Abenduaren 9

Euskal Herria

• 1933 - Gauean Bastidan (Araba) matxinada anarkista izan zen. Armak hartu, Guardia Zibilaren kaserna setiatu, udaletxea hartu eta jabetza erregistroa erre zuten. Gau batez eutsi zioten matxinadari.
• 1978 – ETAk, Vicente Rubio Ereño militar ohia erail zuen Santurtzin.

Mundua

• 1931 – Espainiako Bigarren Errepublikako konstituzioa ezarri zen.
• 1941 – Bigarren Mundu Gerra: Txinak, Kubak, Guatemalak, Koreak eta Filipinek Japonia eta Alemaniari gerratea deklaratu zieten.
• 1961 – Orain Tanzania den Tanganikak independentzia lortu zuen, Erresuma Batutik bereiziz.
• 1966 – Barbados Nazio Batuen Erakundean sartu zen.
• 1971 – Arabiar Emirerri Batuak Nazio Batuen Erakundean sartu zen.
• 1973 – Erresuma Batuko eta Irlandako gobernuek Sunningdaleko Akordioa izenpetu zuten.
• 1981 - Mumia Abu-Jamal kazetaria atxilotu zuten. Pantera Beltza Alderdiko kide izandakoa, Kazetari Beltzen Elkarteko lehendakaria zen.
• 1987 – Lehen Intifada hasi zen Gaza eta Zisjordanian.

Euskal Herria

• 1962ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan Jose Joakin Mitxelenan jantzi zuen txapela.

Mundua

• 1836 – Bizia tsarraren alde (errusieraz: Жизнь за царя, Zhizn' za tsarya), Mikhail Glinkaren musika eta Nestor Kukolnik, Egor Fiodorovitx Rozen, Vladimir Sollogub eta Vasily Zhukovskyren libretoa duen opera estreinatu zen San Petersburgoko Bolshoi Antzokian.
• 1965 – Goldfinger filma estreinatu zen, Terence Youngek zuzendu eta Sean Connery, Claudine Auger, Adolfo Celi, Luciana Paluzzi, Rik Van Nutter, Desmond Llewelyn eta Bernard Lee aktoreek antzeztu zutelarik.
• 1981 – Chariots of Fire ("Suzko Gurdiak") filma estreinatu zen, Hugh Hudsonek zuzendu eta Ben Cross, Ian Charleson, Nigel Havers, Cheryl Campbell eta Alice Krige aktoreek antzetu zutelarik.
• 1983 – Christine filma estreinatu zen, John Carpenterek zuzendu eta Keith Gordon, John Stockwell, Alexandra Paul, Robert Prosky eta Harry Dean Stanton aktoreek antzeztu zutelarik.
• 1983 – Scarface ("Aurpegi-ebaki") filma estreinatu zen, Brian De Palmak zuzendu eta Al Pacino, Steven Bauer, Michelle Pfeiffer, Mary Elizabeth Mastrantonio, Robert Loggia eta F. Murray Abraham aktoreek antzeztu zutelarik.
• 1988 – My Stepmother Is an Alien ("Nire Amaordea Estralurtar Bat Da") filma estreinatu zen, Richard Benjaminek zuzendu eta Dan Aykroyd, Kim Basinger, Jon Lovitz eta Alyson Hannigan aktoreek antzeztu zuten.
• 1994 – Disclosure ("Jazarpena") filma estreinatu zen, Barry Levinsonek zuzendu eta Michael Douglas, Demi Moore, Donald Sutherland, Caroline Goodall eta Dennis Miller aktoreek antzeztu zuten.
• 2006 – 300 filma estreinatu zen, Zack Snyderek eta Gerard Butler, Lena Headey, David Wenham, Rodrigo Santoro, Vincent Regan eta Michael Fassbender aktoreek antzeztu zutelarik.
• 2006 – Letters from Iwo Jima ("Iwo Jimako Gutunak") filma estreinatu zen, Clint Eastwoodek zuzendu eta Ken Watanabe, Kazunari Ninomiya, Tsuyoshi Ihara, Ryō Kase eta Nakamura Shidō aktoreek antzeztu zutelarik.
• 2008 – Esan bai filma estreinatu zen, Peyton Reedek zuzendu eta Jim Carrey, Zooey Deschanel, Bradley Cooper, John Michael Higgins eta Terence Stamp aktoreek antzeztu zuten.

