner und Rudolf Hotzenköcherle. In Zusammenarbeit mit Konrad Lobeck, Robert Schläpfer, Rudolf Trüb und unter Mitwirkung von Paul Zinsli herausgegeben von Rudolf Hotzenköcherle. 8 Bde, Einführungsband, Abschlussband. Francke, Bern bzw. Basel 1962–2003. – D Originaalùfnaame vùm Schbroochatlas cha mer syd 2018 online aaluege: sprachatlas.ch – Saley.
• Monica Valenti (Hg.): Tracce Walser. La parlata walser die Salecchio ieri e oggi. Vercelli 2011 (mit CD)
• Paul Zinsli: Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968
• Paul Zinsli: Südwalser Namengut. Die deutsche Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont. Verlag Stämpfli, Bern 1984