Beasain

Ingurune naturala

Beasaingo ia udalerri osoa Oriaren arroan dago. Oria da, gainera, Beasaingo ibairik urtsuena eta herrigunea zeharkatzen duena. Udalerriaren zatitxo bat, ipar-mendebaldean, Urolaren arroakoa da. Hauek dira Oria ibaira isurtzen diren ibai, erreka eta errekatxoak: Eztanda, Arriaran, Larrebarrena, Muruerreka, Igartetxeerreka, Basakaitz, Mariarats, Ezkierdierreka, Arkabe, Pasazabal, Zagaitzerreka eta Agauntza. Urola ibaira, berriz, beste hauek isurtzen dira: Ibaieder, Errekaundi, Otoerreka, Erroitz-erreka, Sustatxoerreka eta Eulaerreka.

Beasaingo punturik altuena Murumendiko gailurra da (867 m), euskal mitologian Mariren bizilekua; baxuena, berriz, Oria ibaiaren ibilgua, Ordiziara igarotzen den tokian. Udalerri menditsua da, hegoaldean dituen Oria eta Eztanda ibaien aldameneko lur lau emankorrak izan ezik. Hona hemen mendi garaienak: Murumendi, Usurbe, Pagokabar, Zormendi, Mallutz, Urresparatz, Murutxiki, Portamosegi, Txoritegi, Atxabal, Ekuneta eta Zarate.

Beasaindik hegoaldera begiratuta, Aizkorriko eta Aralarko mendilerroak ageri dira.

Udalerri mugakideak

Erlojuaren orratzen noranzkoan:

• Iparraldean, Azpeitia eta Beizama.
• Ekialdean, Bidania-Goiatz (Goiatz auzoa), Itsasondo eta Ordizia.
• Hegoaldean, Lazkao, Olaberria eta Idiazabal.
• Mendebaldean, Ormaiztegi eta Ezkio-Itsaso.

Auzoak

Beasainek hamabi auzo ditu:

Historiaurreko aztarnak aurkitu dira Beasainen: Murumendi eta Matxinbentan trikuharriak daude. Murumendin burdin aroko bigarren aldiko herrixka bat aurkitu zen^[4]. Erdi Aroan, XIII. mendean, Igartzako eta Arriarango leinuak ziren nagusi herrian; Igartzatarren nagusigoak mende askoan iraungo zuen. Arriarangoaren dorretxea, 1456an eraitsi zuten Gipuzkoako anaiarteek.

1399an, Beasain Ordiziari uztartu zitzaion, gaizkile, bidelapur eta ahaide nagusiengandik defendatzeko, Ordizia baitzen inguruko hiri nagusia. Hala ere, nolabaiteko autonomia ekonomiko eta administratiboa mantendu zuen.

XV. mendean, Igartzako jaunak Igartzako burdinola eraikiarazi zuen, eta orduz geroztik Beasaingo ekonomiaren ardatza metalgintzaren inguruko industria izan da.^{[oh 1]}

1615ean hiribildu titulua lortu zuen eta Ordiziako auzo izatetik herri izatera igaro zen. Orduantxe ere hiribildu bilakatu ziren Astigarreta eta Gudugarretarekin (biak gaur egun Beasaingo auzoak dira) muga arazoak izan zituen XIX. mendearen hasiera arte.

1619an Ataun eta Idiazabalekin elkartu zen, Gipuzkoako Batzarretarako ordezkariaren gastuak murriztearren. 1639an batasunetik irten eta 1644an Ordiziarekin elkartu zen hamar urterako. Batasun horrek aurrekoaren helburu bera zuen: Batzarretara bien artean ordaindutako ordezkari bakarra bidaltzea, alegia. 1682an Zaldibia, Ordizia eta Aramarekin elkartu zen, eta 1710ean Ataun batu zitzaien. 1818an Beasain, Ataun eta Zaldibiak Atazalbeako Batasuna sortu zuten, betiere Gipuzkoako Batzarretarako gastuak murrizteko helburuz. Batasun horrek 1852 arte iraun zuen.