• 1874 - Yokohaman (Japonia), Pierre Janssen astronomo frantziarrak, bere «errebolber fotografikoaren» laguntzarekin, Artizarraren trantsitua grabatu zuen.

Euskal Herria

• 2007 – Aitor Elkorok esku huskako pilota profesionala utzi zuen, Eibarko Astelenan jokatutako partidan.

Mundua

Euskal Herria

• 1848 – Jose Maria Orbe Gaytán de Ayala, bostgarren Valdespinako markesa, gipuzkoar militar eta politikaria (h. 1933).
• 1888 –
  • María del Villar Berruezo, nafar dantzaria eta idazlea (h. 1977).
  • José Rodríguez-Medel, Nafarroako Guardia Zibilaren komandantea Espainiako Bigarren Errepublikan, Badajozen (h. 1936).
• 1889 – Jesús Basiano, nafar margolaria (h. 1966).
• 1895 –
  • Dolores Ibarruri, Pasionaria, bizkaitar politikari komunista (h. 1989).
  • Clement Jauregiberri, zuberoar Jauregiberritarra, Bigarren Mundu Gerran alemaniarren kontrako erresistentzian aritua (h. 1965).
• 1896 – Zacarias Zuza, nafar apaiza eta olerkaria (h. 1971).
• 1904 – Felipe Sansiñena, nafar presoa, Neuengamme kontzentrazio esparruan naziek eraildako hiru euskaldunetako bat (h. 1945).
• 1907 – Fernando María Castiella, bilbotar abokatu eta politikaria (h. 1976).
• 1911 – Jose Basterretxea, Oskillaso, euskal idazlea, Madrilen (h. 1996).
• 1932 – Jose Mari Lertxundi Zuloaga, euskal idazle eta bertsolaria.
• 1946 – Miguel Navarro, gipuzkoar futbolaria ohia.
• 1949 – Mercedes Unzu, nafar historialaria eta arkeologoa.
• 1952 – Estibaliz Uranga, euskal herritar abeslaria, Mocedades taldearen sortzaileetako bat.
• 1957 – Martxelo Otamendi, gipuzkoar kazetaria, Euskaldunon Egunkariaren zuzendari ohi eta Berria egunkariaren zuzendaria.
• 1960 – Josu Landa, gipuzkoar idazlea.
• 1965 –
  • Xabier Lapitz, gipuzkoar kazetari eta irrati esataria.
  • Juan Larzabal, gipuzkoar enpresaburua, Errealeko presidente ohia.
• 1966 – Andoni Salamero, gipuzkoar idazlea, olerkaria.
• 1967 – Román Carbajo, bizkaitar saskibaloi jokalaria (h. 2023).
• 1969 – Bixente Lizarazu, lapurtar futbolari ohia.
• 1977 – Itxaso González, bizkaitar aktorea.
• 1984 –
  • Imanol Etxabe, bizkaitar futbolaria.
  • Laura García Mejuto, arabar atleta, maratoietan eta triatloian aditua.
• 1989 – Ximun Lucu, lapurtar errugbilaria.
• 1991 – Julen Aranzabal, gipuzkoar saskibaloi jokalaria.
• 1997 –
  • Yaser Hamed, bizkaitar futbolaria, Palestinako selekzioarekin jokatzen duena.
  • Diego López Fuentes, nafar txirrindularia.
• 1999 – Marina Ortiz de Zárate, arabar saskibaloi-jokalaria.
• 2000 – Amaia Malatsetxebarria, bizkaitar txirrindularia.

