Εμβόλιο

Τα εμβόλια δεν μπορούν πλέον να εγγυηθούν πλήρη προστασία από κάποια ασθένεια, όπως και κάθε άλλος τρόπος αντιμετώπισης ασθενειών^[1]. Μερικές φορές η προστασία αποτυγχάνει γιατί το ανοσοποιητικό σύστημα του ξενιστή δεν μπορεί να αντιδράσει επαρκώς ή ακόμα και αδυνατεί να αντιδράσει. Η αδυναμία αντίδρασης είναι αποτέλεσμα συνήθως κλινικών παραγόντων όπως ο σακχαρώδης διαβήτης, η χρήση στεροειδών, η μόλυνση από τον ιό HIV ή ακόμα και από τη γήρανση του ατόμου. Επιπλέον υπάρχει η περίπτωση για γενετικούς λόγους το άτομο να αδυνατεί να παραγάγει αντισώματα τα οποία και θα αναγνωρίσουν το συγκεκριμένο παράγοντα,όπως σε περιπτώσεις έλλειψης Β λεμφοκυττάρων.

Ακόμα και αν ο ξενιστής αναπτύξει αντισώματα, η προστασία μπορεί να μην είναι επαρκής. Η ανοσία μπορεί να αναπτυχθεί πολύ αργά, τα αντισώματα να μην αναστέλλουν πλήρως τον παθογόνο παράγοντα ή ακόμα και να υπάρχουν πολλά στελέχη του συγκεκριμένου μικροοργανισμού τα οποία δεν αντιμετωπίζονται όλα από την ίδια αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος. Ακόμα όμως και μία μερική, αργή ή και αδύναμη ανοσία μπορεί να μετριάσει την εξέλιξη της ασθένειας οδηγώντας σε ένα χαμηλότερο ποσοστό θνησιμότητας, ελαφρύτερα συμπτώματα και γρηγορότερη ανάρρωση.

Συχνά στα εμβόλια προστίθενται διάφορα πρόσθετα τα οποία έχουν ως στόχο την ενίσχυση της ανοσοαπόκρισης, ιδιαίτερα στα γηραιότερα άτομα (50-75 ετών και άνω), το ανοσοποιητικό σύστημα των οποίων μπορεί να έχει εξασθενίσει^[2].

Η αποτελεσματικότητα ενός εμβολίου εξαρτάται από μία σειρά παραγόντων

• Την ίδια την ασθένεια (σε μερικές ασθένειες ο εμβολιασμός αποδίδει καλύτερα από ότι σε άλλες)
• Το στέλεχος που χρησιμοποιείται για το εμβόλιο ( κάποια εμβόλια είναι ειδικά απέναντι σε κάποιο συγκεκριμένο στέλεχος ενός μικροοργανισμού)
• Το κατά πόσο το πρόγραμμα των εμβολιασμών έχει τηρηθεί σωστά
• Τα ατομικά χαρακτηριστικά του ασθενούς καθώς μερικά άτομα δεν παράγουν αντισώματα ακόμα και μετά τον εμβολιασμό τους
• Η ηλικία καθώς και διάφοροι γενετικοί παράγοντες

Αν το άτομο που έχει εμβολιαστεί εμφανίσει τη συγκεκριμένη ασθένεια τότε κατά πάσα πιθανότητα τα συμπτώματα της ασθένειας θα είναι λιγότερο έντονα σε σχέση με τα μη εμβολιασμένα άτομα.^[3]

Για τον σωστό προγραμματισμό του εμβολιασμού απαιτούνται τα εξής

1. προσεκτικό προγραμματισμό σε σχέση με το αντίκτυπο που μπορεί να έχει η εκστρατεία του εμβολιασμού στην επιδημιολογική εξέλιξη της νόσου σε μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο επίπεδο
2. Συνεχής έλεγχος της εξέλιξης της ασθένειας μετά τον εμβολιασμό του πληθυσμού με το νέο εμβόλιο
3. διατήρηση υψηλών ποσοστών εμβολιασμού του πληθυσμού ακόμα και όταν η ασθένεια καταστεί σπάνια

Παράδειγμα αυτού είναι ο εμβολιασμός απέναντι στην ιλαρά στις ΗΠΑ. Πιο συγκεκριμένα το 1958 σε σύνολο 763064 κρουσμάτων στις ΗΠΑ εμφανίστηκαν 552 θάνατοι^[4][5]. Μετά το πρόγραμμα εμβολιασμού τα κρούσματα έπεσαν κάτω από τα 150 με μέσο όρο 56 ανά χρόνο^[5]. Στις αρχές του 2008 εντοπίστηκαν 64 κρούσματα ιλαράς. Τα 54 από αυτά σχετίστηκαν με εισαγωγή της νόσο από άλλο κράτος αν και μόνο το 13% είχε αποκτηθεί σε άλλο κράτος. Τα 63 από τα 64 άτομα είτε δεν είχαν εμβολιαστεί για την ιλαρά είτε δεν ήταν σίγουροι^[5].

Όταν ο εμβολιασμός πραγματοποιείται κατά την παιδική ηλικία είναι γενικά ασφαλής.^[6] Οι παρενέργειες, εάν εμφανιστούν, είναι συνήθως ήπιες και εξαρτώνται σε κάθε περίπτωση από το μελετούμενο εμβόλιο.^[7] Κάποιες πιθανές παρενέργειες είναι: ο πυρετός, ο πόνος γύρω από την περιοχή του εμβολίου, μυικοί πόνοι ή μια αλλεργική αντίδραση.^[7] Σοβαρές παρενέργειες είναι εξαιρετικά σπάνιες.^[6]

Τα εμβόλια δεν προκαλούν αυτισμό

Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί η άνοδος ενός αντιεμβολιαστικού κινήματος, το οποίο έχει συνωμοσιολογικές και θρησκευτικές βάσεις.^{[8][9][10][11]} Κύρια ανησυχία υπήρχε για το τριπλό εμβόλιο MMR (Ιλαράς- Ερυθράς-Παρωτίτιδας) και το έκδοχο της Θιμεροζάλης.^[12][13] Είναι σαφές πάντως ότι τα εμβόλια δεν προκαλούν αυτισμό.^[13]

