Asya

Asya
Asya
Melumat
Dewr	Qıta, part of the world û Mıntıqay coğrafya
Mıntıqa	Dınya, Ewrasya, Afro-Ewrasya û Ostfeste
Wılayet	Nêmkureyê Rocvetışi
Erd	44 614 500 km2
Nıfus	4 164 252 000
Leteyê saete	Nepal Standard Time
Cayo tewr berz	Koyê Everesti
Leteyi	Asya Rocvetışi, Asya Verocê Rocvetışi, Asya Miyanêne, Asyaya Veroci, Rocakewtena Miyani, Fılıstin û Asya Zımey
Namegırewtış	Asia
Geokod	6255147
Xerita
Xerita

Asya, panc qıteyan ra yewa. Enê panc qıteyanê pêroyine ra tewr gırda (riyê erdê xo 43 810 582 km²o), tewr sıxleta (nêzdiye %60 hometa dınya na qıta dera), tewr berza (Koyê Everesti ena qıta dero, berziya xo 8 849 metreya). Asya rocvetışê Ewropa dera. Dormeyê Asya de Deryao Sıpê, Deryao Sur, Okyanuso Pasifik, Okyanuso Arktik, Okyanuso Hind, Koyê Urali, Koyê Kofkasi, Deryao Siya u Deryay Xezeri estê.

Hetê kultur u din, zıwan u zagon ra zi ena qıta xêyle dewlemenda. Mesela xêylê dini/rayi zey Yehudiyiye, Xırıstiyaniye, İslam, Budizm pêro ena qıta de veciyê, naca ra biyê vıla. Xêylê medeniyetê, zey Sumer, Akkad, Babil pêro enê erdan de riyê dınya diyo.

Etimolociye

Mıntıqê Asya
  Asyay Zımey

  Asya Miyanêne

  Asyay Rocawani

  Asyay Veroci

  Asyay Rocvetışi

  Asyay Verocê Rocvetışi

  Ewropay Rocvetışi

Menşeyê/ Etimolociya namê ena qıta zêde rınd nêzaniyeo. Ena qesa sero xeylê versiyoni estê. Heto jû ra yeno vatene ke serra -440ıne de (İsay ra ver) Herodot nusqawunê xo de dınya kerda hirê letey. Ebe ena geyım namê yew letey Asya no pıra (o wext Asya teyna seveta Asya Minori rê vaciya, yanê Anatoliye ewroyêne rê, çıke sevetê Grekan o wext hirê dınyay biyê: Yunanıstano ewroyên, Mısıro ewroyên u Anatoliya ewroyêne). Ena versiyon ra gore ena çekuye zıwanê Akkadan ra yena. Menaya xo zi (seveta tici) veciyayış, berzbiyayışo.

Heto bin ra zi yeno vatene ke ena çekuye sıfte hetê Homerosi ra ameya vatene. Ena vatene ra gore kıtabê Homerosi İlyada de yew name darıno we: Asios. Vaciyeno ke ena çekuye zıwanê Hititan ra yena, ehma tenê vuriya. Sıfte Assuwa biya u namê yew dewlete biyo. Ena dewlete zi Anatoliya ewroyêne de biya. Peyniye de Assuwa biya Asios, Asios zi biyo Asya .

Coğrafya

→ Meqaleyo serên: Coğrafyay Asya

Ebe 43 810 582 km² qıtaya en heraya. Cayê tewr berz u tewr xori/çolê (derya ra gore) zi ena qıta derê. Koyê Everestiyo ke riyê dınya de cayo en berzo ena qıta dero (8 849 m). Heto bin ra Deryao Merde (-417) zi ena qıta dero. Naye ra qeyir riyê dınya de okyanusu ra cayo en duri zi naca ro (na ca Çin dero).

Xeylê wext yeno vatene ke sindor çiyo de tebiiyo. Gunê merdım xo vira mekero ke çıqas ke sindor ca be ca, be çiyê fiziki (zê çem, ro, ko, derya, uçb.) beli bıbo peyê ena çiyê fiziki de her daim qerar u qesasê merdımi estê. Qerar qeraro de siyasiyo, hema çiyo de fiziki sero ameyo gırewtene. Ebe kılmiye ke vacime, meseleyê sindoran meselayo de siyasiyo. O sebeb ra tarixê dınya de sindor her daim vuriyê, hewna zi vuriyenê. Eno qerar zi ebe zor, tarix, ceng u herb yenê beli kerdene. Sindorê Asya z zey pêroyinê sindoran çiyo de siyasiyo. Ena raştiye zêde seveta sindorê hetê peyveroc şena bıvaciyo.

