Abuztuaren 12

Euskal Herria

• 1522 – Gaztelarrek Amaiurko gaztelua leherrarazi eta suntsitu zuten. Aste batzuk lehenago gaztelua hartu zuten, Nafarroako Erresuma berreskuratzeko ahaleginean bertan ziren nafarrak garaitu ostean.
• 1912 – 141 arrantzale hil ziren Bermeotik gertuko uretan bat-bateko enbata batek harrapatuta.

Mundua

• 1480 – Otrantoko gudua: Otomandar Inperioko tropek 800 kristauri burua moztu zieten islamera ez aldatzeagatik.
• 1522 – Amaiurko gaztelua suntsitu eta erre zuten gaztelarrek, azkeneko bataila gaztelarrek irabazi ondoren.
• 1833 – Chicago fundatu zuten.
• 1836 – La Granjako jaikialdi militarra
• 1898 – Armistizioak Espainia eta Estatu Batuen arteko gerraren amaiera ekarri zuen.
• 1914 – Lehen Mundu Gerra: Britainia Handiak Austria-Hungariako Inperioari gerra deklaratu zion.
• 1948 – Gobernu estatubatuarrak Hego Koreako gobernua soilik onartu zuen.
• 1952 – Poeta Erailen Gaua: hamahiru intelektual judu entzutetsu erail zituzten Moskun.
• 1953 – SESBeko gobernuak bere lehen hidrogeno-bonba lehertarazi zuen.
• 1978 – Japoniak eta Txinako Herri Errepublikak euren arteko bake eta adiskidetasun akordioa sinatu zuten.
• 2000 – K-141 Kursk urpekontzi nuklear errusiarra Barentseko itsasoan hondoratu zen eta tripulazioko 118 kideak hil ziren.
• 2015 – Tianjin hiri txinatarrean gertatutako eztandek 139 hildako eta 34 desagertutako eragin zituzten.

Euskal Herria

Mundua

• 1927 – Wings ("Hegalak") filma estreinatu zen, William A. Wellmanek zuzendu eta Clara Bow, Charles "Buddy" Rogers, Richard Arlen eta Gary Cooper aktoreek antzeztu zuten.
• 1970 – Soldier Blue ("Soldadu Urdin") filma estreinatu zen, Ralph Nelsonek zuzendu eta Candice Bergen, Peter Strauss eta Donald Pleasence aktoreek antzeztu zutelarik.
• 2005 – Four Brothers ("Lau Anai") filma estreinatu zen, Mark Wahlberg, Tyrese Gibson, André Benjamin eta Garrett Hedlund aktoreek antzeztu zuten.

Euskal Herria

Mundua

• 1851 – Isaac Merrit Singer-ek josteko makina patentatu zuen Boston-en.
• 1877 – Asaph Hallek Phobos eta Deimos, Marteren bi sateliteak, aurkitu zituen.
• 1908 – Detroit-eko Ford Motor Company lantegiak lehenengo Ford Model T autoa aurkeztu zuen.
• 1960 – NASAk Echo I, lehenengo komunikazio-satelitea aireratu zuen.
• 1981 – IBMk PC-a edo Personal Computer-a (Ordenagailu Pertsonala) merkaturatu zuen.
• 2018 – Parker eguzki zunda jaurtiki zen. NASAren espazio zunda hau Eguzkiaren fotosfera edo "zorutik" 6,2 milioi kilometrora hurbilduko da eta gutxi gorabehera 700,000 km/h abiaduran bidaiatuko du.

Euskal Herria

• 2007 – Nagore Otaño amazona gipuzkoarra hil zen istripuz, Donostiako hipodromoko zaldi-lasterketa batean parte hartzen ari zela.

Mundua

• 1964 – Hegoafrika Joko Olinpikoetatik kanpo utzi zuten bere politika arrazista zela eta (apartheid-a).
• 1984 – Los Angeleseko (AEB) Joko Olinpikoak hasi ziren Ekialdeko herrialdeen boikotarekin, aurreko jokoetan (Moskun) estatubatuarrek eginiko boikotari erantzunez.

