Εννέα ομάδες συνολικά έχουν κατακτήσει το πρωτάθλημα. Ο Παναθηναϊκός είναι ο πολυνίκης της διοργάνωσης με 40 τίτλους, διατηρεί το ρεκόρ συνεχόμενων κατακτήσεων με 9, ενώ είναι και ο τρέχων κάτοχος του πρωταθλήματος για το 2024.
Το μπάσκετ πρωτοεμφανίστηκε στην Ελλάδα το 1918 μέσω της Χ.Α.Ν. (κυρίως) και του «Οίκου του Στρατιώτη». Τότε, στο γήπεδο της Χ.Α.Ν. Αθηνών, για πρώτη φορά παίχτηκε μπάσκετ στην Ελλάδα. Μερικά μέλη της, μεταξύ των οποίων και ο Μάικ Στεργιάδης, που υπήρξε μαθητής του Νέισμιθ στο Σπρίνγκφιλντ, πήραν δύο καρέκλες, τις στερέωσαν ανάποδα σε δύο τοίχους και με μία μπάλα ποδοσφαίρου πρωτόπαιξαν μπάσκετ. Η ΧΑΝ φρόντισε να διαδοθεί το άθλημα στα σχολεία και στους συλλόγους, ενώ συγχρόνως άρχισε να διοργανώνει και αγώνες. Μάλιστα, το 1920 έγινε στη Σμύρνη και το πρώτο τουρνουά, με τη συμμετοχή πέντε ομάδων και νικητής ήταν ο Πανιώνιος. Αυτά τα τουρνουά συνεχίστηκαν μέχρι το 1924 και άρχισαν να παίρνουν μέρος φοιτητές και μαθητές. Η Χ.Α.Ν. Αθηνών το 1924 διοργάνωσε ένα πρωτάθλημα, που κέρδισε η Α.Ε.Κ., η οποία θεωρείται ως η πρώτη Πρωταθλήτρια Αθηνών [2].
Στη συνέχεια, τη διοργάνωση ανέλαβε ο Σ.Ε.Γ.Α.Σ. και το πρώτο πρωτάθλημα υπό την αιγίδα του, διεξήχθη την αγωνιστική περίοδο 1927–28 με νικητή τον Ηρακλή Θεσσαλονίκης. Τα πρώτα χρόνια το πρωτάθλημα διεξαγόταν σε δύο φάσεις: στην πρώτη φάση διεξάγονταν τα τοπικά πρωταθλήματα Αθηνών και Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια οι πρώτοι των τοπικών πρωταθλημάτων συγκροτούσαν το πανελλήνιο πρωτάθλημα. Το 1963 δημιουργήθηκε εθνική κατηγορία, ενώ από το 1969 την διοργάνωση ανέλαβε η ΕΟΚ. Το 1987 η πρώτη εθνική κατηγορία μετονομάστηκε σε Α1, ενώ από την αγωνιστική περίοδο 1992–93 τα πρωταθλήματα έγιναν επαγγελματικά με διοργανώτρια αρχή τον ΕΣΑΚΕ. Το πρωτάθλημα έλαβε την ονομασία Α1 ΕΣΑΚΕ.[3]
Τη σεζόν 2019–20 το πρωτάθλημα διεκόπη λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού. Στις 21 Μαΐου 2020, έπειτα από ψηφοφορία του Διοικητικού Συμβουλίου του Ε.Σ.Α.Κ.Ε., αποφασίστηκε πρωταθλήτρια να αναδειχτεί η ομάδα που ήταν πρώτη τη στιγμή που διεκόπη το πρωτάθλημα (Παναθηναϊκός), ενώ οι δυο τελευταίοι της διοργάνωσης με την έως τότε βαθμολογία (Π.Α.Ο.Κ. και Άρης Θεσσαλονίκης) ψηφίστηκε να μην υποβιβαστούν.[4][5]
Συμμετοχές ομάδων στην Α΄ και Α1 Εθνική κατηγορία (1964–2024)
Ανά σύλλογο
Από την καθιέρωση της Α΄ Εθνικής την περίοδο 1963–64 έως σήμερα (περίοδος 2023–24), μόνο δύο ομάδες συμμετέχουν ανελλιπώς σε όλα τα πρωταθλήματα, ο Άρης Θεσσαλονίκης και ο Παναθηναϊκός. Μία απουσία έχει ο Π.Α.Ο.Κ. ο οποίος δεν αγωνίστηκε στην πρώτη διοργάνωση του 1963–64, ενώ τρεις απουσίες έχει η Α.Ε.Κ. και πέντε ο Ολυμπιακός Πειραιώς. Συνολικά 65 ομάδες έχουν μετάσχει στην Α΄ και Α1 Εθνική, οι εξής:
Από τις 65 ομάδες που έχουν αγωνιστεί στην Α΄ και Α1 Εθνική από την περίοδο 1963–64 και έπειτα, οι 28 προέρχονται από την Αττική, ενώ μαζί με τις 12 προερχόμενες από τη Θεσσαλονίκη ομάδες καταδεικνύεται η «αστική» καταβολή του αθλήματος στην Ελλάδα. Από τις 25 ομάδες της υπόλοιπης Ελλάδας, οι περισσότερες εμφανίστηκαν στη μεγάλη κατηγορία μόλις κατά την τελευταία δεκαπενταετία, ενώ υπάρχουν περιφέρειες όπως η Ήπειρος και η Θράκη οι οποίες δεν έχουν καμία εκπροσώπηση. Η «επαρχιακή» ομάδα με τις περισσότερες παρουσίες (34) καθώς και η πρώτη που συμμετείχε στην Α1 Εθνική (1971–72) είναι ο Απόλλων Πατρών.