Yeno qebulkerdene ke hetê zımey de sindorê Asya şono gıneno ro Deryay Cemedi. Asya ebe Gula Behringi Amerika ra cêra bena. Okyanuso Pil (Okyanuso Pasifik) zi sindorê hetê vervaroci teşkil keno. Okyanusê Hindi zi sindorê hetê verociyo. Sindorê Asyaê peyvaroci sero tam mutabaqat çıniyo. Xêylê zanayoğe coğrafya vanê ke merdım nêşeno vaco ke Asya u Ewropa dı qıtayê cırayê. Çıke, ê vanê, qet çiyo de fiziki miyandê ninan de çıniy, ê ninan cêra nêkeno. Hema Koyê Urali, Deryao Siya, Gula Bosfori (Estanbol) u Dardanel (Çanakkale) u Deryao Sıpê zey sindorê hetê peyvaroc qebul benê. Ebe Kanalê Suweyşi zi Asya Afrika ra cêra bena.

Sindoro siyasi

Asyaya ewroyêne de 54 ra zêde dewleti estê.

Name	Erd (km²)	Nıfus (2002 texmin)	Sılxetiya nıfusi (serê km²)	Paytext
Asya Miyanêne:
Ozbekıstan	447,400	25,563,441	57.1	Taşkent
Qazaxıstan	2,346,927	13,472,593	5.7	Astana
Qırğızıstan	198,500	4,822,166	24.3	Bişkek
Tacikıstan	143,100	6,719,567	47.0	Duşenbe
Tırkmenıstan	488,100	4,688,963	9.6	Eşqabad
Asyay Rocvetışi:
Çin	9,584,492	1,315,844,000	134.0	Pekin
Japonya	377,835	128,085,000	336.1	Tokyo
Moğolıstan	1,565,000	2,832,224	1.7	Ulan Bator
Koryay Veroci	98,480	47,817,000	490.7	Seul
Koryay Zımey	120,540	23,113,019	184.4	Pyongyang
Asyay Zımey:
Rusya	13,115,200	39,129,729	3.0	Moskowa
Asyay Verocê Rocvetışi:
Bruney	5,770	350,898	60.8	Bandar Seri Begawan
Filipin	300,000	84,525,639	281.8	Manila
İndonezya	1,158,645	208,176,381	179.7	Jakarta
Kamboçya	181,040	12,775,324	70.6	Phnom Penh
Laos	236,800	5,777,180	24.4	Viyangşan
Malêzya	329,750	22,662,365	68.7	Kuala Lumpur
Myanmar (Birmanya / Burma)	678,500	42,238,224	62.3	Naypyidaw
Singapur	693	4,452,732	6,425.3	Singapur
Tayland	514,000	62,354,402	121.3	Bangkok
Vietnam	329,560	81,098,416	246.1	Hanoi
Timurê Rocvetışi	14,874	947,000	63.6	Diliyo
Asyay Veroci:
Efğanıstan	647,500	29,863,000	42.9	Kabul
Bengladeş	144,000	141,822,000	985	Dakka
Butan	47,000	2,232,291	44.6	Thimphu
Hindıstan	3,287,590	1,103,371,000	318.2	Newe Delhi
Maldiwi	300	329,000	1,067.2	Mali
Nepal	140,800	27,133,000	183.8	Kathmandu
Pakıstan	803,940	163,985,373	183.7	İslamabad
Sri Lanka	65,610	20,743,000	298.4	Kolombo
Asyay Rocawani:
Ermenıstan	33,300	3,016,000	111.7	Yerêvan
Azerbaycan	41,370	3,479,127	84.1	Baku
Bahreyn	665	656,397	987.1	Manama
Gurcıstan	20,460	2,032,004	99.3	Tıflis
Iraq	437,072	24,001,816	54.9	Beğdad
İran	1,648,000	68,467,413	40.4	Tehran
İsrail	20,770	6,029,529	290.3	Qudus
Kuweyt	17,820	2,111,561	118.5	Suka Kuweyti
Lubnan	10,400	3,677,780	353.6	Beyrud
Mısır	1,378,159	63,556	21.7	Qahire
Qıbrıs	9,250	775,927	83.9	Lefkoşe
Uman	212,460	2,713,462	12.8	Maskat
Urdun	92,300	5,307,470	57.5	Emman
Suriya	185,180	17,155,814	92.6	Şam
Tırkiya	756,768	57,855,068	76.5	Anqara
Asyay Rocawanê Veroci:
Qeter	11,437	793,341	69.4	Doha
Yemen	527,970	18,701,257	35.4	Sena
Yewina Emiranê Erebi	82,880	2,445,989	29.5	Ebu Dabi
Erebıstanê Seudi	1,960,582	23,513,330	12.0	Riyad
pêro-pia	43,534,632	3,792,671,313	87.1