Нохчийн мотт
Нохчийн мотт (оьрс. Чеченский язык) — вайнехан меттанашна йукъа богӀу мотт а, нохчийн къоман мотт а бу.
| Нохчийн мотт | |
|---|---|
| Шен цӀе: | нохчийн |
| Пачхьалкхаш: | Росси, Туркойчоь, Урдан, Гуьржийчоь, Кхазакхстан |
| Регионаш: | Нохчийчоь, ГӀалгӀайчоь, ДегӀаста, кхин а. |
| Официалан мотт: | |
| Нисдеш организаци: | Нохчийн Республикин Ӏилманийн академи, Нохчийн мотт а, истори а кхиаран институт |
| Мотт буьйцурш: | |
| Рейтинг: | 1 354 705 Россехь 2010 шарахь[1] |
| Статус | экама[d] |
| Классификаци | |
| Категори: | Евразин меттанаш |
Къилбаседакавказан тӀехулара доьзал (йукъара къобалданза) | |
| Йоза: | кириллица (нохчийн йоза) |
| Меттан кодаш | |
| ISO 639-1 | ce |
| ISO 639-2 | che |
| ISO 639-3 | che |
| WALS | chc |
| Atlas of the World’s Languages in Danger | 1067 |
| Ethnologue | che |
| IETF | ce |
| Glottolog | chec1245 |
 ХӀокху маттахь Википеди | |
Нохчийн мотт баьржина Нохчийн Республикехь, ГӀалгӀайчохь, ДегӀастанан Хаси-Эвлан кӀоштахь, Ӏовхойн кӀоштахь, Бабаюртан кӀоштахь, Кизилюртан кӀоштахь, Гуьржийчоьнан Ахметан муниципалитетехь а. 2010 шарахь ларарца Россехь 1 354 705 стага буьйцуш и мотт.
Россехь нохчийн мотт шен барамца пхоьалгӀа меттехь бу (оьрсийн, ингалсан, гӀезалойн а, немцойн а меттанел тӀаьхьа). Нохчийчоьнан (оьрсийн маттаца нийсса) официалан мотт а, кхин ДегӀастанан литературин меттанех цхьа мотт а бу иза. Ӏилманчашна хетарехь, нохчийн йозанан истори шен орамашкахь дукха генара схьайогӀуш йу. Кхо-диъ эзар шо хьалха баьхначу хуррой, урарташ олучу къаьмнийн йоза туьдуш, Ӏилманчаша пайдаоьцу хӀинцалерчу вайнехан меттанех а. Ширачу урартийн, хӀинцалерчу нохчийн меттанашкахь цхьаьнайогӀуш алссам меттигаш карайо. Уьш йу лексикехь, морфологехь, синтаксисехь, дошкхолларан кепашкахь. Оцу а, кхин болчу а историн хаамашна тӀе а тевжаш, дуьненахь а шайн цӀерш йевзаш болчу Ӏилманчаша билгалдаьккхина: нохчий, гӀалгӀай, бацой шех схьабевлла долу шира къам Урарту пачхьалкхерчу къаьмнийн маттаца шен мотт цхьаьнабогӀуш хилар. Цу тӀе а доьгӀна урартийн зайла туху йоза нохчийн а шира йоза ларало, боху Ӏилманчаша.
Нохчийн йоза заманан йохаллехь хийцалуш схьадеана. Историн а, идеологин а хьелашка хьаьжжина йоза гӀеллуш а, довш а хенаш йаьхкина. Амма кхечу графикин бух тӀехь йуха кхоллалуш хилла нохчийн йоза. Иштта Ӏилманчаша билгалдаьккхина цхьаьна хенахь ширачу нохчаша грекийн а, цул тӀаьхьа эрмалойн а графикица долу йоза лелийна хилар. Ткъа хӀинцачул XI-XII бӀешо хьалха Нохчийчохь гуьржийчуьнца догӀуш долу йоза лелла хилар а чӀагӀдо Ӏилманчаша. XV-XVI бӀешерашкахь Нохчийчу бусалбан динца цхьаьна Ӏаьрбийн йоза деъна. Нохчийчохь хьуьжарш йахка йолийна. Хьуьжаршкахь Ӏамош хилла Ӏаьрбийн йоза а, бусалбан дин а. ТӀаьхьо Ӏаьрбийн йозанах пайдаоьцуш нохчийн абат кхоьллина, нохчийн маттахь жайнаш а, кхин болу дешаран гӀирсаш а арахецна.