Η συζήτηση για το εμβόλιο MMR ξεκίνησε το 1998, όταν ο βρετανός ερευνητής Wakefield δημοσίευσε άρθρο κοιτάζοντας μόνο 12 παιδιά και στο οποίο συνέδεε τον αυτισμό με το συγκεκριμένο εμβόλιο. Την ίδια εποχή υπήρχε αύξηση των διεγνωσμένων κρουσμάτων αυτισμού εξ αιτίας της αλλαγής (διεύρυνσης) στα διαγνωστικά κριτήρια. Το άρθρο πήρε δημοσιότητα και οδήγησε άλλους ερευνητές να εξετάσουν την πιθανή σύνδεση, χωρίς κανένας να καταφέρει να εντοπίσει αντίστοιχη σύνδεση. Έρευνα για το αρχικό άρθρο ανακάλυψε μεθοδολογικά προβλήματα και το περιοδικό απέσυρε το άρθρο. Τέλος, προβληματικό ήταν το γεγονός ότι ο αρχικός ερευνητής λάμβανε χρήματα από δικηγόρο ο οποίος χειριζόταν σχετικές αγωγές για αυτισμό μετά από εμβολιασμό (συνολικά σχεδόν μισό εκατομμύριο δολάρια). ^[12]

Το έκδοχο για το οποίο υπήρχαν ισχυρισμοί πως προκαλεί αυτισμό, ήταν η θιμεροζάλη (thimerosal), ένα συντηρητικό με βάση τον υδράργυρο, ωστόσο εννέα διαδοχικές μελέτες αποκλείουν αυτό το ενδεχόμενο.^[13] Το συγκεκριμένο έκδοχο πάντως σε μεγάλες δόσεις, πολύ μεγαλύτερες από όσες περιέχονται στο εμβόλιο, προκαλεί βλάβη στα νεφρά και τον εγκέφαλο, γι' αυτό και αφαιρέθηκε από το 2001 από τα περισσότερα εμβόλια. Σήμερα, ίχνη θιμεροζάλης περιέχονται στο εμβόλιο διφθερίτιδας, τετάνου και κοκκύτη (DTaP)^[12]

Τα εμβόλια είναι νεκροί ή αδρανοποιημένοι μικροοργανισμοί ή εξουδετερωμένα παράγωγα αυτών. Υπάρχουν πολλά είδη εμβολίων σε χρήση^[14]. Αυτοί οι τύποι αντιστοιχίζονται στις διαφορετικές στρατηγικές που ακολουθούνται με στόχο να μειωθεί ο κίνδυνος εκδήλωσης της ασθένειας, διατηρώντας όμως την ικανότητα να παρέχει την ευεργετική ανοσοαπόκριση.

Αδρανοποιημένα

Μερικά εμβόλια περιέχουν αδρανοποιημένους μικροοργανισμούς, οι οποίοι ήταν ενεργοί στο παρελθόν, όπως μικροοργανισμοί που έχουν καταστραφεί από χημικές ενώσεις, θέρμανση, ακτινοβολίες ή αντιβιοτικά. Τέτοια παραδείγματα είναι τα εμβόλια για τη γρίπη, τη χολέρα, τη βουβωνική πανώλη, την πολιομυελίτιδα, την ηπατίτιδα Α και τη λύσσα.

Εξασθενημένα

Μερικά εμβόλια περιέχουν ζωντανούς αλλά εξασθενημένους μικροοργανισμούς. Πολλά από αυτά περιέχουν ιούς οι οποίοι έχουν αναπτυχθεί κάτω από συνθήκες που αδρανοποιούν τις ιδιότητές τους, ή χρησιμοποιούν συγγενείς αλλά λιγότερο επικίνδυνους μικροοργανισμούς για να προκαλέσουν μία ευρεία ανοσοαπόκριση. Παρ' όλο που τα περισσότερα εμβόλια αυτού του τύπου είναι ιογενή, υπάρχουν και βακτηριακής φύσης. Παραδείγματα περιλαμβάνουν ιογενείς νόσους όπως ο κίτρινος πυρετός, η ιλαρά, η ερυθρά και η παρωτίτιδα καθώς και η βακτηριακή ασθένεια του τύφου. Οι Καλμέτ και Γκερέν ανέπτυξαν ένα εμβόλιο που περιέχει ζωντανό το βακτήριο της φυματίωσης το οποίο όμως είναι μη μεταδοτικό, αλλά περιέχει ένα ιικά τροποποιημένο στέλεχος, ονομαζόμενο "BCG", που χρησιμοποιείται για να προκαλέσει ανοσοαπόκριση στο εμβόλιο. Τα εξασθενημένα εμβόλια έχουν όμως και μειονεκτήματα. Συνήθως προκαλούν πιο μεγάλης διάρκειας ανοσολογικές αποκρίσεις και προτιμούνται για υγιείς ενήλικες. Όμως δεν είναι κατάλληλα για εξασθενημένα άτομα και σπάνια μπορούν να μεταλλαχθούν σε μία ενεργή μορφή και να προκαλέσουν την ασθένεια.^[15]

Τοξικογενή

Τα τοξικογενή εμβόλια παράγονται από αδρανοποιημένα τοξικά παράγωγα που προκαλούν την ασθένεια αντί για τον ίδιο τον μικροοργανισμό. Παραδείγματα εμβολίων βασισμένα σε τοξίνες είναι το εμβόλιο του τετάνου και της διφθερίτιδας. Τα εμβόλια αυτά είναι γνωστά για την αποτελεσματικότητά τους. Επιπλέον χρησιμοποιούνται και για τοξίνες που δεν προέρχονται από μικροοργανισμούς όπως το εμβόλιο που πραγματοποιείται για την προστασία των σκύλων από το δάγκωμα κροταλία.