Mundua

• 1579 – San Martin Porres, perutar erlijioso katolikoa (h. 1639).
• 1594 – Gustavo II.a Adolfo, Suediako erregea (h. 1632).
• 1608 – John Milton, ingeles poeta (h. 1674).
• 1705 – Faustina Pignatelli, italiar zientzialaria (h. 1769).
• 1709 – Luisa Elisabet Orleanskoa, Espainiako erregina ezkontidea (h. 1742).
• 1717 – Johann Joachim Winckelmann, alemaniar arkeologoa eta historialaria (h. 1768).
• 1742 – Carl Wilhelm Scheele, suediar kimikaria (h. 1786).
• 1748 – Claude Louis Berthollet, frantziar kimikaria (j. 1822).
• 1751 – Maria Luisa Parmakoa, Espainiako erregina ezkontidea (h. 1819).
• 1770ean bataitua – James Hogg, ingelesez eta eskozieraz idatzi zuen eskoziar idazlea (h. 1835).
• 1773 – Armand de Caulaincourt, frantziar militar eta diplomazialaria (h. 1827).
• 1778 – Vicente González Moreno, espainiar militar karlista (h. 1839).
• 1779 – Tabitha Babbitt, estatubatuar Shaker adarreko kuakero eta asmatzailea (h. c. 1853).
• 1837 – Émile Waldteufel, frantziar muikagilea (h. 1915).
• 1842 – Piotr Kropotkin, errusiar geografoa eta politika arloko pentsalaria, mugimendu anarkistaren teoriko garrantzitsuenetakotzat hartua (h. 1921).
• 1853 – Laurits Tuxen, daniar margolari eta eskultorea (h. 1927).
• 1868 – Fritz Haber, alemaniar kimikaria, 1918ko Kimikako Nobel Saria (h. 1934).
• 1870 – Hedvig Hamilton, suediar erretratu margolaria (h. 1949).
• 1880 – Begum Rokeya, bengaliar idazlea, pentsalaria, hezitzailea, gizarte-ekintzailea eta emakumearen eskubideen defendatzailea (h. 1932).
• 1882 – Joaquín Turina, espainiar piano-jotzaile eta musikagilea (h. 1949).
• 1883 – Alexandros Papagos, Greziako lehen ministroa (h. 1955).
• 1889 – Shigeyoshi Inoue, japoniar almirantea (h. 1975).
• 1895 –
  • Whina Cooper, zeelandaberritar irakasle, historialari eta ekintzailea (h. 1994).
  • Conchita Supervía, kataluniar mezzosoprano lirikoa (h. 1936).
• 1901 – Ödön von Horváth, alemanez idatzi zuen austriar-hungariar idazlea (h. 1938).
• 1905 – Dalton Trumbo, estatubatuar idazlea, gidoigilea eta zinemagilea (h. 1976).
• 1906 – Grace Hopper, Amazing Grace, estatubatuar zientzialaria eta matematikaria, historiako lehen konpiladorearen egilea (h. 1992).
• 1908 – Aden Abdullah Osman Daar, Somaliako lehendabiziko presidentea (h. 2007).
• 1909 – Douglas Fairbanks Jr., estatubatuar antzezlea (h. 2000).
• 1910 – Henry Lee Giclas, estatubatuar astronomoa (h. 2007).
• 1911 – Broderick Crawford, estatubatuar aktorea (h. 1986).
• 1913 – Fritz Grasshoff, alemaniar idazlea (h. 1997).
• 1915 – Elisabeth Schwarzkopf, alemaniar-britainiar sopranoa (h. 2006).
• 1916 –
  • Kirk Douglas, estatubatuar zinema aktore, ekoizle eta zuzendaria (h. 2020).
  • Wolfgang Hildesheimer, alemaniar idazlea (h. 1991).
• 1917 – Leo James Rainwater, estatubatuar fisikaria, 1975eko Fisikako Nobel Saria (h. 1986).
• 1919 – William Lipscomb, estatubatuar kimikaria, 1976ko Kimikako Nobel Saria (h. 2011).
• 1920 – Carlo Azeglio Ciampi, Italiako 10. Presidentea (h. 2016).