МХГӀ
Нохчийн маттахь, Нохчийчохь арахоьцуш ду газеташ («Даймохк», радиогазет «Чечня Свободная (Маьрша Нохчийчоь)» кхин а) ДегӀастанехь («Нийсо-ДегӀаста»). Нохчийчохь арахоьцуш ду литературин-исбаьхьаллин журналаш «Орга» а, «Вайнах» а. Кхин а, нохчийн мотт лелабеш бу «Исламан зӀаьнарш» а, «Молодежная смена» а газеташа а, «Грозный» НПТРК а, «Путь» ТРК а, «Вайнах» ВГТРК а телеканалаша а.
Ненан мотт — дахаран хазна
Буьйцучу маттаций бен цхьа а хӀума дийца йиш йац вайн. Историх, арифметиках, литературах, грамматиках, физиках — доцца аьлча, цхьана а хӀуманах лаьцна хӀумма а ала а, дийца а адамийн таро хир йацара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча.
Мотт вайн ойланан а, кхетаман а, хьекъалан а, дахаран а уггаре ца хилча йиш йоцу гӀирс бу. Иза хьекъалан а, ойланан а хазна йу. ХӀора халкъан ненан мотт — цуьнан дахаран хазна йу. Ненан мотт хӀора къоман а, хӀора халкъан а оьздангаллин бух бу. Иза кӀорггера дика Ӏамор вайн декхар ду.
Йаздархочо К. Паустовскийс нийса йаздина ненан маттах лаьцна дешнаш: «ХӀора стеган а шен маттаца йолчу йукъаметтиге хьаьжжина, цуьнан оьздангаллин барам къастийна ца Ӏаш, цуьнан гражданийн мехалла а кхоччуш нийса къасто мегар ду. Шен махке болу бакъ безам шен матте бацахь, маьӀна долуш бац.
Мотт вай Ӏама а бо, дахаран тӀаьххьара денош тӀекхаччалц, саццаза Ӏамо декхар а ду…»
Мотт адамийн дахарехь ца хилча ца торуш йукъараллин нуьцкъала а, хьекъалан а гӀирс бу. Йукъараллин дахар а, къахьегар а бахьанехь кхоллабелла а, кхуьуш схьабеана а бу мотт. Адамийн дахар а, говзалла а, Ӏилма а, оьздангалла а — адамашна а, йукъараллина а оьшуш дерг дерриг а кхио гӀодинарг мотт бу. Мотт а, ойла а, кхетам а, хьекъал а чӀогӀа вовшех дозуш ду. Вешан ойла а, дагахь дерг а вай дӀадуьйцу маттаца. Мотт ойланан дегӀ ду, ткъа ойла меттан сурт ду.
ХӀума хааран а, хӀуманах кхетаран а ойланах кхетам олу, ткъа адамийн дахарх а, къинхьегамах а, Ӏаламах болчу кхетамах хьекъал олу. Доцца аьлча, хьекъал хӀуманах вайн болу кхетам бу. Дуьненахь къаьмнийн меттанаш дукха ду.
Ӏилманхоша дерриг а дуьненахь 3000 сов къоман мотт лерина, кегий, даккхий къаьмнийн меттанаш лерича. И меттанаш, вовшашна герга а, вовшех тера а хиларе хьаьжжина, меттанийн тобанашка декъало. ХӀора меттанийн а тӀехь, тайп-тайпана башхаллаш йу. Уьш вовшех къаьста меттан дешнашца а (лексикаца), цуьнан грамматикица а. Вовшийн гергара хиларе терра, славянин меттанийн тобана йукъадогӀуш ду ду оьрсийн, украинийн, белорусийн, болгарийн, полякийн меттанаш, ткъа вайнехан меттанийн тобана йукъадогӀуш нохчийн, гӀалгӀайн, кӀистойн меттанаш.
Йоза
Ислам даржарца Нохчийчохь тӀечӀагӀдира Ӏаьрбийн йоза. 1862-чу шарахь, кириллица тӀехь хилла нохчийн йоза, Пётр Усларца кхоьллина. 1925-чу шарахь, и йоза латина чудиллина хилла. 1938-чу иза кириллица хийцина, хӀинцалерачу хенахь иза лелаш долу дера.