Εμβόλια Υπομονάδων

Αντί με το εμβόλιο να εισάγεται ένας εξασθενημένος ή ανενεργός μικροοργανισμός με στόχο την πρόκληση ανοσοαπόκρισης (που μπορεί το εμβόλιο αυτό να χαρακτηριστεί ως ένα εμβόλιο πλήρους αντιγόνου), μπορούμε να εισάγουμε ένα τμήμα αυτού που μπορεί και αυτό να διεγείρει το ανοσοποιητικό σύστημα. Στα παραδείγματα συμπεριλαμβάνεται το εμβόλιο για την ηπατίτιδα Β το οποίο συντίθεται από επιφανειακές πρωτεΐνες του εν λόγω ιού (παλαιότερα λαμβάνονταν από τον ορό του αίματος χρόνιων ασθενών, σήμερα με μεθόδους ανασυνδυασμού DNA και γενετικής μηχανικής), το όμοιο με τον ιό σωματίδιο που χρησιμοποιείται στο εμβόλιο εναντίον του ιού HPV (ιός σχετικός με τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας) που περιέχει μία πρωτεΐνη της κάψας, καθώς και εμβόλια για τον ιό της γρίπης. Τα εμβόλια αυτά χρησιμοποιούνται και για το εμβόλιο κατά της πανώλης.

Εμβόλια Σύζευξης

Μερικά βακτήρια περιβάλλονται από έναν γλυκοκάλυκα ο οποίος αποτελείται από γλυκοπρωτεϊνες και πολυσακχαρίτες. Μερικοί από αυτούς τους πολυσακχαρίτες προκαλούν μία ελαφρά ανοσολογική απόκριση. Συνδέοντας αυτούς τους πολυσακχαρίτες με πρωτεΐνες (π.χ. τοξίνες) οδηγούμε τον οργανισμό στο να τα αναγνωρίσει σαν πρωτεϊνικά αντιγόνα. Τέτοια προσέγγιση συναντάμε στα εμβόλια κατά της μηνιγγίτιδας.

Εμβόλια RNA

Ένα εμβόλιο RNA ή mRNA (αγγελιοφόρο RNA) είναι ένας τύπος εμβολίου που χρησιμοποιεί ένα αντίγραφο μιας φυσικής χημικής ουσίας που ονομάζεται αγγελιοφόρο RNA (mRNA) για να παράγει την ανοσοαπόκριση του οργανισμού μας^[16]. Το εμβόλιο μετατρέπει τα μόρια συνθετικού RNA σε κύτταρα ανοσίας. Μόλις εισχωρήσει στα κύτταρά μας, το RNA του εμβολίου λειτουργεί ως mRNA, προκαλώντας τα κύτταρα να χτίσουν την ξένη πρωτεΐνη που κανονικά θα παράγονταν από ένα παθογόνο μικροοργανισμό (όπως ένας ιός) ή από ένα καρκινικό κύτταρο. Αυτά τα πρωτεϊνικά μόρια διεγείρουν την προσαρμοστική ανοσοαπόκριση που διδάσκει στον οργανισμό μας πώς να αναγνωρίζει και να καταστρέφει τα αντίστοιχα παθογόνα ή καρκινικά κύτταρα^[16]. Η κατασκευή του mRNA επιτυγχάνεται με μια σύνθεση του μορίου σε νανοσωματίδια λιπιδίων τα οποία προστατεύουν τη δομή του RNA και βοηθούν την απορρόφησή τους από τα κύτταρα^[17].

Πειραματικά εμβόλια

Μία σειρά από καινοτόμα εμβόλια βρίσκονται σε στάδιο μελέτης αλλά και σε χρήση

• Εμβόλια δενδριτικών κυττάρων. Στα εμβόλια αυτά συνδέονται τα δενδριτικά κύτταρα με αντιγόνα με στόχο να παρουσιάσουν τα αντιγόνα στα λευκά αιμοσφαίρια ώστε να προκληθεί η ανοσολογική απόκριση. Τα εμβόλια αυτά έχουν δώσει ενθαρρυντικά, αλλά πρώιμα, αποτελέσματα στο θέμα της θεραπείας των όγκων του εγκεφάλου.^[18]
• Εμβόλια ανασυνδυασμένου φορέα. Τα εμβόλια αυτά συνδυάζουν το περιβάλλον ενός μικροοργανισμού με το DNA ενός άλλου με στόχο την προστασία απέναντι σε ασθένειες με πολύπλοκη διαδικασία μόλυνσης και εκδήλωσης
• Εμβόλια DNA, Τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκε ένα νέο είδος εμβολίου ονομαζόμενο ως εμβόλια DNA. Τα εμβόλια αυτά παράγονται από το DNA του ιού ή του βακτηρίου από το οποίο επιθυμούμε να προστατέψουμε τον οργανισμό ( το οποίο έχει απομονωθεί με ηλεκτροφόρηση) που εισάγεται σε ανθρώπινα ή ζωικά κύτταρα. Τα κύτταρα αυτά εκφράζουν τις πρωτεΐνες του παθογόνου παράγοντα με αποτέλεσμα να γίνονται αντιληπτά από τα κύτταρα του ανοσοποιητικού. Επειδή τα κύτταρα αυτά ζουν για μεγάλα διαστήματα μέσα στον οργανισμό, υπάρχει η δυνατότητα μόλις εισέλθει ο φυσιολογικός παθογόνος παράγοντας να έχουμε άμεση ανοσοαπόκριση και καταστολή αυτού. Τα εμβόλια αυτά κατά κύριο λόγω είναι ακόμα σε πειραματικό στάδιο αν και εμφανίζουν ευκολία στην παρασκευή και στην αποθήκευση.
• Εμβόλια υποδοχέων των Τ κυττάρων. Τα εμβόλια αυτά περιέχουν πεπτίδια τα οποία φαίνεται να προκαλούν την έκκριση κυττοκινών οι οποίες βοηθούν στην ανοσία. Δοκιμάζονται στην ανοσία απέναντι στη δερματίτιδα και σε άλλες ασθένειες.
• Η στοχοποίηση ταυτοποιημένων βακτηριακών πρωτεϊνών οι οποίες συμμετέχουν στην αναστολή του συμπληρώματος, αναστέλλοντας έτσι το βασικό μηχανισμό επιβίωσης των βακτηρίων στον ανθρώπινο οργανισμό.^[19]

Παρ' όλο που τα περισσότερα εμβόλια παράγονται από αδρανοποιημένα συστατικά των μικροοργανισμών, συνθετικά εμβόλια συντίθενται μερικώς ή εξ ολοκλήρου από συνθετικά πεπτίδια, υδατάνθρακες ή άλλους αντιγονικούς επίτοπους.