• 1925 – Ernest Gellner, frantziar filosofo eta antropologo soziala (h. 1995).
• 1926 –
  • Raif Dizdarević, Jugoslavia ohiko presidentea.
  • Henry Way Kendall, estatubatuar fisikaria, 1990eko Fisikako Nobel Saria (h. 1999).
• 1927 –
  • Thérèse Clerc, frantziar aktibista feminista (h. 2016).
  • Pierre Henry, frantziar musikagilea (h. 2017).
• 1929 –
  • John Cassavetes, estatubatuar zinema zuzendari eta aktorea, zinema independientearen aitzindaria (h. 1989).
  • Bob Hawke, Australiako lehen ministroa (h. 2019).
• 1930 – Edoardo Sanguineti, italiar olerkaria (h. 2010).
• 1934 –
  • Judi Dench, britainiar aktorea.
  • Pratibha Patil, Indiako presidente ohia, kargu hori izan duen lehenbiziko emakumezkoa.
  • Junior Wells, estatubatuar musikaria, blues musikaren historiako musikari onenetako bat (h. 1998).
• 1936 – A. B. Yehoshua, israeldar idazlea (h. 2022).
• 1944 –
  • Giacomo dalla Torre del Tempio di Sanguinetto, Maltako Ordenako Printze eta Maisu Nagusia (h. 2020).
  • Neil Innes, ingeles idazle, umorista eta musikaria (h. 2019).
• 1946 –
  • Mervyn Davies, Merv the Swerve, galestar errugbi jokalaria (h. 2012).
  • Sonia Gandhi, Indiako Kongresu Nazionala alderdi politiko indiarreko presidentea.
• 1948 –
  • Gioconda Belli, nikaraguar idazlea.
  • Henrietta H. Fore, UNICEFeko 7. zuzendari exekutiboa.
• 1949 – Nando Parrado, 1972ko Uruguaiko Aireko Armadaren 571 hegaldiaren istripu eta odiseatik bizirik ateratako bat.
• 1953 – John Malkovich, estatubatuar aktorea, ekoizlea, zinema-zuzendaria eta moda-diseinatzailea.
• 1954 – Jean-Claude Juncker, Luxemburgeko lehen ministroa eta Europako Batzordeko presidentea.
• 1955 – Janusz Kupcewicz, poloniar futbolaria (h. 2022).
• 1956 – Jean-Pierre Thiollet, frantziar idazlea.
• 1957 – Emmanuel Carrère, frantziar idazle, gidoigile eta zinema zuzendaria.
• 1958 –
  • Pío Cabanillas Alonso, espainiar abokatu, enpresaburu eta politikaria.
  • Eva Gancedo, espainiar konpositorea, zinemako soinu-bandetan espezializatua.
• 1959 – Jose Luis Ábalos, espainiar politikaria.
• 1962 – Felicity Huffman, estatubatuar aktorea.
• 1969 – Don Bowie, kanadar eskalatzailea.
• 1970 –
  • Djalminha, brasildar futbolari ohia.
  • Anna Gavalda, frantziar idazlea.
• 1972 –
  • Tré Cool, estatubatuar bateria-jotzailea, Green Day taldeko kidea.
  • Christian Felber, austriar ekonomia irakaslea, dantzaria, idazlea eta dibulgatzailea.
• 1974 – Nacho Vegas, espainiar indie, folk eta rock musikari eta abeslaria.
• 1977 – Ana Pastor, espainiar kazetari eta telebista aurkezlea.
• 1980 – Simon Helberg, estatubatuar aktorea.
• 1981 - Dia Mirza, indiar modeloa, aktorea eta ekoizlea.
• 1983 – Léo Kret, brasildar politikari, dantzari, aktore eta abeslaria.
• 1984 – Ociel Baena, Mexikoko pertsona ez-bitarra, zuzenbidean, politikan eta LGBT komunitatearen aldeko aktibismoan egindako lanagatik nabarmendua (h. 2023).
• 1985 – Ashleigh Moolman, hegoafrikar txirrindularia.
• 1992 – Erika Hilton, brasildar politikaria eta pertsona beltzen eta LGBT eskubideen aldeko ekintzailea.