Euskal Herria

• 1585 – Pedro Urbina, euskal apezpiku eta politikaria (h. 1663).
• 1793 – Auguste Andrade, lapurtar abeslari eta musikagilea (h. 1843).
• 1803 – Francisco Hormaetxe, bizkaitar politikaria (h. 1862).
• 1820 – Jose Maria Iparragirre, euskal olerkari eta musikagilea (h. 1881).
• 1892 – Mariano Arrate, gipuzkoar futbolaria (h. 1963).
• 1897 – Jose Maria Agirre Gonzalo, gipuzkoar enpresaburua (h. 1988).
• 1905 – Jose Maria Oriol, bizkaitar politikari frankista, enpresaburua eta finantzaria eta Bilboko alkatea (h. 1985).
• 1924 – Xabier Gereño, euskal idazlea eta ohorezko euskaltzaina (h. 2011).
• 1938 – Gérard Poulet, lapurtar biolin-jotzaile klasikoa.
• 1960 – Javier Madrazo, bizkaitar politikaria, Ezker Batua Berdeaken koordinatzaile nagusi ohia.
• 1962 – Gonzalo Argiñano, bizkaitar futbolari ohia.
• 1964 –
  • Aitor Begiristain, Txiki Begiristain, gipuzkoar futbolari ohia.
  • Xabier Mikel Errekondo, gipuzkoar eskubaloi jokalaria eta politikaria.
• 1966 – Juan Ramón Viles, gipuzkoar musikaria, Duncan Dhu taldeko kide-ohia, eta politikaria.
• 1969 – Lutxo Egia, euskal idazlea, Santanderren.
• 1971 – Jasone Osoro, gipuzkoar idazlea.
• 1972 – Iraide Ibarretxe, bizkaitar hizkuntzalaria, ikerlaria eta katedratikoa.
• 1973 – Joseba Beloki, gipuzkoar txirrindulari ohia.
• 1978 – Josu Bergara López, bizkaitar politikari jeltzalea.
• 1980 – Sara Cozar, euskal aktorea.
• 1982 – Ainhize Hurtado, bizkaitar ehungintzako artista.
• 1983 – Joseba Otaegi, gipuzkoar aizkolaria.
• 1985 – Igone Amesti, bizkaitar mezzosopranoa, abesbatza-zuzendaria eta musika-irakaslea.
• 1988 – Amaia Castorene, baxenabartar sukaldaritza-blogaria, telebistako kolaboratzailea eta bertsolaritzako gai-jartzailea.
• 1993 – Julen Amezketa, nafar txirrindularia.