Σθένος

Τα εμβόλια μπορεί να είναι μονοσθενή ή πολυσθενή. Ένα μονοσθενές εμβόλιο είναι σχεδιασμένο να προσφέρει ανοσία απέναντι σε ένα μεμονωμένο αντιγόνο ή μικροοργανισμό.^[20] Ένα πολυσθενές εμβόλιο είναι σχεδιασμένο να προσφέρει ανοσία απέναντι σε δύο ή περισσότερα αντιγόνα ή μικροοργανισμούς^[21]. Ανάλογα με τον αριθμό των αντιγόνων μπορούμε να έχουμε δισθενή, τρισθενή μέχρι εξασθενή εμβόλια. Σε μερικές περιπτώσεις τα μονοσθενή εμβόλια μπορούν να αναπτύξουν μία ταχεία εξελισσόμενη και ισχυρή ανοσοαπόκριση.^[22]

Ετερόλογα εμβόλια

Τα ετερόλογα εμβόλια περιέχουν παθογόνους παράγοντες οι οποίοι είτε δεν εκδηλώνουν την ασθένεια στον άνθρωπο είτε εκδηλώνουν μία πολύ ήπια μορφή αυτής. Κλασσικό παράδειγμα αποτελεί η εφαρμογή του ιού της ευλογιάς της αγελάδας στον άνθρωπο. Ένα σημερινό παράδειγμα αποτελεί το BCG εμβόλιο από το Mycobacterium bovis ενάντια στην ανθρώπινη φυματίωση.^[23]

Το ανοσοποιητικό σύστημα αναγνωρίζει τα συστατικά του εμβολίου ως ξένα, τα καταστρέφει και κρατάει "αρχείο" για τον τρόπο που τα κατέστρεψε. Όταν ο αντιγονικός επίτοπος συναντάται, ο οργανισμός αναγνωρίζει το πρωτεϊνικό περίβλημα του ιού και έτσι είναι προετοιμασμένος να αντιδράσει εξουδετερώνοντας τον στόχο και αναγνωρίζοντας και εξουδετερώνοντας τα μολυσμένα κύτταρα πριν ο παράγοντας αυτός μπορέσει να πολλαπλασιαστεί σε μεγάλους αριθμούς.

Όταν δύο ή περισσότερα εμβόλια αναμειγνύονται στο ίδιο διάλυμα μπορούν να αλληλεπιδράσουν. Αυτό συμβαίνει συνήθως στα εμβόλια με ζωντανούς εξασθενημένους μικροοργανισμούς όπου το ένα από τα περιεχόμενα του εμβολίου είναι πιο ισχυρό σε σχέση με τα άλλα και καταστέλλει την ανάπτυξη και την εκδήλωση ανοσοαπόκρισης στα άλλα περιεχόμενα. Το φαινόμενο αυτό πρωτοπαρατηρήθηκε στο τρισθενές εμβόλιο της πολιομυελίτιδας όπου η ποσότητα του στελέχους 2 του ιού στο εμβόλιο έπρεπε να μειωθεί για να αποφευχθεί η αντίδρασή του με τα στελέχη 1 και 3 του ιού^[24]. Το φαινόμενο αυτό εντοπίστηκε και στο εμβόλιο για το δάγκειο πυρετό, που μελετάται αυτή την εποχή, όπου το στέλεχος DEN-3 καταστέλλει τα στελέχη DEN-1, -2 και -4.

Τα εμβόλια συνέβαλαν στην εξαφάνιση της ευλογιάς η οποία υπήρξε μία από τις πιο θανατηφόρες ασθένειες που γνώρισε η ανθρωπότητα. Άλλες ασθένειες όπως η ερυθρά, η πολιομυελίτιδα, η ιλαρά, η παρωτίτιδα, η ανεμοβλογιά και ο τυφοειδής πυρετός δεν έχουν σε κανένα σημείο του κόσμου τη συχνότητα που είχαν πριν αρκετά χρόνια. Από τη στιγμή που η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού εμβολιάζεται, είναι πολύ πιο δύσκολο μια επιδημία να ξεσπάσει και να εξαπλωθεί. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται ανοσία του πληθυσμού ή ανοσία αγέλης. Η πολιομυελίτιδα, η οποία μεταδίδεται μόνο μεταξύ των ανθρώπων, βρίσκεται στο στόχαστρο ενός εκτενούς διεθνούς προγράμματος το οποίο περιόρισε την πολιομυελίτιδα μόνο στο Αφγανιστάν, στη Νιγηρία και στο Πακιστάν.^[25] Η δύσκολη πρόσβαση σε όλα τα παιδιά αλλά και πολιτισμικές διαφορές καθυστερούν σημαντικά την οριστική εξαφάνιση της ασθένειας.

Με στόχο την όσο το δυνατό καλύτερη προστασία, τα παιδιά οφείλουν να εμβολιάζονται από τη στιγμή που το ανοσοποιητικό τους σύστημα είναι ικανοποιητικά αναπτυγμένο για να ανταποκριθεί στα εμβόλια, συχνά με επιπρόσθετα ενισχυτικά (επαναληπτικά) εμβόλια για να επιτευχθεί όσο το δυνατόν πληρέστερη ανοσία. Αυτό έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη ενός προγράμματος εμβολιασμού. Στις ΗΠΑ η Συμβουλευτική Επιτροπή για θέματα Ανοσίας (Committee on Immunization Practices ή Advisory Committee on Immunization Practices) προτείνει τακτικό εμβολιασμό των παιδιών ενάντια στην^[26]: ηπατίτιδα Α, ηπατίτιδα Β, πολιομυελίτιδα, παρωτίτιδα, ιλαρά, ερυθρά, διφθερίτιδα, κοκκύτη, τέτανο, αιμόφιλο γρίπη τύπου Β (HIB), ανεμοβλογιά, ροταϊό, γρίπη, μηνιγγιτιδοκοκκική νόσος και πνευμονία.^[27] Ο μεγάλος αριθμός των εμβολίων και των επαναληπτικών δόσεων που απαιτούνται (μέχρι 24 ενέσεις στην ηλικία των 2 ετών) οδήγησε σε προβλήματα στην πλήρη συμμόρφωση των πολιτών. Για την αντιμετώπιση των φαινομένων αυτών αναπτύσσεται ένα πρόγραμμα συνδυασμού των εμβολίων.