Burdinolek garrantzi handia izan zuten Beasainen Erdi Aroaz geroztik, eta, Industria Iraultza iritsi zenean, hemen eraiki zen Gipuzkoako lehen labe garaia, 1860an. Hor du jatorria gaur egun trengintzan diharduen eta Beasaingo eta Goierri osoko enpresa nagusia den CAF (Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles) konpainiak.

Industria da udalerriko jarduera nagusia: trengintza (CAF), siderurgia, material elektrikoak, kimikoa eta abar; merkataritza eta zerbitzu-gunea ere bada. Lanean ari den populazioaren erdiak industrian dihardu, eta ia beste erdiak zerbitzu sektorean.

2017an, honela banatuta zegoen ekonomia jarduera, sektoreka: lehen sektorea, balio eguneratu garbiaren (BEG) % 0,2; bigarren sektorea, % 64,3; hirugarren sektorea, % 32,5; eraikuntza, % 3.^[6]

2019an herriak 13.969 biztanle zituen. Horietatik % 19,8k 65 urte edo gehiago zituen. Eta atzerrian jaioak % 13,18 ziren.^[6]

Beasaingo biztanle kopuruak maila berdintsuan iraun zuen hainbat mendez, harik eta, XIX. mendearen bukaerarekin, herria industrializatu zen arte. Geroztik, eta bereziki CAF enpresaren sorrera eta hazkundearekin, immigrazio handia izan zen,^[7] batez ere 1970. urteraino.

XIX. mendearen bukaeraz geroztik, bilakaera hau izan du Beasainek, biztanle kopuruaren aldetik:

Beasaingo biztanleria

Gaur egun, Beasain Gipuzkoako 15. udalerria da, biztanle kopuruaren aldetik.^[8] Hona hemen azken urteotako bilakaera:

2011ko udal hauteskundeak

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetan Bildu koalizioak eskuratu zituen boto gehien, EAJ alderdiari 44 botoko diferentzia aterata. Bilduko Koldo Agirre hautatu zuten alkate, bere taldearen eta Aralarren botoari esker. EAJko zinegotziek bere hautagaiari eman zioten botoa, PSE-EE taldekoek bereari eta Hamaikabat eta PP taldekoak abstenitu egin ziren.

2015eko udal hauteskundeak

2015eko udal hauteskundeetan EAJk hiru zinegotzi gehiago eskuratu zituen eta Hamaikabat, Aralar eta PP alderdiek, bakoitzak zuen zinegotzi bakarra galdu zuten. Emaitzen ondorioz, EAJ alderdiko Aitor Aldasoro hautatu zuten alkate.

2019ko udal hauteskundeak

2019ko hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 3.259 boto. EH Bilduk 1.947 boto. PSE-EEk 885 boto. PPk 151 boto.^[10] Berriz ere, Aitor Aldasoro izendatu zuten alkate.^[11]

Udal hauteskundeen jarraipen historikoa

Alkateak

Hauek izan dira Beasaingo azken alkateak:

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

Garraioa

Esan bezala, Erdi Aroaz geroztik behintzat bide garrantzitsuak igaro dira Beasaindik. Gaur egun, herritik igarotzen dira A-1 autobia eta Madril-Hendaia burdinbidea. Beasaingo tren geltokia da Goierriko tren geltoki nagusia. Probintzia arteko hainbat autobus lineak ere bidaiariak hartu eta uzteko geldialdia egiten dute Beasainen.^[17]

Herri barruko eta inguruko herrietako joan-etorrietarako garraiobide publiko nagusia autobusak dira,^[17] eta trena ere erabiltzen da inguruko zenbait herritara joan-etorriak egiteko.^[18]

Gizarte zerbitzuak^[19]