Mundua

• 1452 – Abraham Zacuto, judu matematikari, astronomo eta historialaria (h. c. 1510).
• 1503 – Kristian III.a Danimarkakoa, Danimarkako eta Norvegiako erregea (h. 1559).
• 1566 – Elisabet Klara Eugenia Austriakoa, Espainiako infanta (h. 1633).
• 1604 – Tokugawa Iemitsu, Tokugawa shogunerriko hirugarren shoguna (h. 1651).
• 1674 – Philippe de Champaigne, frandriar-frantziar margolari eta marrazkilaria (j. 1602).
• 1756 – Federico Gravina, espainiar militarra (h. 1806).
• 1762 – Jurgi IV.a Erresuma Batukoa, Erresuma Batua eta Britainiar Jabegoen erregea (h. 1830).
• 1774 – Robert Southey, ingeles poeta, historialaria, biografoa eta itzultzailea (h. 1843).
• 1800 – Jean-Jacques Ampère, frantziar filologoa (h. 1864).
• 1825 – Vito D'Ancona, italiar margolaria (h. 1884).
• 1831 – Helena Blavatsky, errusiar idazle, okultista eta teosofoa (h. 1891).
• 1856 – Eduardo Dato, espainiar politikaria (h. 1921).
• 1860 - Klara Hitler, Adolf Hitlerren ama (h. 1907).
• 1861 – Luigi Galleani, estatu batuetan aritu zen italiar anarkista (h. 1931).
• 1866 – Jacinto Benavente, espainiar idazlea, 1922ko Literaturako Nobel Saria (h. 1954).
• 1876 – Mary Roberts Rinehart, estatubatuar idazlea (h. 1958).
• 1880 – Radclyffe Hall, ingeles olerkari eta idazlea (h. 1943).
• 1881 – Cecil B. DeMille, estatubatuar zinema zuzendaria (h. 1959).
• 1887 – Erwin Schrödinger, austriar fisikaria, 1933ko Fisikako Nobel Saria (h. 1961).
• 1894 – Albert Leo Schlageter, freikorps paramilitar alemanen partaidea (h. 1923).
• 1904 – Aleksei Nikolaevitx Errusiakoa, Errusiako tsarevitxa (h. 1918).
• 1905 –
  • Hans Urs von Balthasar, suitzar teologo eta apaiz katolikoa (h. 1988).
  • Juana Capdevielle, espainiar edagogo, liburuzaina eta artxibozaina (h. 1936).
• 1907 –
  • Étienne Hajdú, hungariar jatorriko eskultorea (h. 1996).
  • Benjamin Sheares, Singapurreko 2. presidentea (h. 1981).
  • Miguel Torga, portugaldar idazlea (h. 1995).
• 1909 – Mary Jayne Gold, naziengandiko iheslarien estatubatuar laguntzailea (h. 1997).
• 1910 – Yusof Ishak, Singapurreko lehendabiziko presidentea (h. 1970).
• 1911 – Mario Moreno, Cantinflas, mexikar aktore eta umorista (h. 1993).
• 1912 – Samuel Fuller, estatubatuar zinema-zuzendaria (h. 1997).
• 1914 – Kléber Dadjo, Togoko presidentea (h. 1989).
• 1919 – Margaret Burbidge, britainiar astronomoa (h. 2020).
• 1922 –
  • Virtudes González García, 13 arrosak taldeko emakumea (h. 1939).
  • Miloš Jakeš, txekoslovakiar politikari komunista, Txekoslovakiako Alderdi Komunistako idazkari nagusia (h. 2020).
• 1924 – Muhammad Zia Ul-Haq, Pakistango diktadorea (h. 1988).
• 1925 – Thor Vilhjálmsson, islandiar idazlea (h. 2011).
• 1926 – John Derek, estatubatuar aktore, zinema zuzendari, gidoilari, ekoizle eta argazkilaria (h. 1998).
• 1928 – Carlos Rojas, kataluniar idazle eta unibertsitate-irakaslea (h. 2020).
• 1929 – Charles Moore, estatubatuar atleta (h. 2020).
• 1930 – George Soros, jatorri juduko hungariar-estatubatuar aberatsa, inbertitzailea eta filantropoa.
• 1931 – William Goldman, estatubatuar eleberrigile, antzerki-idazle, eta gidoigilea (h. 2018).
• 1932 – Sirikit, Thailandiako erregina ezkontidea.
• 1933 – Anita Gradin, suediar kazetari eta politikaria (h. 2022).
• 1935 – John Cazale, estatubatuar aktorea (h. 1978).
• 1936 – André Kolingba, Afrika Erdiko Errepublikako presidentea (h. 2010).
• 1939 – George Hamilton, estatubatuar aktorea.
• 1940 – Tony Allen, nigeriar musikaria (h. 2020).
• 1941 –
  • Réjean Ducharme, frantsesezko kanadar idazlea (h. 2017).
  • Letícia Román, italiar aktorea.
• 1942 –
  • Koji Funamoto, japoniar futbolaria.
  • Bianca Pitzorno, italiar idazle eta itzultzailea.
• 1945 – Jean Nouvel, frantziar arkitektoa.
• 1949 –
  • Fernando Collor de Mello, Brasilgo presidente ohia.
  • Mark Knopfler, eskoziar abeslari, gitarra-jotzaile eta musika egilea eta Dire Straits taldearen sortzailea.
  • Julien Lepers, frantziar kazetaria.
  • Carmen Olmedo Checa, espainiar politikari sozialista eta feminista (h. 2015).
• 1953 – Carlos Mesa, Boliviako presidente ohia.
• 1954 –
  • François Hollande, Frantziako presidentea.
  • Sam J. Jones, estatubatuar aktore eta telebista aurkezlea.
  • Pat Metheny, estatubatuar jazz musikagilea eta gitarrista.
• 1957 –
  • Ellen Marie Vars, samieraz idazten duen emakume idazlea.
  • Manuela M. Veloso, portugaldar-estatubatuar ikertzailea eta irakaslea, robotikan eta adimen artifizialean aditua.
• 1959 – Javier Zubillaga, errioxar futbolari ohi eta entrenatzailea.
• 1960 –
  • Laurent Fignon, frantziar txirrindularia (h. 2010).
  • Alberto Jiménez-Becerril, PPko espainiar politikaria (h. 1998).
• 1961 – Violeta Bermúdez, Peruko lehen ministroa.
• 1962 – Shigetatsu Matsunaga, japoniar futbolari ohia.
• 1966 – Dalila Ennadre, marokoar film-zuzendaria (h. 2020).
• 1971 –
  • Michel Koeniguer, frantziar komikigilea (h. 2021).
  • Pete Sampras, estatubatuar tenis jokalari ohia, ATP sailkapenaren lehen postuan denbora gehien egondako tenislaria (286 aste).
• 1973 –
  • Emma Roca, kataluniar korrikalari eta eskiatzailea, mendiko lasterketen aitzindaria eta emakumezkoen erreferentea (h. 2021).
  • Muqtada al-Sadr, irakiar ajatolah xiia.
• 1974 – Loïc Lagadec, frantziar elizgizona.
• 1975 – Casey Affleck, estatubatuar aktorea.
• 1977 – Iva Majoli, kroaziar tenislari ohia.
• 1980 – Boré Buika, ekuatoreginear jatorriko espainiar aktorea.
• 1983 – Meryem Uzerli, turko-alemaniar aktore eta modeloa.
• 1989 – Scott Bamforth, estatubatuar saskibaloi jokalaria.
• 1991 – Lakeith Stanfield, estatubatuar aktorea eta musikaria.
• 1992 – Cara Delevingne, ingeles modelo eta aktorea.
• 1994 – Joselyn Brea, venezuelar-espainiar kirolaria, triatloian eta duatloian aditua.
• 1996 – Arthur Melo, brasildar futbolaria.
• 2000 – Niamh Fisher-Black, zeelandaberritar txirrindularia.