Πέρα από τις συστάσεις για εμβολιασμό των παιδιών, πολλά εμβόλια συνιστώνται να πραγματοποιηθούν σε όλη τη διάρκεια της ζωής, τα πιο συχνά εκ των οποίων είναι για την παρωτίτιδα, τον τέτανο, τη γρίπη και την πνευμονία. Οι έγκυοι ελέγχονται επίσης για ανοσία στην ερυθρά. Το εμβόλιο για τον ιό των ανθρώπινων θηλωμάτων συνίσταται στις ΗΠΑ (από το 2011)^[28] και στο Ηνωμένο Βασίλειο (από το 2009).^[29] Για τους ηλικιωμένους ο εμβολιασμός επικεντρώνεται στην πνευμονία και τη γρίπη που είναι πιο θανατηφόρες σε αυτές τις ηλικιακές ομάδες. Το 2006 δημιουργήθηκε εμβόλιο για τον έρπη, μία ασθένεια από τον ιό της ανεμοβλογιάς, ο οποίος συχνά προσβάλλει τους ηλικιωμένους.

• Εμβόλιο γρίπης. Οι ιοί της γρίπης Α και Β έχουν την ικανότητα να μεταλλάσσονται γεγονός που καθιστά απαραίτητη την παρασκευή νέων αντιγριπικών εμβολίων. Τα εμβόλια περιέχουν ενεργά κύτταρα του ιού. Θα πρέπει να εμβολιάζονται τα άτομα που ανήκουν στις ευπαθείς ομάδες πληθυσμού όπως είναι τα ηλικιωμένα άτομα, το νοσηλευτικό προσωπικό και οι εργαζόμενοι στα νοσοκομεία τα άτομα που συγκατοικούν με ευπαθή άτομα. Ο εμβολιασμός αντενδείκνυται στα άτομα που εμφανίζουν υπερευαισθησία στο αυγό.
• Εμβόλιο ερυθράς. θα πρέπει να εμβολιάζονται οι νέες γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας καθώς και οι εργαζόμενοι σε νοσοκομεία. Αντένδειξη αποτελούν οι γυναίκες που βρίσκονται σε κατάσταση εγκυμοσύνης καθώς και όσοι είναι ανοσοκατασταλμένοι.
• Εμβόλιο ηπατίτιδας Β. Σήμερα παρασκευάζονται εμβόλια με τη μέθοδο του ανασυνδυασμένου DNA. Τα εμβόλια αυτά μπορούν να παρασκευασθούν σε μεγάλες ποσότητες με χαμηλό κόστος χωρίς να παρουσιάζουν τον κίνδυνο εμφάνισης λοιμώδους νόσου. Με το εμβόλιο αυτό πρέπει να εμβολιάζονται εκτός από ενήλικες και νεογνά μητέρων που είναι φορείς του ιού της ηπατίτιδας Β (ΗΒV) τα παιδιά και οι έφηβοι. Επίσης θα πρέπει να εμβολιάζονται οι νεαροί ενήλικες διότι έχουν μεγάλο κίνδυνο μόλυνσης από ηπατίτιδα Β λόγω αλλαγής ερωτικών συντρόφων. Στις ομάδες υψηλού κινδύνου ανήκουν και οι χρήστες ενδοφλέβιων τοξικών ουσιών.

Πριν την εισαγωγή των εμβολίων με τη χρήση υλικών από περιστατικά ευλογιάς στις αγελάδες, η ευλογιά μπορούσε να προληφθεί με εμβολιασμό των ατόμων με τον ιό της ευλογιάς, ένα είδος εμβολιασμού το οποίο διαχωρίστηκε μετέπειτα από το εμβόλιο της ευλογιάς. Οι πληροφορίες αυτές έφτασαν στη Δύση το 1721 από τη λαίδη Μαίρη Ουόρτλεϊ Μόνταγκιου η οποία τις παρουσίασε στον Χανς Σλόαν, ιατρό του Βρετανού βασιλιά^[30]. Κάποια στιγμή στα τέλη της δεκαετίας του 1760 ο Έντουαρντ Τζέννερ, καθώς ακολουθούσε την ειδικότητά του ως χειρουργός, άκουσε μια ιστορία, γνωστή στις επαρχιακές περιοχές ότι οι εργαζόμενοι στην παραγωγή γάλακτος ποτέ δεν νοσούσαν από τη συχνά θανατηφόρα και παραμορφωτική ασθένεια της ευλογιάς καθώς είχαν ήδη νοσήσει από την ευλογιά των αγελάδων η οποία έχει πολύ ελαφρά συμπτώματα στον άνθρωπο. Το 1796 ο Τζένερ πήρε πύον από το χέρι μιας χωριατοπούλας που έπασχε από ευλογιά των αγελάδων και το εισήγαγε στο χέρι ενός οκτάχρονου αγοριού. Έξι εβδομάδες αργότερα εμβολίασε το παιδί με τον ιό της ευλογιάς και παρατήρησε ότι δεν νόσησε από αυτή^[31][32]. Ο Τζένερ επέκτεινε τις μελέτες του και το 1798 ανέφερε ότι το εμβόλιο αυτό ήταν ασφαλές για παιδιά αλλά και για ενήλικες και ότι μπορούσε να μεταφερθεί από χέρι σε χέρι, μειώνοντας την εξάρτηση στις αβέβαιες πηγές των μολυσμένων αγελάδων^[33]. Καθώς ο εμβολιασμός με τον ιό της ευλογιάς των αγελάδων ήταν πολύ πιο ασφαλής από τον εμβολιασμό με τον ιό της ευλογιάς των ανθρώπων^[34], μια πρακτική ιδιαίτερα εκτεταμένη στην Αγγλία, ο εμβολιασμός με τον ανθρώπινο ιό της ευλογιάς απαγορεύτηκε το 1840.^[35] Η δεύτερη γενιά των εμβολίων εισήχθη τη δεκαετία του 1880 από τον Λουί Παστέρ, ο οποίος εισήγαγε τα εμβόλια για τη χολέρα των κοτόπουλων και για το βακτήριο του άνθρακα^[36]. Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα ο εμβολιασμός θεωρούνταν θέμα εθνικού κύρους και ψηφίστηκαν οι πρώτοι νόμοι υποχρεωτικού εμβολιασμού^[31].