Нохчийн абат:
| А а | Аь аь | Б б | В в | Г г | ГӀ гӀ | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж |
| З з | И и | Й й | К к | Кх кх | Къ къ | КӀ кӀ | Л л | М м | Н н |
| О о | Оь оь | П п | ПӀ пӀ | Р р | С с | Т т | ТӀ тӀ | У у | Уь уь |
| Ф ф | Х х | Хь хь | ХӀ хӀ | Ц ц | ЦӀ цӀ | Ч ч | ЧӀ чӀ | Ш ш | Щ щ |
| Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Юь юь | Я я | Яь яь | Ӏ |
Нохчийн маттахь (ф, ы, щ, ё) элпийн аьзнаш дац, уьш тӀеэцна дешнаш йаздеш бен лелош дац. Цхьаболу Ӏилманчаш и элпаш абат йукъара дӀадаха деза аьлла хеташ бу[3].
Нохчийн пачхьалкхан шатлакхан илли
1-ра бӀогӀамалг
- Харцоно цӀе тесна, хийла хьо йагарх,
- Нохчийчоь ца йоьжна — гӀаьттина йаха.
- Кавказан ткъес хилла — маршонан ага,
- Хьан лаьттан сий дина йахь йолчу наха.
2-гӀа бӀогӀамалг
- Барт болу хьан къаьмнаш — мах боцу беркат!
- Хьо йоцург Нана йац, нохчийн халкъ хьаста.
- Тхан дахар, тхан дерзар Даймехкан кхерчахь
- Декъалдар доьхуш ду, Далла беш хастам.
3-гӀа бӀогӀамалг
- Башламан баххьашка дайн синош дуьссу,
- Органан тулгӀено ненан мотт буьйцу.
- Исбаьхьа совгӀат хьо, азаллехь делла -
- Шатлакхан илли ду тхуна ницкъ белларг
4-гӀа бӀогӀамалг
- Къинхьегам, хьан хьуьнарш хазделла шайна,
- Халкъаца лерам бар кхаъ хуьлда хьуна.
- Машаран гӀаролехь ирсан некъ тайна,
- Сий долуш Нохчийчоь йехийла тхуна!
Морфологи
Морфологин система агглютинативни-флексин йу. Цуьнан йалх дожар ду.
Диалекташ
Коьрта меттан геннаш: аренан, бух биллина литературин меттана, чӀебарлойн, маьлхийн, итонкхаьллан, галанчӀожан, кӀистойн, Ӏовхойн. Уьш декъало лерашка, царна йукъахь хуьлу кӀезиг башхалаш. Уггаре йаккхий башхалаш йу аренан, чӀебарлойн, Ӏовхойн, мелла а кӀистойн (гуьржийн меттан боккхачу Ӏаткъамах доьзна) меттан геннашна йукъахь.
Маьлхийн диалект
Фонетикин маьлхийн диалект литературин меттах къаьста башхаллийн масалаш: литер. сецна, маьлх. сеца; литер, лаьцна, маьлх. лаьста; литер. эцна, маьлх. иста; литер. дечиг, маьлх. дечк; литер. хьаж, маьлх. хьаьга; литер. йоьхь, маьлх. лоьхь кхин а.
Итон-Кхаьллин диалект
Фонетикин итон-кхаьллин диалект литературин меттах къаьста башхаллийн масалаш: литер. борц, итон-к. борс; литер. дарц, итон-к. дарс; литер. лоьху, итон-к. лиеха; литер. муохк, итон-к. муорк; литер. дуохк, итон-к. дуорк; литер. бурч, итон-к. бурш; литер. ирча, итон-к. ирша, кхин а.
ГаланчӀожан диалект
ГаланчӀожан меттан генан, аьккхийн а, маьлхийн а меттанийн геннийн санна, шена чохь ду нохчийн а, гӀалгӀайн а дешнаш, иза ду нохчийн а, гӀалгӀайн а меттанашна йукъара тӀай[4].
Ламаройн диалект
ЧӀентийн диалект
Ӏовхойн диалект
Ӏовхойн диалект[5][6] — нохчийн диалект[7]. Диалект лелориш беха ДегӀастанан къилбаседан декъехь[8]. Ӏовхойн диалект лелориш бекъало бамматйуьртан, гӀачалкъойн, пхьарчхойн лерашка (и лер шаройх схьадаьлла лоруш берш а бу)[9].