Euskal Herria

• 1041 – Urraka Gartzia, Nafarroako infanta eta Gaztela eta Gaskoniako kondeen emaztea.
• 1128 – Margarita Iruñekoa, Iruñeko Erresumako infanta Siziliako Erresumako erregina ezkontidea (j. 1128).
• 1156 – Zuria Nafarroakoa, Nafarroako printzesa.
• 1283 – Zuria Nafarroakoa, Nafarroako Erresumako infanta (j. 1226).
• 1402 – Karlos Nafarroakoa, Nafarroako infantea (j. 1397).
• 1660 – Sebastián Hurtado de Corcuera, arabar militarra, Panamán gobernari eta Filipinetan eta Kanarietan kapitain jenerala, Tenerifen (j. 1587).
• 1836 – Bartolome Oteitza, nafar elizgizon eta politikaria (j. 1774).
• 1864 – Eustasio Amilibia, Gipuzkoako diputatu nagusia eta Donostiako alkatea (j. 1801).
• 1883 – Ramón Ortiz de Zárate, euskal idazlea (j. 1817).
• 1936 – Nicasio Sierra, nafar klaretar apaiza, Barbastron fusilatua (j. 1890).
• 1939 – Juan Bautista Eguzkitza, euskal idazle eta itzultzailea (j. 1875).
• 1998 – Jesús Loroño, euskal txirrindularia (j. 1926).
• 2000 – Joxe Urbieta Takolo, gipuzkoar mendizale eta alpinista (j. 1941).
• 2004 – Sebastián Ontoria, gipuzkoar futbolari, gudari eta gerra-presoa (j. 1920).
• 2011 – Maritxu Gaztelumendi Urruzola, gipuzkoar euskaltzalea, irakaslea eta idazlea (j. 1924).
• 2014 – Irene Ibaibarriaga, bizkaitar erraketista (j. 1918).
• 2018 – Manuel Erice, nafar kazetaria (j. 1965).