Κατά τον 20ό αιώνα παρήχθησαν πολλά επιτυχημένα εμβόλια, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται τα εμβόλια ενάντια στη διφθερίτιδα, την ιλαρά, την παρωτίτιδα και την ερυθρά. Κορυφαία επιτεύγματα περιλαμβάνουν το εμβόλιο ενάντια στην πολιομυελίτιδα τη δεκαετία του 50 και την εξαφάνιση της ευλογιάς τις δεκαετίες του 60 και του 70. Ο Μορίς Χίλμαν ήταν ένας από τους πιο γόνιμους ερευνητές του 20ου αιώνα. Καθώς τα εμβόλια γίνονται όλο και πιο διαδεδομένα, πολλοί τα λαμβάνουν ως δεδομένο. Παρ' όλα αυτά είναι επιτακτική η ανάγκη για εμβόλια εναντίον του έρπη, της ελονοσίας και του HIV.^[31]

Ορόσημα στην ιστορία των εμβολίων

Εναντιώσεις στον εμβολιασμό

Εναντιώσεις στον εμβολιασμό, από ένα ευρύ φάσμα επικριτών, υπάρχουν σχεδόν από τις πρώτες εκστρατείες εμβολιασμού^[41]. Παρ' όλο που τα οφέλη της πρόληψης του πόνου και του θανάτου από σοβαρές μολυσματικές ασθένειες υπερνικούν σε πολύ μεγάλο βαθμό τον κίνδυνο για σπάνια δυσμενή αποτελέσματα τα οποία ακολουθούν τον εμβολιασμό^[42], επικρίσεις έχουν ανακύψει σε σχέση με την ηθική, την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια του εμβολιασμού. Μερικές κριτικές απέναντι στον εμβολιασμό αναφέρουν ότι δεν είναι αποτελεσματικός απέναντι στις ασθένειες^[43] ή ότι οι μελέτες για την ασφάλειά του είναι ανεπαρκείς^[43]. Μερικές θρησκευτικές ομάδες απαγορεύουν τον εμβολιασμό^[44] ενώ κάποιες πολιτικές ομάδες εναντιώνονται στον υποχρεωτικό εμβολιασμό στα πλαίσια της ατομικής ελευθερίας.^[41] Στον αντίποδα, ανησυχία έχει προκληθεί στον επιστημονικό κόσμο για μία πιθανή διάδοση επικίνδυνων μολυσματικών ασθενειών όχι μόνο ανάμεσα σε παιδιά των οποίων οι γονείς αρνήθηκαν να τα εμβολιάσουν αλλά και σε άτομα τα οποία λόγω ανοσοανεπάρκειας ή γήρατος αδυνατούν να εμβολιαστούν από μη εμβολιασμένους φορείς, λόγω της διάδοσης ψευδών θέσεων για την ασφάλεια των εμβολίων^[45]. Μερικοί γονείς πιστεύουν ότι τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό, παρ' όλο που η επιστημονική κοινότητα έχει απορρίψει τη ιδέα αυτή^[46]. Το 2011 ο Andrew Wakefield, ένας από τους πρωτεργάτες της άποψης ότι τα εμβόλια σχετίζονται με τον αυτισμό, βρέθηκε να έχει οικονομικό συμφέρον από την αμφισβήτηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων και στη συνέχεια του αφαιρέθηκε η άδεια ασκήσεως του ιατρικού επαγγέλματος^[47].

Οικονομία και εξέλιξη

Μία πρόκληση στην εξέλιξη των εμβολίων είναι το οικονομικό ζήτημα. Πολλές από τις ασθένειες για τις οποίες είναι επιτακτική η ανάγκη παραγωγής εμβολίων, συμπεριλαμβανομένων του HIV, της ελονοσίας και της φυματίωσης, παρουσιάζονται κυρίως στις φτωχότερες χώρες. Οι φαρμακευτικές εταιρίες καθώς και οι εταιρίες βιοτεχνολογίας έχουν μικρό κίνητρο να παρασκευάσουν εμβόλια για αυτές τις ασθένειες καθώς υπάρχει μικρή πιθανότητα απόσβεσης του κόστους. Ακόμη και στις πιο εύπορες χώρες, τα οικονομικά οφέλη είναι γενικά λίγα ενώ οι οικονομικοί και άλλοι κίνδυνοι είναι γενικά πολλοί^[48].

Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας για εμβόλια χρηματοδοτείται από κράτη, πανεπιστήμια, ιδρύματα και άλλους μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς^[49]. Πολλά εμβόλια έχουν αποδειχθεί πολύτιμα για τη δημόσια υγεία^[50]. Στην πραγματικότητα ο αριθμός των εμβολίων που χορηγούνται έχει αυξηθεί σημαντικά τις τελευταίες δεκαετίες^[51]. Η αύξηση αυτή οφείλεται κυρίως στην αύξηση των υποχρεωτικών εμβολίων στην προσχολική ηλικία καθώς και μέσα από την υποστήριξη των κυβερνήσεων στις εκστρατείες εμβολιασμού και λιγότερο στο οικονομικό όφελος.

Πατέντες

Η πλήρωση με πατέντες των διάφορων τεχνικών παραγωγής των εμβολίων αποτελεί επίσης ένα εμπόδιο στην ανάπτυξη νέων εμβολίων.Λόγω της ασθενούς προστασίας που προσφέρεται από το καθεστώς της πατέντας στο τελικό προϊόν, η προστασία πετυχαίνεται κυρίως μέσω της ασφάλισης με πατέντα της διαδικασίας που ακολουθήθηκε για την παραγωγή του νέου εμβολίου σε συνδυασμό με προστασία της μυστικότητας στην παραγωγή^[52].

