Albaola Itsas Kultur Faktoria
Albaola Itsas Kultur Faktoria Gipuzkoako Pasai San Pedro herrian dagoen ontziola museoa da. Bertan Albaola Elkartea XVI. mendeko San Joan baleontziaren erreplika zientifikoa eraikitzen ari da jendaurrean, garaiko teknikak eta materialak erabiliz.[1][2][3] Hori dela eta, 2015ean baleontziaren eraikuntza prozesuak UNESCOren babesa lortu zuen.[4] 2018an zehar 63.000 bisitari jaso zituen.[5]
| Albaola | |
|---|---|
 Albaola Itsas Kultur Faktoriaren ikuspegia.  Irudi gehiago | |
 | |
| Kokapena | |
| Estatu burujabe |  Espainia |
| Autonomia |  Euskal Autonomia Erkidegoa |
| Arkitektura | |
| Deskribapena | |
| Irekitze data | 2014 |
| Zuzendaria | Xabier Agote Aizpurua |
| Webgunea | http://www.albaola.com/ |
Ternuako ur hotzetan XX. mendeko bukaeran euskal itsasontzi baten hondarra aurkitu zuten. Ontziaren hondar horiek eta garai haietako Gipuzkoako agiri zaharrak aztertuta, San Joan baleontziarenak zirela jakin zuten, ekaitz batek badia hartan hondoratu zuena.
XV. menderako euskaldunak balea- eta bakailao-arrantzan ibiltzen ziren, eta arrantza-postu aurreratuak kokatu zituzten Labradorren eta Ternuan. Horietatik handiena Red Bayn izan zen: 900 lagun inguru zituen, eta urtero 15 baleontzi ibiltzen ziren.[6] Badia hartan aurkitu ziren San Joan baleontzi haren hondarrak. Egun, Red Bay herrian Euskal Herriko Baleazaleen Museoa dago, San Joan baleontzitik berreskuratutako txalupa bat erakusten duena.
Albaola Elkartea Xabier Agotek sortu zuen 1997an Ameriketan. Maineko The Rockland Apprenticeshop eskolan XIX. mendeko arrantzarako euskal traineru bat eraiki zuten 1998ko urtarrila eta maiatza bitartean. Euskal Herrira ekarrita, portuz portu ibili zen trainerua 29 egunez, etapa bakoitzean herriko arraunlariekin (guztira 350 izan ziren). Orduan sortu zen Albaola elkartea, traineruaren donazioa jaso eta zainduko zuen erakunde bat sortu behar zen eta.[7] Geroago Red Bayn aurkitutako hondarrak aztertu eta San Joan baleontziaren erreplika bat egiteko proiektua sustatu zuen.
Apaizac Obeto espedizioa 2006an antolatu zen Kanadan Euskal Herriko baleazaleek Ternuan eta San Laurendi ibaian zehar utzitako arrastoak berreskuratzeko. Beothuk izeneko traineru tradizional batean nabigatu zuten. Kanadar itsas arkeologoek Labradorreko ur hotzetan aurkitutako balea-txalupa zaharraren erreplika bat zen, Albaola elkarteko kideek Pasaian eraiki zutena. 2006an liburu bat argitaratu zuen Jon Maiak espedizioaren kronikarekin, eta 2011n film dokumental bat zuzendu zuen.[8][9]
Museoa
Museoan hiru espazio bisitatu daitezke: euskal baleazaleen historiaren erakusketa, arotzen lantegia eta San Joan baleontziaren egitura.
Museoa asteartetik igandera irekita dago 10:00etatik 14:00etara eta 15:00etatik 18:00etara, eta paneletako azalpenak laueledunak dira (euskara, gaztelania, frantsesa eta ingelesa), baina beste 20 hizkuntzatan ere irakur eta entzun daitezke azalpen horiek norberaren telefono mugikorrean.[10]
Euskal baleazaleen historia
XVI. mendearen inguruan Euskal Herrian nola bizi zen erakusten da San Joan baleontziarekin harremana zuten jarduera ekonomikoen eskutik. Nola eraikitzen zituzten baleontziak? Nondik lortzen zituzten lehengaiak? Zura, belak, sokak, bikea (zura iragazkaitz bihurtzeko likidoa)... Zer eramaten zituzten bidaia luze horietan jan eta edateko? Arrain-kontserbak, fruituak, lekaleak, ura, sagardo asko (eskorbutoa ez harrapatzeko prebentziorik onena zen eta)... Nola janzten ziren? Arropak, oinetakoak... Zer tresna eta lanabes baliatzen zituzten? Poleak, arpoiak...