Euskal Herria

• 1810 – Jean-Pierre d'Escuret-Laborde, zuberotar abokatua (j. 1736).
• 1833 – Dominique Joseph Garat, lapurtar abokatu, kazetari eta filosofoa (j. 1749).
• 1879 – Pedro Prudentzio Hualde Maio, euskal idazle, itzultzaile eta Bidankozeko erretorea (j. 1823).
• 1889 – Helêne Feuillet, Parisen jaiotako Euskal Herriko margolari eta litografoa (j. 1812).
• 1969 – Leonardo Zilaurren, euskal herritar futbolaria, Madrilen (j. 1912).
• 1975 – Francisco Basterretxea, euskal herritar politikari eta abokatua, Madrilen (j. 1886).
• 1979 – Jesus Solaun, euskal herritar politikari abertzale eta jeltzalea (j. 1903).
• 1987 – María Francés, nafar aktorea, Bartzelonan (j. 1887).
• 1991 – Pío Iraizoz Francés, nafar apaiz, organo-jotzaile, koru-zuzendari eta musikagilea (j. 1914).
• 1998 –
  • Manuel Barrenetxea, bizkaitar futbolaria (j. 1924).
  • Aitor Zabaleta, gipuzkoar errealzalea, Madrilen eraila (j. 1970).
• 2008 – Jose Maria Larrauri, Gasteizko gotzaina (j. 1918).
• 2013 – Ximun Haran, lapurtar pilotari, farmazialari eta politikaria (j. 1928).
• 2018 – Jose Maria Sarriegi, gipuzkoar unibertsitateko ingeniari, ikertzaile eta irakaslea Tecnumen (j. 1970).
• 2021 –
  • Luis Irizar, euskal sukaldaria (j. 1930).
  • Allande Sokarros, zuberoar kazetari, itzultzaile, idazle, militante abertzale eta hautetsia (j. 1957).
• 2022 – Txomin Peillen, zuberoar idazlea (j. 1932).