Дешнаш
Нохчийн-оьрсийн цхьадолу дешнаш:
- да — отец
- нана — мать
- ваша — брат
- йиша — сестра
- дада — дедушка
- баба — бабушка
- марда — свёкор
- марнана — свекровь
- марваша — деверь
- маьрйиша — золовка
- деваша/ненаваша — дядя
- дейиша/ненайиша — тётя
- маршалла — привет
- хӀаъ — да
- хӀан-хӀа — нет
- хан — время
- сахьт — часы
- куьзганаш — очки
- малх — солнце
- бутт — луна
- дуьне — земля/планета
- Ӏалам — природа
- абат/Ӏамат — алфавит
- серло — свет
- цӀа — дом
- керта — двор
- чоь — комната
- мотт — язык
- куй — шапка
- къа — грех
- тукхам — племя
- йийсархо — пленник
- корматалла/говзалла — профессия
- гоч — перевод
- гочдархо — переводчик
- шекар — сахар
- туьха — соль
- бепиг — хлеб
- муха? — как?
- кхин — другой
- пайхамар — пророк
- элча — посланник
- адам — человек/персонаж
- зуда — женщина
- кӀант/воӀ — мальчик/парень
- йоӀ — девушка/девочка
- бер — ребёнок
- жима — маленький
- доккха — большой
- дела — бог
- аллахӀ — аллах
- машен — машина
- бералла — детство
- жималла/къона — молодость
- хан — возраст/время
- ницкъ — сила
Билгалдахарш
Литература
- Арсаханов И. А. Чеченская диалектология / Чечено-Ингушский научно-исследовательский институт истории, языка, литературы и экономики; под редакцией З. А. Гавришевской. — Гр.: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1969. — 211 с. — 600 экз.
- Байсултанов Д. Б. Экспрессивно–стилистическая характеристика фразеологизмов чеченского языка (диссертация). — Лейден, 2006.
- Гугиев Х. Г., Хумпаров А. Х., Чентиева М. Д. Нохчийн меттан грамматика. — Гр., 1940.
- Дешериев Ю. Д. Современный чеченский литературный язык. Фонетика. — Гр., 1960.
- Дешериева Т. И. Сравнительно-типологическая фонетика чеченского и русского литературных языков. — Гр., 1965.
- Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. Чеченский язык. — Тифлис, 1888.
- Чокаев К. 3. Словообразование имен существительных в чеченском литературном языке. — Гр., 1959.
- Яковлев Н. Ф. Морфология чеченского языка // Труды Чеч.-Инг. НИИ истории языка и лит-ры. — Гр., 1959. — Т. I.
- Яковлев Н. Ф. Синтаксис чеченского литературного языка. — М., 1940.
Меттан геннаш:
- Алироев М. Кистинский диалект чеченского языка // Изв. Чеч.-Инг. НИИ истории, языка и лит-ры (вып. 2). — Гр., 1962. — Т. III.
- Арсаханов И. А. Аккинский диалект в системе чечено-ингушского языка. — Гр., 1959.
- Мациев А. Г. Чеберлоевский диалект. — Гр., 1962.
Дошамаш:
- Алироев И. Ю. Чеченско-русский словарь / Ред. Хамидова З. Х.. — М.: «Academia», 2005. — 384 с. — 3000 экз. — ISBN 5-87444-179-4..
- Ю. Д. Дешериев. Чеченский язык // Языки народов СССР. — М., 1967. — Т. 4. Иберийско-кавказские языки. — С. 190—209.
- Джамалханов З. Д., Мациев А. Г., Одзоев И. А. Чеченско-ингушско-русский словарь. — Гр., 1962.
- Исмаилов А. Т. Слово. Размышления о чеченском языке / Ответ. ред. З. Д. Джамалханов. — Элиста: АПП «Джангар», 2005. — 928 с. — 3000 экз. — ISBN 5-94587-035-8..
- Карасаев А. Т., Мациев А. Г. Русско-чеченский словарь. — «Русский язык», 1978. — 728 с.
- Мациев А. Г. Чеченско-русский словарь. — М., 1961.
- Johanna Nichols and Arbi Vagapov. Chechen-English and English-Chechen Dictionary = Noxchiin-ingals, ingals-noxchiin deshnizhaina. London; New York: Routledge Curzon, 2004. ISBN 978-0-203-56517-9
Хьажоргаш
- Хамидова, Зулай (1999). "Борьба за язык (Проблемы становления и развития чеченского языка)". Сборник статей: Чечня и Россия: общества и государства, Полинформ-Талбури, Фонд Андрея Сахарова.
- Чеченский язык в Ethnologue(ингалс.)