• Zaharren egoitza^[20]
• Eguneko zentroa^[21] (Oriako pasealekukoa eta Urbialdekoa)
• Erretiratuen egoitza
• Arangoiti agureen etxea

Kultura^[19]

• Liburutegia^[22]
• Ezkiagako auzo-etxea
• Loinatz musika eskola^[23]
• Urbieta Arte Plastikoen Zentroa
• Udal euskaltegia
• Usurbe Antzokia

Kirola^[24]

• Igartzako Futbol Zelaia
• Loinatz Futbol Zelaia
• Ezkierdi Pilotalekua
• Antzizar Kiroldegia^[25]

Hezkuntza^[19]

• Alkartasuna lizeoa^[26]
• Beasaingo ikastola^[27]
• La Salle-San Jose ikastetxea^[28]
• Goierri eskola^[29]
• Helduentzako Hezkuntza
• Loinazpe BHI^[30]
• Murumendi ikastetxea^[31]
• Seaska haur-eskola
• Txindoki-Alkartasuna institutua^[32]

Osasuna^[19]

• Osasun zentroa
• Osasun mentaleko zentroa

2016an herritarren %59,05 euskalduna zen.^[6]

Beasaingo euskalkia^[36] gipuzkeraren^[37] aldaera bat da, Goierriko hizkerakoa^[38] hain zuzen. Goierriko hizkeraren ezaugarri gehienak edo denak biltzen ditu. Indartsu daude gipuzkeraren bereizgarri gehienak; hala ere, Beterritik zabaldu diren hainbat berrikuntza ez dira Beasaina iritsi, eta nabaria da mendebaleko euskararen zenbait ezaugarri, indartsuago edo ahulago, Beasaina ere iritsi izana. Beasaingo kalean eta auzoetan, Goierriko hizkera gehientsuenen artean bezala, batasun handia dago. Salbuespen bakarra Aratz-Matxinbenta auzoa da.^[39]

Beasaingo Udalak 2005. urtean abiatutako Beasaingo euskara eta etnografia proiektuaren bidez, herriko hizkera eta ahozko ondarea bildu zituzten, 45 bat beasaindar elkarrizketatuta.^[40]

Historiaren aldetik nolabaiteko balioa duten Beasaingo eraikinen zerrenda osoa hementxe duzu: Beasaingo ondare higiezinaren inbentarioa (2001). Nabarmenenak aipatuko ditugu hemen.

Igartzako monumentu multzoa

Igartzako jaun-andre boteretsuei lotua, Behe Erdi Arokoak dira aztarnarik zaharrenak. Eraikin hauek ditu osagai:^[41]

• Igartza jauregia: Igartzako jaun-andreen oinetxea. Jauregia XVI. mendean eraikiarazi zuten Igartzako jaun-andreek, Henrike IV.a Gaztelako erregeak XV. mendean suntsiarazi zien Erdi Aroko dorretxearen gainean.
• Igartzako zubia: harrizko zubia eraikitzeko agindua eman zuen Alfontso X.a Gaztelakoak 1256. urtean. Igartzari buruzko estreinako aipamena, beraz, zubiarena da; ez da harritzekoa, dorretxea hura zaintzeko eraikiko baitzuten, Erdi Aroan egin ohi zenez. Kokaleku estrategikoa baitzen: hortxe elkartzen ziren Gipuzkoara Lizarratetik eta Leintz-Gatzagatik sartutako bideak, Oria arroko bidea hartzeko. Eta bide horrekin gurutzatzen zen, Igartzan, Nafarroatik Bizkairantz zihoan bidea. Beraz, Nafarroako, Gaztelako eta Frantziako erresumen arteko komunikazioetarako gune garrantzitsua zen. Igartzako zubiaren jabe zen Igartzako jauna, eta 1480. urte arte bidesaria ordaindu behar izan zion zubia igarotzen zuen orok.
• Igartzako burdinola: lehenengo aldiz XV. mendean eraikiarazi zuten Igartzako jaun-andreek; geroztik hainbat aldiz suntsitu, berreraiki eta berritu da.
• Igartzako errota: 1431koa da haren lehendabiziko aipamena.
• Igartzako gurutzea: hareharrizko gurutzea, bost bat metrokoa. Oinean, metalezko bi plakatan, San Martin Loinazkoak bere idazkariari 1596an diktatu ziona jasotzen duen esaldi hau du (euskaraz eta gaztelaniaz): «Igartzakoa naiz, Tolosatik lau legoatara». Martin Albisu apaizak eman zuen gurutze hori eraikitzeko agindua, 1599an; Beasaingo parrokiako apaiza zen, eta hura eraikitzeko behar adina diru utzi zuen ondaretan.
• Dolarea: etxe horrek sagardoa egiteko dolarea zuelako du izen hori. Ostatutzat ere erabili zen. Gaur egun, Dolarea izeneko hotela eta jatetxea dago hor.
• Errementariaren etxea.
• Baseliza (Belengo Andre Mariaren kapera): jauregiaren aurrealdean dago.

