Δαμαριώνας Νάξου

Εκτιμάται ότι ο Δαμαριώνας άρχισε να κτίζεται από το 1400 μ.Χ. και μετά. Οι πρώτοι κάτοικοι του Δαμαριώνα κατοικούσαν, όπως εκτιμάται, στην παράλια νοτιοδυτική περιοχή της Αγιασσού. Ο φόβος, όμως, των πειρατών, που από τον 7ο μ.Χ. αιώνα λυμαίνονταν τα νησιά των Κυκλάδων, τους ανάγκασε να τραβηχτούν στο εσωτερικό του νησιού, αρχικά στη θέση Ροαλίδια, στην πλαγιά του Κάστρου του Απαλίρου και αργότερα στη σημερινή θέση που είναι ο Δαμαριώνας.

Γνωστές οικογένειες από το Δαμαριώνα είναι των Τζιμπλάκη, Βερώνη, Δέτση, Προμπονά, Τζαννίνη, Γρατσία, Κάτσαρη, άλλες.

Δεν είναι γνωστό από πού προήλθε η ονομασία Δαμαριώνας. Σύµφωνα µε την παράδοση, το χωριό πήρε το όνοµά του από την Δάµαρις, την Αθηναία, που μαζί µε τον 'Αγιο Διονύσιο πρώτοι πίστεψαν στο χριστιανισμό. Η Δάμαρις δίδαξε το χριστιανισμό στους Δαμαριωνίτες αργότερα και αυτοί για να την τιμήσουν, χάρισαν το όνομά της στο χωριό τους. Ωστόσο, η άποψη αυτή δε φαίνεται πειστική.Είναι αρκετά παλιό το όνομα,αναφέρεται στα χρόνια του Δούκα Κρίσπου του Β'(1433)αλλά το συναντάμε και σε έγγραφο του 1544 μαζί με την εκκλησία του χωριού τον Χριστό.Κατά τον Ζερλέντη, η λέξη παράγεται από το αρχαίο όνομα Δαμαρίων.Άλλη ερμηνεία είναι ότι προέρχεται από τη δαμάρα(=ρητινόδεντρο) διατηρώντας την αρχαία κατάληξη -ωνας( έτσι και Λυωνας από τη λυγών-λυγαριά).Άρα λοιπόν ήταν το μέρος όπου φύτρωνε, ίσως τα παλιά χρόνια, η δάμαρη.Πιθανότερη πάντως φαίνεται η εκδοχή του Ζερλέντη.

Βασική ασχολία των κατοίκων είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία. Τα πολλά ελαιοτριβία φανερώνουν τη µεγάλη παραγωγή λαδιού που είχε κάποτε το χωριό. Σήµερα λειτουργεί µόνο ένα, που είναι και το πιο σύγχρονο του νησιού. Εξίσου µεγάλη είναι και η παραγωγή τυριού, λόγω των µεγάλων εκτάσεων βοσκοτόπων καθώς και βελανιδιών, από το µεγάλο παλιό δάσος µε τις βελανιδιές, στη Ράχη.

Αξιοθέατα του Δαμαριώνα είναι η προτομή του μεγάλου Δαμαριωνίτη φιλικού της Επανάστασης του 1821 Ιωάννη Παπαρρηγόπουλου, το μνημείο των πεσόντων Δαμαριωνιτών στους εθνικούς μας αγώνες, η προτομή του ιατρού Γεωργίου Βερώνη στην είσοδο του χωριού, οι πλακόστρωτοι στενοί δρόμοι του, η Πλατεία του Πάτελου, η Πλατεία Ποτηρού με τον τεράστιο γέρικο πλάτανο, τα αρχοντικά Προμπονά, Βασιλικούλας και Μπακάλαινας. Στο Δαμαριώνα λειτουργεί Δημοτικό Σχολείο, και Πνευματικό και Πολιτιστικό Κέντρο. Ο ιερός ναός του χωριού είναι αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Υπάρχει, επίσης, και ιδιωτική λαογραφική συλλογή, η οποία είναι ελεύθερη για τους επισκέπτες.

Στο Δαμαριώνα υπάγονται πολλά γραφικά παλαιοχριστιανικά ξωκκλήσια στην περιοχή του Μπαούζη και η περίφημη παλαιοχριστιανική εκκλησία, η Καλορίτσα, χτισμένη σε σπηλιά στη δυτική πλευρά του βουνού Άη Λιας.

• Το 1835, με 534 κατοίκους (153 οικογένειες), προσαρτάται στον νεοϊδρυθέντα Δήμο Τραγαίας της επαρχίας Νάξου, με έδρα τον οικισμό του Χαλκείου.^[3][18]
• Το 1912, ο Δήμος Τραγαίας καταργείται και δημιουργείται η κοινότητα Χαλκείου. Δημιουργείται κοινότητα Δαμαριώνος με έδρα τον οικισμό του Δαμαριώνα.^[19]
• Το 1997, με την εφαρμογή του προγράμματος Καποδίστριας (νόμος 2539/97), η κοινότητα Δαμαριώνος καταργείται και ο ομώνυμος οικισμός προσαρτάται στο νεοσύστατο δήμο Δρυμαλίας με έδρα τον οικισμό Χαλκείο.^[20] Συγκεκριμένα, με το πρόγραμμα Καποδίστριας υπαγόταν στο Δημοτικό Διαμέρισμα Δαμαριώνος, του Δήμου Δρυμαλίας, του νομού Κυκλάδων, στο γεωγραφικό διαμέρισμα Νήσων Αιγαίου Πελάγους.^[16]
• Το 2010, με την εφαρμογή του προγράμματος Καλλικράτης (νόμος 3852/2010), καταργείται ο δήμος Δρυμαλίας και ο οικισμός του Δαμαριώνα προσαρτάται στο νεοσύστατο δήμο Νάξου & Μικρών Κυκλάδων.^[21]

Σήμερα, μετά τη τελευταία μεταβολή του 2010 (πρόγραμμα Καλλικράτης), αποτελεί μαζί με τους οικισμούς Αγιασσό ( 83 κ.), Βουρβουριά ( 11 κ.), Δαμαλάς ( 32 κ.) και Πυργάκι ( 48 κ.) την Τοπική Κοινότητα Δαμαριώνος ( 507 κ.). Η τ.κ. Δαμαριώνος υπάγεται στη δημοτική ενότητα Δρυμαλίας, του δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων, της περιφερειακής ενότητας Νάξου (του πρώην νομού Κυκλάδων), στην περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου.^[17]

• Παναγία της Σπηλιάς. Είναι κτισμένη μέσα σε μικρή σπηλιά δίπλα σε ρεματιά. Η παράδοση λέει ότι σε αυτή τη σπηλιά, πριν πολλά χρόνια, κρύφτηκε μια αρχοντοπούλα και γλίτωσε από τους πειρατές που την κατεδίωκαν. Βρίσκεται περίπου 3 χλμ νότια των χωριών Δαμαριώνας και Δαμαλάς, απέναντι από το ύψωμα του Άι Λιά, στην περιοχή Ξερόκαμπο.^[22][23]

• 
  Μερική άποψη του Δαμαριώνα
• 
  Αγροτικός δρόμος στην περιοχή του Δαμαριώνα και του Δαμαλά
• 
  Η Παναγία της Σπηλιάς (Αύγουστος 2007)
• 
  Το εσωτερικό της Παναγιάς της Σπηλιάς

• Δαμαριώνας
• Βιντεοπαρουσίαση της «Παναγιάς της Σπηλιάς» από τον Μανόλη Λυκουρόπουλο (4 λεπτά video στο youtube).