Mundua

• K. a. 30 – Kleopatra Egiptoko erregina, bere buruaz beste eginda.
• 875 – Luis II.a Italiakoa, Italiako erregea (j. 825).
• 1335 – Moriyoshi Printzea, japoniar shoguna (j. 1308).
• 1484 – Sixto IV.a, Aita santua (j. 1414).
• 1525 – Hans Müller von Bulgenbach, Alemaniar nekazarien gerrako buruzagi nekazaria.
• 1546 – Francisco de Vitoria, gaztelar domingotar fraidea eta teologoa (j. c. 1483).
• 1612 – Giovanni Gabrieli, italiar organo-jotzaile eta musikagilea (j. 1557).
• 1633 – Jacopo Peri, italiar operagilea (j. 1561).
• 1648 – Ibrahim I.a, Otomandar Inperioko sultana (j. 1615).
• 1689 – Inozentzio XI.a, Aita santua (j. 1611).
• 1730 – Benedikta Henrieta Palatinatukoa, Alemaniako printzesa (j. 1652).
• 1750 – Rachel Ruysch, herbeheretar margolaria (j. 1664).
• 1812 – Anna Strong (espioia), estatubatuar abertzalea (j. 1740).
• 1827 – William Blake, ingeles idazle eta margolaria (j. 1757).
• 1848 – George Stephenson, ingeles ingeniaria, lurrunezko lokomotoraren diseinatzailea (j. 1781).
• 1857 – William Conybeare, britainiar geologo eta paleontologoa (j. 1787).
• 1891 – James Russell Lowell, estatubatuar olerkari, kritikari, argitaratzaile eta diplomazialaria (j. 1819).
• 1900 – Wilhelm Steinitz, austriar xake jokalaria, lehenbiziko munduko xake txapelduna (j. 1836).
• 1901 – Adolf Erik Nordenskiöld, suediar jatorriko finlandiar esploratzailea eta naturalista (j. 1832).
• 1911 – Jozef Israëls, Hagako Eskolako herbeheretar margolaria (j. 1824).
• 1922 – Arthur Griffith, irlandar lider abertzalea (j. 1872).
• 1928 – Leoš Janáček, txekiar konposatzailea (j. 1854).
• 1932 – Cecilia de Madrazo, espainiar piano jolea, oihal bildumatzailea eta Mariá Fortuny Marsal pintorearen emaztea (j. 1846).
• 1951 – Christianus Cornelius Uhlenbeck, herbeheretar hizkuntzalari eta antropologoa (j. 1866).
• 1955 –
  • James B. Sumner, estatubatuar kimikaria, 1946ko Kimikako Nobel Saria (j. 1887)
  • Thomas Mann, alemaniar idazlea, 1929ko Literaturako Nobel Saria (j. 1875).
• 1964 – Ian Fleming, ingeles idazlea, James Bond pertsonaiaren sortzailea (j. 1908).
• 1973 –
  • Walter Rudolf Hess, suitzar sendagile eta fisiologoa, 1949ko Medikuntzako Nobel Saria (j. 1881).
  • Karl Ziegler, alemaniar kimikaria, 1963ko Kimikako Nobel Saria (j. 1898).
• 1979 – Ernst Chain, germano-britainiar biokimikaria, 1945eko Medikuntzako Nobel Saria (j. 1906).
• 1982 – Henry Fonda, estatubatuar aktorea (j. 1905).
• 1985 – Manfred Winkelhock, alemaniar 1 Formulako gidaria (j. 1951).
• 1988 – Jean-Michel Basquiat, estatubatuar graffitigile, margolari eta marrazlea (j. 1960).
• 1989 –
  • Mo Anthoine, britainiar mendizale eta alpinista (j. 1939).
  • William Shockley, ingeles fisikaria, 1956ko Fisikako Nobel Saria (j. 1910).
• 1992 – John Cage, estatubatuar musikagile eta piano-jotzailea (j. 1912).
• 1996 – Viktor Hambardzumyan, sobietar astrofisikaria (j. 1908).
• 1997 – Luther Allison, estatubatuar blues musikaria, Ameriketako blues gitarra jotzaile handienetakoa (j. 1939).
• 2000 – Loretta Young, estatubatuar aktorea (j. 1913).
• 2003 – Walter J. Ong, estatubatuar hezitzailea, abadea, maisua, historiatzaile kulturala, linguista eta filosofoa (j. 1912).
• 2004 – Sir Godfrey Hounsfield, ingeles ingeniari elektriko eta asmatzailea, 1979ko Medikuntzako Nobel Saria (j. 1919).
• 2005 – John Loder, CRASS anarkopunk musika taldearen sortzailetako bat (j. 1946).
• 2010 – Guido de Marco, Maltako presidentea (j. 1931).
• 2014 – Lauren Bacall, estatubatuar aktorea (j. 1924).
• 2016an hilik aurkitua – Hande Kader, turkiar emakumezko ekintzaile transexuala (j. 1993?).
• 2018 – Samir Amin, egiptoar ekonomialari marxista (j. 1931).
• 2019 – José Luis Brown, argentinar futbolari eta entrenatzailea (j. 1956).
• 2020 –
  • Pavol Biroš, eslovakiar futbolaria (j. 1953).
  • Gergely Kulcsár, hungariar xabalina jaurtilaria (j. 1934).
• 2021 – Karl-Friedrich Haas, alemaniar atleta (b. 1931).
• 2022 –
  • Natalia LL, poloniar artista kontzeptualista (j. 1937).
  • Wolfgang Petersen, alemaniar zinema zuzendaria (j. 1941).

• Sehaska egutegiko izendegia: Gohiatz eta Ahurt/Ahurti (Ur).
• Santa Klara: Zarautz