Loinazko Andre Mariaren baseliza

Loinazko Andre Mariaren baseliza XVI. menderako eraikia zegoen, eta dirudienez XIII. mendekoa da hango Andre Mariaren zurezko irudi polikromatua.

Letamendi baserria

Letamendi baserria XVII. mendekoa da. Beasaingo herrigunearen gaineko muino batean dago, Beasainmendi auzoaren beheko aldean.

Jasokundeko Andre Mariaren eliza

Andre Mariaren Jasokundearen eliza Erdi Aroan eraiki zuten, baina garai hartakoak pulpitu azpiko arkua eta Igartzako jaun-andreen kapera baino ez dira. XVI. eta XVII. mendeetan hainbat berrikuntza lan egin ondoren hartu zuen eraikuntzak ia erabat gaur egungo itxura. 1660an arkupea eraiki zitzaion, eta herriko gune publiko garrantzitsu bilakatu zen. Kanpandorrea XVII. mendekoa da, eta sakristia XVIII. mendekoa. Barnealdean hiru ataleko erretaula dago. Nabe bakarreko eliza da; atzealdean korua eta hainbat gela ditu erantsirik. Gurutze gangak ditu estalkian.

Olaran fabrika

Olaran fabrika 1939an eraiki zuten, eta arkitektura arrazionalistaren erakusgarri da. Orduz geroztik larrugintzan aritu zen, harik eta 2009. urtean —nazioarteko krisialdiak jota— enpresa itxi zuten arte.^[42] Hurrengo urtean, Beasaingo Udala jabetu zen eraikinaz, eta zenbait artistek beren ekimenak egin zituzten hor: grafitiak, argazkiak, bideo musikalak. Gainera, gazteen errebindikazioetarako gune ere bihurtu zen.^[43]

Eraikinaren zati bat kultura ondasun izendatua du Eusko Jaurlaritzak 2003az geroztik, monumentu sailkapenarekin. Gainerakoa, 2011n eraitsi zuten, etxebizitzak egiteko.^[43]

Jaiotegunaren hurrenkeran:

• Antonio Nabarro Larreategi (1554–1624), historialaria eta Filipe III.a Espainiakoaren idazkaria.
• San Martin Loinazkoa (1566–1597), santu eta martiria.
• Jose Martin Arana (1846–1926), enpresaburua eta herriko alkatea.
• Plazida Insausti (1896–2007), luzaroenik bizi izan den euskal herritarra.
• Jesus Larrañaga Txurruka Goierri (1901–1942), politikaria eta sindikalista, Espainiako Alderdi Komunistako zuzendaritzako kide izana. Urretxun jaioa, Beasainen hazi eta bizi izan zen urte askoan.
• Antonio Garmendia Otaola (1905–1971), jesuita.
• Jose Zufiaurre (1935–), etnografoa.
• Javier Elzo (1942–), soziologoa.
• Ino Galparsoro (1947–), politikaria, Arrasateko alkate izana (2007–2011).
• Karlos Argiñano (1948–), sukaldaria eta telebista aurkezlea.
• Salva Iriarte (1954–), futboleko jokalari eta entrenatzailea.
• Paco Etxeberria (1957–), auzitegi medikua, antropologoa, espeleologoa, ikertzailea.
• Belen Gonzalez Peñalva (1957–2017), ETAko buruzagi historikoa.
• Eva Argiñano (1960–), sukaldaria eta telebista aurkezlea.
• Kiko Jauregi (1963–), aktorea.
• Jon Jauregi (1964–), politikaria, Beasaingo alkate ohia, EAJko Gipuzko Buru Batzarreko kide.
• Xabier Mendiguren Elizegi (1964–), euskal idazlea.
• Joxe Felipe Auzmendi (1965–), aurkezlea.
• Markel Olano (1965–), politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko diputatu nagusia (2007–2011 eta 2015–).
• Luke Uribe-Etxebarria (1965–), politikaria, Eusko Legebiltzarreko kidea.
• Mikel Sarriegi Etxezarreta (1965–), dantzaria eta mendi ingeniaria. Zazpi aldiz irabazi du Euskadiko Aurresku Txapelketa.
• Maite Arrese (1967–), aktorea eta ipuin kontalaria.
• Roberto Ruiz Aginaga (1968–), sukaldaria.
• Lorea Agirre (1968–), kazetaria eta antropologoa.
• Jose Maria Sarriegi (1970-2018), irakasle, inegeniari eta ikertzailea.
• Iñaki Azurmendi (1972–), aizkolaria.
• Mikel Aiestaran (1975-), kazetaria.
• Aitor Sarriegi (1976-), bertsolaria.
• Gorka Beloki (1978–), txirrindularia.
• Nerea Garmendia (1979–), aktorea.
• Maitena Salinas (1980–), aktorea eta zinema zuzendaria.
• Gorka Elustondo (1987–), futbolaria.
• Irati Zubizarreta (1998–), mendi lasterkaria.
• Aritz Elustondo (1994-), futbolaria.
• Ane Etxezarreta (1995-), futbolaria.
• German Urteaga (1995-), psikologo, entrenatzaile pertsonal, bertsolari eta trans aktibista.

• 
  Nafarroa etorbidea.
• 
  Nafarroa etorbideko biribilgunea.
• 
  Monteroko biribilgunea.
• 
  Nabarro Larreategi kaleak Zapatari kalearekin bat egiten duen tokia.

• Amunabarro baserria
• Arriarango urtegia

• Maria Jose Azurmendi

• Itola baserria
• Loinatz Abesbatza
• Mateo Mujika
• Beasaingo Gaztetxea
• La Salle Beasain ikastetxea

• Beasaingo Udalaren webgunea.
• Igartzako monumentu multzoaren webgunea, Beasaingo Udalaren jabetzakoa. Testuen egilea: David Zapirain (Aranzadi Zientzia Elkartea).
• Igartzako monumentu multzoa, KULTURWEB webgunean.
• Ihesi: Igartza, gaurko industriaren lehen katebegia. Sareko Argia webgunea.
• Goierriko Hitza: eskualdeko berriak, egunero, euskaraz.
• Beasaingo udalerriaren mapa, Gipuzkoako Datu Espazialen Azpiegitura webgunean.
• Gipuzkoako Foru Aldundiaren GureGipuzkoa webgunea: Beasain, satelitetik ikusita, eta Beasaingo zenbait xehetasunen argazkiak. Argazkian klikatuta, argazkiko hori non dagoen nabarmentzen da satelitetiko ikuspegian.
• Beasaingo albisteak GITBn