Η παραγωγή ενός εμβολίου διακρίνεται σε πολλά στάδια. Αρχικά, αναπτύσσεται το αντιγόνο. Οι ιοί αναπτύσσονται είτε σε μονήρη κύτταρα, αυγά (όπως ο ιός της γρίπης) είτε σε συνεχείς κυτταρικές σειρές, ακόμα και ανθρώπινων κυττάρων (όπως ο ιός της ηπατίτιδας Α).^[53] Τα βακτήρια καλλιεργούνται σε βιοαντιδραστήρες (όπως ο Haemophilus influenzae τύπος b). Αντίστοιχα, μια ανασυνδυασμένη πρωτεΐνη (ιικής ή βακτηριακής) προέλευσης μπορεί να παραχθεί σε καλλιέργειες γενετικά τροποποιημένων μυκήτων, βακτηρίων ή άλλων κυτταροκαλλιεργειών. Μετά την ανάπτυξη του αντιγόνου, ακολουθεί η απομόνωση του από τα κύτταρα που το παρήγαν. Οι ιοί μπορεί να χρειάζονται απενεργοποίηση, μια διαδικασία που επιτυγχάνεται χωρίς ειδικές τεχνικές απομόνωσης. Οι ανασυνδυασμένες πρωτεΐνες μπορεί να υποστούν σε ποικίλες διεργασίες, όπως η υψηλής ευκρίνειας καθαρισμό ή και χρωματογραφία στήλης. Τέλος, στη διαμόρφωση του εμβολίου σημαντικό ρόλο παίζουν προσθετικές ουσίες, σταθεροποιητές και συντηρητικά. Οι πρώτες, ενισχύουν την ανοσιακή απάντηση έναντι στο αντιγόνο, οι σταθεροποιητές βοηθούν στην αυξημένη περίοδο φύλαξης, ενώ τα συντηρητικά επιτρέπουν τη χρήση ενός φιαλιδίου περισσότερες από μια φορά (για την πραγματοποίηση πολλαπλών δόσεων). Τα εμβόλια σύζευξης είναι δυσκολότερο να αναπτυχθούν και να παραχθούν σε μεγάλες ποσότητες, λόγω της πιθανής αλληλεπίδρασης που μπορεί να αναπτύξουν τα διάφορα αντιγόνα και τα συστατικά που περιέχονται σε αυτό.

Οι μέθοδοι παραγωγής εμβολίων αναπτύσσονται και εξελίσσονται. Τα κύτταρα (από κυτταροκαλλιέργειες) των θηλαστικών θα αποκτήσουν μεγαλύτερη σημασία από τα κύτταρα των αυγών της κότας, λόγω της μεγαλύτερης παραγωγικότητάς τους και της μικρότερης πιθανότητες μόλυνσης από άλλους παράγοντες.^[54] Στο μέλλον, η τεχνολογία του ανασυνδυασμού θα βοηθήσει στην παραγωγή μη τοξινικών εμβολίων σε σχέση με τα βακτηριακά εμβόλια που περιέχουν τοξίνες.^[55] Τα εμβόλια σύζευξης θα περιέχουν λιγότερα αντιγόνα και έτσι θα περιοριστεί ο αριθμός των πιθανών αλληλεπιδράσεων.^[55]

Το 2010, η Ινδία παρήγαγε το 60% της συνολικής ποσότητας εμβολίων με αξία 900 εκατομμυρίων δολαρίων (650 εκατομμύρια ευρώ).^[56]

Προσθετικοί παράγοντες

Εκτός από το ενεργό εμβόλιο, τα σκευάσματα περιέχουν διάφορους προσθετικούς παράγοντες που περιλαμβάνουν:^[57]

• Αργίλιο άλατα και γέλη που χρησιμοποιούνται για να προωθήσουν την πρόωρη και επίμονη ανοσιακή απάντηση με μικρότερη δόση.
• Αντιβιοτικό. Προστίθεται για να προφυλάξει το σκεύασμα από επιμολύνσεις.
• Αλβουμίνη (η πρωτεΐνη του αυγού). Υπάρχει συνήθως στα εμβόλια του ιού της γρίπης και του κίτρινου πυρετού, επειδή τα εμβόλια αυτά παράγονται σε κύτταρα αυγού της κότας.
• Φορμαλδεΰδη χρησιμοποιείται για να απενεργοποιήσει βακτηριακά προϊόντα για τα αντιβιοτικά τοξινών. Επίσης η φορμαλδεΰδη χρησιμοποιείται για να απενεργοποιήσει τους ιούς και να θανατώσει βακτήρια που μπορεί να μολύνουν το σκεύασμα.
• Γλουταμινικό μονονάτριο (MSG) και 2-φαινολυοξυαιθανόλη. Χρησιμοποιούνται ως σταθεροποιητές για τα εμβόλια.
• Θειομερσάλη είναι ένα σκεύασμα με υδράργυρο που προστίθεται στα φιαλίδια των εμβολίων που χρησιμοποιούνται για περισσοτερες από μια δόσεις και έχει επίσης αντιβακτηριακή δράση. Η χρήση του αμφισβητείται λόγω της παρουσίας υδραργύρου.

Ο ρόλος των συντηρητικών

Τα συντηρητικά είναι απαραίτητα έτσι ώστε να αποφευχθούν οι μολύνσεις από παθογόνους παράγοντες όπως ο σταφυλόκοκκος που μπορεί να επιφέρουν θανατηφόρα αποτελέσματα.^[58] Αρκετά από τα συντηρητικά περιλαμβάνουν τις εξής ουσίες: θειομερσάλη, φαινοξυαιθανόλη, και φορμαλδεΰδη. Η θειομερσάλη είναι πιο αποτελεσματικό σε σχέση με τα υπόλοιπα, γιατί έχει καλύτερο χρόνο ημιζωής και οδηγεί σε μια πιο δυνατή ανοσιακή απάντηση. Στην Ευρώπη και την Αμερική, η θειομερσάλη απαγορεύτηκε τουλάχιστον στις παιδικές ηλικίες, λόγω της παρουσίας υδραργύρου.^[59] Αν και έχουν γίνει αμφιλεγόμενοι ισχυρισμοί ότι η ουσία της θειομερσάλης μπορεί να οδηγεί σε αυτισμό, καμία πειστική επιστημονική απόδειξη δεν στηρίζει τους ισχυρισμούς.^[60]

Η σύγχρονη έρευνα επιτρέπει την ανοσοποίηση ενός οργανισμού με ποικίλους τρόπους. Η ανοσοποίηση αφορά στην είσοδο και τη μεταφορά του αντιγόνου στα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος. Έχουμε δύο βασικούς τρόπους που ερευνόνται τα λιποσωμάτια και τα ISCOMS (ανοσιακά σύμπλοκα ενεργοποίησης).^[61]

Σημαντικά βήματα έχουν γίνει στην ανάπτυξη από τους στόματος χορηγούμενων εμβολίων.^[62] Τα εμβόλια αυτά ήταν αρκετά παρεξηγημένα στις αρχές του εικοστού αιώνα οπότε και ξεκινά η έρευνα για αυτά, με στόχο των τυφοειδή πυρετό.