| « | San Joan galeoiak hiru estalki ditu, hori berrikuntza izan zen Europa osoan. Amerika deskubritu berria zen, bidaia transozeanikoak hasi ziren orduan eta edukiera handiko ontziak behar zituzten. Ternuan bederatzi hilabete ematen zuten. Eramaten zituzten jatekoak, baleak ehizatzeko txalupak eta balearen gantzaz koipea egiteko labeak muntatzeko materialak. Handik 1.000 edo 2.000 olio-barrika ekartzen zituzten. Barrika bakoitzaren prezioa gaur egun 5.000 euro izango zen. Hemen ere Indietara joateko galeoiak egin zituzten. Ni espazio-karrerarekin konparatzen dut. Gaztela inperio boteretsuena zen, eta euskal kostaldean zeukan itsas-teknologia zentroa. Ontziola hauek NASA ziren, eta Pasaiako portua, Cabo Cañaveral, hemendik abiatzen ziren salmerkantzia amerikarren bila joaten ziren koheteak. | » |
1985ean Labradorrera 1. euskal espedizioan bale-ehizaren aztarnen bila joan ziren hamar ikerlari. San Joan baleontzia agertu berri zen tokitik mila gutxira dagoen uharte batera, Belle Ile itsasestura. Ikerlari horietako bat Miren Egaña hizkuntzalari eta etnografoa izan zen.[11][12] Haren ikerlanak topa daitezke toponimian,[13] Euskal Herriko Atlas Etnolinguistikoan,[14] euskal arrantzaleek Kanadan utzitako hizkuntz aztarnetan,[15][16] eta Ternuako euskal hilarriez egindako argitalpenetan.[17]
Arotzen lantegia
Baleontziaren erreplika eraiki ahal izateko behar diren zurezko pieza guztiak lantegi honetan prestatzen dira jendaurrean, garaiko teknikak eta materialak erabiliz.
Atzeko enbor hori ontziaren gila bihurtu zen gero.
Aspaldi tresna eta teknikak
Gila
Itxura bereziko enbor handiak
San Joan baleontziaren erreplika
| Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: San Joan baleontziaren erreplika |
2013an Red Bayko euskal baleazaleen gunea Gizateriaren Ondare izendatu zuen UNESCOk[18]. Urte berean, Donostia 2016ko Europako Kultur Hiriburuaren programaren parte, itsasontziaren erreplika bat egiteko lanean hasi ziren Pasaian. Hasierako helburua 2016an itsasontzia Europan hizkuntza gutxituak dituzten herrietatik ibiltzea zen, enbaxada gisa[19]. Itsasontzia egitea baino, prozesuari eman zioten garrantzia: antzinako tresna berberekin egin nahi zuten, erreplikak prozesua ere biziberritu zezan, eta galtzen ari ziren hainbat ogibideren inguruko dokumentazioa egiteko asmoarekin. Esteban Gozategi izan da arotz lanetan aritu dena, ofizioa aitarengandik ikasi zuen ontzigilea[20]. Era berean, baleazaleen industrian garrantzitsuak ziren elementuak ere indartu nahi zituzten, hala nola egurgintza, sagardoaren kultura edo sokagintza.
Lehenengo pausoa planoak aztertu eta berriak egitea izan zen[21], eta, ondoren, egurra lortzea, Sakanako hariztietan egin zena[oh 1]. Guztira 200 haritz eskaini ziren[23], jatorrizkoek bezala forma jada landua zutelako, behinola landu baitziren. Altsasun interpretazio ibilbide bat ireki zen, Dantzalekun[24]. Zuhaitz horiek Zerainen moztu ziren, zerrategi tradizionala erabiliz[25]. 2014ko ekainaren 25ean gila ezarri zen, zortzi tonako pago enbor batetik abiatuta[26], eta irailaren 29an aurrefabrikatutako piezarik handiena jarri zen, txopa motza[27]. Aldi berean, museo moduan ireki zen Albaola, bisitariek itsasontziaren jarraipena egin ahal izateko, eta proiektuaren inguruan gehiago jakiteko[28]. Txopa motza jarri eta gutxira branka ere jarri zuten, itsasontziaren izango zuen tamaina finkatuz[29]. Hortik aurrera eraiki ziren kubiertak, eta jarri ziren barengak, genolak eta ligazoiak[30][31].
2015eko urtarrilerako argi zegoen itsasontzia ez zela amaituko 2016rako, zailtasun teknikoengatik alde batetik, aurrekontuarengatik, bestetik. Horrela, itsasontzia egiteko prozesuari garrantzi handiagoa eman zion museoaren fasea hasi zen martxan. Donostiako alkate zen Juan Karlos Izagirreren esanetan: «Alderdi ekonomiko, turistiko eta zerbitzuetakoei erreparatuz gero, jarduera bat sorrarazten ari da Pasaiako badian, horren beharra duen toki batean, hain zuzen»[32]. 2016an itsasontzia amaitzeko pausoak ematean adostu zuten, eta fundazio publiko bat sortzea erabaki[33]. 2017an Aprendiztegi proiektua abiatu zuten, ontzigintza tradizionaleko arteetan trebatu nahi zuten pertsonek bertan ikasteko, eta geroztik hainbat itsasontzi txiki zaharberritu edo sortu dituzte, beti ere teknika tradizionalak erabilita. Xabier Agote zuzendariak Mainen (AEB) dagoen Apprenticeshop erabili zuen ideia gisa[34]. COVID-19 pandemiaren eraginez, geldi egon zen proiektua tarte batez, baina 2022an jada hartu zuen amaierako forma itsasontziak, kanpoko egurrekin eta txopa zein brankako egiturak amaituta[35].
Kanpoaldea (lehen planoan, Jaizkibel draga).
Erreferentziak
Oharrak
Ikus, gainera
Kanpo estekak
- Albaola Itsas Kultur Erakundearen webgunea (Gaztelaniaz) (Frantsesez) (Ingelesez) (Alemanez)
Datuak: Q20035625
Multimedia: Albaola Itsas Kultur Faktoria / Q20035625
