Benjamin Tuterakoa

Benjamin Tuterakoa 1160 inguruan abiatu zen Nafarroako Erresumatik (Antso VI.a errege zela; beraz, 1159 eta 1167 artean), eta, gutxi gorabehera, 1170ean itzuli (1172-1173 artean, seguraski, Hebrear egutegiko 4933. urtean). Beraz, urte-tarte horietan oinarriturik, Benjaminen bidaia bost eta hamalau urte tartekoa izan zen; hala, azkeneko urte-kopuruaren hipotesiak indarra hartzen du, Egiptotik Iberiar Penintsularako bideak soilik lehenengo urte osoa eraman baitzion, gutxienez. Guztira, 190 herrialde ezagutu zituen Europan eta Ekialde Hurbilean zehar.^[3] Hala, ezagutzen den judutar-demografiaren lehenengo dokumentazioa egin zuen.

Bidaia hauen helburua ere ezezaguna da, Benjamin Tuterakoa harribitxi-merkataria zatekeen ideiak indarra duen arren. Izan ere, behin baino gehiagotan, koral-merkatuan interes berezia izan zuen.

Honako ibilbide hau egin zuen: Tutera – Zaragoza – Tortosa – Tarragona – Bartzelona – Girona – Marseilla (Proventza) - Genoa – Pisa – Roma – Salerno – Grezia – Konstantinopla – Zipre – Palestina – Damasko – Alepo – Mosul – Bagdad – Kairo – Alexandria – Palermo (Sizilia).^[4]

Atzerrian egindako urteak deskribatu zituen Bidaien liburua delako liburuan ( ספר המסעות, Sefer ha-Masa'ot; era berean, מסעות בנימין, Masa'ot Binyamin, «Benjaminen bidaiak» izenez ezaguna), Séfer Masaot modura ere ezaguna. Konstantinoplan argitaratu zuten 1543an, hebreeraz. Era berean, Xabier Kintanak Benjamin Tuterakoa: Bidaien liburua izenburupean argitaratu zuen bertsio euskaratuta, 1994an.

Bidaien liburu honetan ageri denez, egilea Tuteratik (Nafarroako hegoaldetik), Ebro ibaiaren arrotik (Zaragoza, Tortosa, Tarragona, Bartzelona) eta Girona gurutzatuz, Proventzara iritsi zen. Bertatik, Marseillara joan zen, eta, itsasontzi bidez, Genoa-ra iritsi zen; bertatik, Pisa eta Lucca-tik pasatu, eta Erromara iritsi zen, non denbora batez egon baitzen (hala ematen dute aditzera bere obran agertzen diren Erromako monumentuen deskribapen zehatzek). Egindako bidaiaren lehen zati hau garaiko vía romea goiztiarren adierazgarria da.

Erroma utzita, hegoalderantz jo zuen, Salernora iritsiz. Berriro ere itsasontzi bat hartuz, Salernotik Otrantoraino joan ostean, Korfu irla greziarretik pasa zen, Itsaso Jonikora, eta, bertatik, Artaraino (Grezia) heldu zen. Grezian, herrialdea gurutzatu zuen Konstantinoplan geldituz (liburuan deskribapen zehatza agertzen da berriro, garai hartako jendartearen egoera sozioekonomiko eta baldintza orokorren inguruan).

Berriro ere itsasontziz, Egeo Itsasoa gurutzatu zuen, hainbat irletatik pasaz: Mitilene, Kios, Samos eta Rodas, Zipreraino iritsiz. Zipretik, berriro ere, kontinentera itzuli zen, Antakyara iritsiz (Turkia). Bertatik, Sidon eta Tirotik pasa ostean, Akreko hiria gurutzatuz, Palestinara sartu zen. Palestina gurutzatu zuen, Lur Santuak xeheki deskribatuz, bai eta garai hartako jendarte palestinarrari buruzko dokumentu garrantzitsu bat utziz. Izan ere, Bidaien liburuan etnia eta erlijio ezberdinak deskribatzen dira, bai eta druzoen erlijio minoritarioari garrantzia eman ere.

Palestinatik iparralderantz, Tiberiadesetik, Damaskotik, Alepotik zein Mosuletik pasa zen, zehazten zaila den bide bat eginez, Bagdadera iritsi zen, izugarrizko luzapenarekin hiria deskribatu zuelarik. Uste denez, Mesopotamia zein Pertsia osoa ere gurutzatu zituen. Hala ere, nahiko modu seguruan esan daiteke aipaturiko herrialdeak bere bidaien ekialdeko mugak zirela; halere, Arabiako, Indiako zein Sri Lankako aipamenak agertuko dira bere liburuan, bai eta Txinako judutar-komunitate baten ingurukoak^[5].

Ekialdeko muga horretatik bueltan, Egiptoko deskribapen oso on bat egin zuen, bereziki, Kairoko hirian zein Alexandrian bizi diren judutarrei buruz, Siziliarako itsasontzi bat hartu zueneko hiria. Siziliara iristean, segur aski, Palermora joan zen. Palermotik, segur aski, Iberiar Penintsulara bueltatu zen. Halere, bidaiaren deskribapena Palermon amaitzen da, handik aurrera Alemaniako eta Frantziako Iparraldearen inguruko bizitza juduaren inguruko ideiak plasmatu zituelarik, Benjamin Tuterakoak entzundako kontuetan oinarrituriko ideiak.^[3]

Benjamin izena, Benjamin II.a modura ezaguna den XIX. mendeko idazle eta bidaiariak hartu zuen, Benjamin Tuterakoaren omenez.

XIX. mendeko Mendele Mocher Sforim judu errusiarraren obren artean, Masoes Benyomen Hashlishi (מסעות בנימין השלישי) (Benjamin III.aren ibilerak) dugu (1878), On Kixote judu modura ulertu daitekeena eta, dudarik gabe, Benjamin Tuterakoaren bidaian oinarriturik dagoena.

Jerusalemgo Rehavia auzoan, kale batek bere izena du: Rehov Binyamin Mitudela (רחוב בנימין מטודלה). Tuteran, bigarren mailako hezkuntza-ikastola batek Benjamín de Tudela izena du, bere omenez.^[6]

Nathan Alterman poeta israeldarrak Benjamin Tuterakoari buruzko poema bat idatzi zuen, Naomi Shemer-ek musika jarri eta Israeleko irratietan agertu zena.^[7]

• Antso VI.a Nafarroakoa.
• Euskal Herriko erdal idazleak.
• Erriberar ezagunak.

• Benjamin Tuterakoa: Bidaien liburua. Hiru hizkuntzetan argitaratutako liburua (euskara, gaztelania, hebreera). Euskarazko itzulpena: Xabier Kintana. Iruñea: Nafarroako Gobernua, 1994. [1]. ISBN 9788423512867.
• Benjamin Tuterakoaren bidaia aparta (komikia). Gidoia: Mikel Begoña. Irudiak: Iñaki Martínez Iñaket.^[8][9]

• Nagore Irazustabarrenaren Benjamin Tuterakoari buruzko artikulua ARGIA aldizkarian. 2182. alea, 2009-05-03.