Τα από στόματος εμβόλια αποδείχθηκαν αποτελεσματικά, ειδικά στην περίπτωση που χορηγούνταν σε εθελοντές. Βασική ασθένεια στην οποία εφαρμόστηκε ο εμβολιασμός με αυτά τα εμβόλια ήταν πολιομυελίτιδα.^[63] Τα πλεονεκτήματα αυτών των εμβολίων είναι αρκετά. Δεν υπάρχει κίνδυνος μόλυνσης του αίματος, ενώ, ταυτόχρονα, η μετακίνηση και η αποθήκευση αυτών των σκευασμάτων είναι ασφαλώς ευκολότερη. Τα από στόματος εμβόλια μπορεί να είναι στερεά επομένως η θερμοκρασία διατήρησης δεν χρειάζεται να είναι ακριβώς προσδιορισμένη. Συμπεραίνουμε ότι αυτού του είδους τα εμβόλια μπορούν να περιορίσουν αρκετά το κόστος παραγωγής των εμβολίων χωρίς να επηρεάζεται η αποδοτικότητα του σκευάσματος.

Σε ερευνητικό επίπεδο είναι ακόμα ο σχηματισμός ενός εμβολίου που να χορηγείται με μικροβελώνα.^[64]

Η τεχνολογία νανοαυτοκόλλητο, τέλος, περιλαμβάνει την τοποθέτηση ενός μικρού εμπλάστρου, μεγέθους ενός γραμματοσήμου.^[65] Αυτό θα χορηγεί το εμβόλιο στο δέρμα στο οποίο υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση αντιγονοπαρουσιαστικών κυττάρων και κυττάρων άμυνας, σε σχέση με τον μυϊκό ιστό. Με τη διαδερμική χορήγηση του εμβολίου έχουμε μεγαλύτερη απόδοση, ενώ μειώνεται τόσο η δόση όσο και το τσίμπημα για τον εμβολιασμό.^[66]

Η χορήγηση όλων των εμβολίων, πρέπει να γίνεται αποκλειστικά και μόνο από εξειδικευμένους επαγγελματίες υγείας και πιο συγκεκριμένα ιατρούς ή νοσηλευτές.

Πλασμίδια

Η χρήση των πλασμιδίων γίνεται κατά κόρον σε προκλινικές μελέτες και αφορούν στα προληπτικά εμβόλια που παρέχουν προστασία σε νόσους όπως ο καρκίνος και οι μολυσματικές ασθένειες. Όμως, σε μελέτες ανθρώπων τα πλασμίδια έχουν αποτύχει στο να δώσουν κάποιο σημαντικό κλινικό αποτέλεσμα. Γενικότερα, η ανοσοποίηση με εμβόλια πλασμιδίων εξαρτάται από πολλούς παράγοντες που δεν έχουν ερευνηθεί ακόμα.

Η ανάπτυξη των εμβολίων ακολουθεί πολλές τάσεις:^[67]

• Μέχρι πρόσφατα, τα περισσότερα εμβόλια είχαν ως στόχο τα νεογνά και τα παιδιά. Πλέον οι έφηβοι και οι ενήλικες αποτελούν και αυτοί πληθυσμούς στόχους..^[67][68]
• Συνδυασμοί εμβολίων γίνονται πλέον συχνά. Τα περισσότερα εμβόλια περιέχουν πέντε ή και περισσότερους επιτόπους ενός συγκεκριμένου αντιγόνου.^[67] Η εταιρεία Biofarma δημιούργησε ένα νέο προϊόν, το Pentabio, τα οποίο είναι ένα εμβόλιο σύζευξης για τη Διφθερίτιδα, τον Τέτανο, τον Κοκκύτη, της Ηπατίτιδα Β και των Αιμόφιλο της Ινφλουένζας Τύπου B για βρέφη και νεογνά. Το Pentabio αποτελεί πλέον βασικό εμβόλιο που γίνεται στην Ινδία στο πλαίσιο του προγράμματος ανοσοποίησης της χώρας.^[69]
• Νέες μέθοδοι εμβολιασμού έχουν διαμορφωθεί, όπως από στόματος αεριούχο σκεύασμα ή με την κατανάλωση γενετικά τροποποιημένων φυτών.^[67]
• Τα εμβόλια έχουν σχεδιαστεί ώστε να προκαλούν ισχυρή βιολογική απόκριση του οργανισμού η οποία όμως να προσαρμόζεται για το αντιγόνο του εμβολίου.^[67]
• Έχουν γίνει προσπάθειες για να αναπτυχθούν εμβόλια κατά τον χρόνιων παθήσεων, εκτός από την πρόληψη ασθενειών.^[67]
• Η σύνθεση συνθετικών εμβολίων είναι πλέον πραγματικότητα. Οι επιστήμονες προσπαθούν να συνθέσουν ένα εμβόλιο με στόχο το εξωτερικό κάλυμμα ενός ιού (έλυτρο).^[70]
• Επιπλέον, τα εμβόλια χρησιμοποιούνται και για την άμυνα από πιθανές επιθέσεις τρομοκρατών με βιολογικά όπλα (άνθρακας, πανώλη και ευλογιά).^[67]

Επιπλέον, οι βασικές αρχές της ανοσιακής απάντησης του ανθρώπου μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να διαμορφωθούν εμβόλια κατά των μη λοιμωδών νοσημάτων, όπως ο καρκίνος και τα αυτοάνοσα νοσήματα.^[71] Για παράδειγμα το πειραματικό εμβόλια CYT006-AngQb στοχεύει στην αντιμετώπιση της υψηλής πίεσης του αίματος.^[72] Η ανάπτυξη και ο σχεδιασμός νέων εμβολίων επηρεάζονται από αρκετές παραμέτρους όπως η κοινωνία, η πολιτική και η γενικότερη πρόοδος των επιστημών.

• Γενικές γνώσεις για εμβόλια Αρχειοθετήθηκε 2012-05-29 στο Wayback Machine. Paidiatros.com
• Εμβόλια - Γενικές οδηγίες Φαρμακευτικός Σύλλογος Κιλκίς
• Αρθρα για τις παρενέργειες των εμβολίων Ε.Ε.Ο.Ι.