Mundua

• 1165 – Malcolm IV.a, Eskoziako Erresumako erregea (j. 1141).
• 1437 – Sigismundo I.a, Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadorea (j. 1368).
• 1544 – Teofilo Folengo, italiar olerkaria (j. 1491).
• 1565 – Pio IV.a aita santua (j. 1499).
• 1641 – Antoon van Dyck, flandriar margolaria (j. 1599).
• 1669 – Klemente IX.a, Aita santua (j. 1600).
• 1706 – Petri II.a Portugalgoa, baketsua, Portugalgo erregea (j. 1648).
• 1718 – Vincenzo Coronelli, italiar fraider frantziskotar, kosmografo eta kartografoa (j. 1650).
• 1767 – Johann Jakob Haid, alemaniar grabatzaile, margolari eta liburu-argitaratzailea (j. 1704).
• 1793 – Yolande de Polignac, Marie Antoinette erreginaren laguna eta konfidentea (j. 1749).
• 1798 – Johann Reinhold Forster, poloniar jatorriko alemaniar naturalista (j. 1729).
• 1824 – Anne-Louis Girodet de Roussy-Trioson, frantziar margolaria (j. 1767).
• 1854 – Almeida Garrett, portugaldar idazle, antzerkigile, mintzalari, erresumako pare, ministro eta estatu-idazkaria (j. 1799).
• 1903 – Sebastián Herrero, espainiar kardinala, Gasteizko apezpikua izandakoa (j. 1822).
• 1910 – Philipp Meitner, austriar abokatua eta xakelaria (j. 1839).
• 1916 –
  • Söseki Natsume, japoniar idazlea (j. 1867).
  • Théodule-Armand Ribot, frantziar psikologoa (j. 1839).
• 1923a – Meggie Albanesi, britainiar aktorea (j. 1899).
• 1925 – Pablo Iglesias Posse, espainiar politikaria, sozialismoaren figura nagusia (j. 1850).
• 1930 – Laura Muntz Lyall, kanadar margolari inpresionista, emakume eta haurren pinturengatik ezaguna (j. 1860).
• 1931 – Antonio Salandra, Italiako Lehen Ministroa (j. 1853).
• 1932 – Begum Rokeya, bengaliar idazlea, pentsalaria, hezitzailea, gizarte-ekintzailea eta emakumearen eskubideen defendatzailea (j. 1880).
• 1936 – Juan de la Cierva, espainiar asmatzaile, zientzialari aeronautiko, ingeniari eta hegazkin pilotua, fusilatua (j. 1895).
• 1937 – Gustaf Dalén, suediar ingeniari eta fisikaria, 1912ko Fisikako Nobel Saria (j. 1869).
• 1943 – Peider Lansel, suitzar poeta eta politikaria (j. 1863).
• 1945 – Yun Chi-ho, Koreako ekintzaile independentista, kazetari eta politikaria (j. 1864).
• 1956 – Juliet Thompson, estatubatuar margolari bahá'ía (j. 1873).
• 1963 – Daniel O. Fagunwa, nigeriar buruzagi, irakasle eta idazle joruba (j. 1903).
• 1964 – Edith Sitwell, ingeles saiakeragile eta poeta (j. 1887).
• 1971 – Ralph Bunche, estatubatuar diplomazialaria, 1950eko Bakearen Nobel Saria (j. 1903).
• 1972 – William Dieterle, alemaniar-estatubatuar aktore eta zinema zuzendaria (j. 1893).
• 1975 – William Augustus Wellman, estatubatuar zinema zuzendaria (j. 1896).
• 1977 – Clarice Lispector, brasildar idazlea, XX. mendeko brasilgo idazle garrantzitsuenetakoa (j. 1920).
• 1991 – Berenice Abbott, estatubatuar argazkilaria (j. 1898).
• 1994 – Max Bill, suitzar arkitekto, margolari, eskultore eta diseinatzailea (j. 1908).
• 1995 –
  • Concha Castroviejo, galiziar idazlea, literatura-kritikoa eta kazetaria (j. c. 1910).
  • Katharine Way, estatubatuar fisikaria, Nuclear Data Project-en egindako lanagatik ezaguna (j. 1902).
• 1996 –
  • Mary Leakey, britainiar paleoantropologoa (j. 1913).
  • Alain Poher, Frantziako presidentea (j. 1909).
• 1998 – Archie Moore, estatubatuar boxeolaria, 131 K.O.rekin irabazitako borroken errekorraren jabe (j. 1916).
• 2013 – Eleanor Parker, estatubatuar aktorea (j. 1922).
• 2014 – Jean-Marie Léyé, Vanuatuko 3. presidentea (j. 1932).
• 2018 – Riccardo Giacconi, italiar fisikaria, 2002ko Fisikako Nobel Saria (j. 1931).
• 2019 – Marie Fredriksson, suediar pop abeslaria, kantautorea, pianojole eta margolaria, Roxette taldeko abeslaria (j. 1958).
• 2020 –
  • Raymond Hunter, Ipar Irlandako errugbilari eta kriket jokalaria (h. 2020).
  • Viatxeslav Kebitx, Bielorrusiako lehen ministroa (j. 1936).
  • Paolo Rossi, italiar futbolaria (j. 1956).
• 2021 –
  • Otar Patsatsia, Georgiako lehen ministroa (j. 1929).
  • Al Unser, estatubatuar auto-pilotua, Indianapolisko 500 milietan egindako balentriengatik ezaguna (j. 1939).
  • Lina Wertmüller, italiar zinema zuzendari eta gidoilaria (j. 1928).
  • Cara Williams, estatubatuar aktorea (j. 1925).
  • Maryse Wolinski, frantziar kazetari eta idazlea (j. 1943).

• Sehaska egutegiko izendegia: Erlaitz, Uria eta Uriarte.
• Ustelkeriaren Aurkako Nazioarteko Eguna
• Genozidioaren Biktimen Duintasun eta Oroitzarako eta honen Prebentzioarako Nazioarteko Eguna