Bigarren Mundu Gerra Euskal Herrian

Nazioarteko eragileak Gerra Zibileko gatazkan

Bigarren Mundu Gerrako Ardatzeko parte-hartzaileentzat, Espainiako Gerra prestaketa bat izan zen hastekotan zen borrokarekiko. Hirugarren Reichak eta Italiako faxistek matxinoekin lerrokatu ziren eta armak eta gudarosteak bidali zizkieten (Kondor Legioa,^[4] Corpo Truppe Volontarie, Aviazione Legionaria...). Bestetik, Britainia Handi, Frantzia, Belgika edo Estatu Batuetatik heldutako milaka boluntariok Errepublikaren aldeko Nazioarteko Brigadak eratu zituzten, eta SESBek armak bidali zituen Espainiako Gobernua sostengatzeko. Bestalde, Ardatzeko indarrek Mundu Gerran erabiliko zituzten hainbat taktika ere bertan probatu ziren.^[5][4] Adibide adierazgarriena hirien bonbardaketa masiboa izan zen, Gernikan egin zuten bezala.

1936ko irailean, Donostia eta Gipuzkoa osoa kolpisten pean erori ziren Gipuzkoako kanpainan. Donostia kolpisten diplomaziaren hiria bihurtu zen, eta hirira etorri zen uztailean Galeazzo Ciano diplomazialaria, hasteko zegoen II. Mundu Gerran Espainiaren posizioaz eztabaidatzeko. 1939ko irailaren 1ean Bigarren Mundu Gerra hasi zen, Francoren garaipenaz Gerra Zibila apirilaren 1ean amaitu ondoren. Erregimen militar berriak bere burua ofizialki ez-gerrazale aldarrikatu zuten nahiz eta ideologikoki ardatzaren gertu izan. Hori zela eta, Hego Euskal Herriko lurraldeak ez ziren zuzenean II. Mundu Gerran borrokatu. 1937ko uztail hasierarako, baina, Hego Euskal Herriko bazter guztiak frankisten pean ziren.

Espainiako kolpisten okupaziotik ihesi

1937ko ekainean, Espainiako Gerra Zibilean, Iparraldeko Frontea hondoratzen ari zen Eusko Gudaroste eta errepublikazaleentzat. Gerra horretan, milioi erdi herritarrek jo zuten erbestera beren bizitzak salbatzera, baina horietatik 150.000 euskal herritarrak ziren, proportzio neurrigabea guztizko zenbaketan.^[6] Horietako askok, tartean gudari asko zirela, muga igaro zuten Lapurdira (Pirinio Apalak). Bertako frantses agintariek Baiona aldamenean elkartu eta erretenitu zituzten eta, bitartean, Frantziako gobernua barneratze-esparruak eraikitzeari ekin zion Pirinioen iparraldean, Euskal Herriko eta Kataluniako frontetik ihesi zetozen herritar eta errepublikazaleei aterpe emateko. Gurs Biarnon (Zuberoaren kanpo-mugan doi-doia) barneratze-esparru bat sortu zen 1939ko martxo-apirilean, 1945 arte iraun zuena.

Espainiako Gerra Zibiletik zetozen errefuxiatuen harrera, oro har, ez zen ona izan, "gorritzat" jotzen baitzituzten; izan ere, euskaldunak (eta biarnesak) ikuspegi oso tradizionalari atxikirik bizi ziren, Jean Ibarnegarai kirolari ospetsu eta Nafarroa Behereko diputatua buru zuela.^[7] Ibarnegaraik bere barrutiko landa- eta mendi-inguruneko herritarren berezko zuhurtasuna hauspotu zuen, eta Eusko Alderdi Jeltzalearen moduko euskal kultura politiko baten kontra ohartarazi.^[8] Bakarrik Oloruek (Zuberoaren kanpoko mugan) eman zuen Espainiako Gerra Zibileko errefuxiatuen aldeko laguntza, udal ezkertiar bati esker.

Bigarren Mundu Gerra piztu

Franco kolpisten ("nazional" deitutakoen) buruzagiak Espainia osoa hartu zuen menpean, 1939ko apirilaren 1ean azken gerra partea emanez. Francok eta militar erreboltariek Alemaniaren eta Italiaren laguntza militarra jaso zuten, eta haiek ere ospatu zuten beren aliatuaren garaipena. Austriako Anschluss ondoren (1938ko martxoa), Erresuma Batuak eta Frantziak kezka agertu zuten Hitlerren espantsionismoagatik, baina Alemaniako buruzagiak lasaitu egin zituen herrialde horietako agintariak, haiekin bake hitzarmenak sinatuz. Horiek, ordea, hutsean geratu ziren berriz Alemaniak Txekoslovakiako mugetako Sudeteak okupatu zituenean (1938ko urria).

Hurrena, alemaniar buruzagiek Danzigeko korridorean jarri zuten arreta, Polonian; Francoren garaipenaren ondoren, harrotuta zebiltzan. Tentsioa areagotzen joan zen. Frantziak eta Erresuma Batuko lehen ministro Chamberlainek Alemania baretzeko politika jarraitu zuten, baina 1939ko irailaren 1ean alemaniar indar armatuek Poloniako muga zeharkatu zuten. Frantziak eta Erresuma Batuak gerra deklaratu zioten Alemaniari. Espainiako Errepublikaren alde eta Eusko Jaurlaritzaren gidaritzapean borrokatutako herritarrek eta haien aldekoek Espainiako gerraren segidatzat zuten gerra berria: faxismoaren kontrako gerra eta Franco botatzeko esperantza. Argitzeke zegoen Espainiako agintariek gerra berriaren aurrean hartuko zuten jarrera ofiziala.

Euskal Herritik ihes egindako euskaldunek, Eusko Jaurlaritzaren antolakuntzapean, berehala hasi ziren mugitzen Estatu Batuak, Erresuma Batu eta Frantziaren alde, espioitzan eta informazioan. Euskaldun haietako asko Lapurdiko kostaldean zeuden. Agirre lehendakaria gudari iheslariak berrantolatzen saiatu zen Donibane Lohizunen, Frantziarekin batera alemaniarren kontra borrokatzeko, baina ez zuen lortu. Askok langile esparru frantsesetan amaitu zuten, Espainiako lurraldera ez itzultzearren.^[9]

Ipar Euskal Herriaren lurralde zatiketa

1939ko irailaren 3tik 1940ko maiatzaren 10era, Frantziak Alemaniari gerra deklaratu arren, ez zen mugimendurik izan bien artean eta, horregatik, "txantxetako gerra" (drôle de guerre) deitu izan zaio epe honi. 1940ko egun horretan, haatik, Wehrmachtak eraso egin zien Herbehereei eta Frantziari, eta Frantziako Gudua hasi zen. Gerra gertaera horietan, Euskal Herria periferian geratu zen.

1940ko ekainean Frantziako gudua galdu baino aste batzuk lehenago, gudaren lehendabiziko ondorioak nabaritu ziren Ipar Euskal Herrian. Ingalaterrara abiatzeko Saint-Nazairen itsasontziak hartu ezin izan zituzten errefuxiatu poloniarrak Donibane Lohizuneraino heldu ziren lurretik. M/S Batory eta M/S Sobieski poloniar itsasontziak herri hartara hurbildu ziren haiek erreskatatzera; hala ere, itsasoaren egoera txarra zela eta, ezin izan zuten badian aingura bota, eta arrantzale donibandarrek beren itsasontziak erabili zituzten poloniarrak itsasontzietara hurbiltzeko. Ekainaren 20 eta 21 bitarteko gauean eta hurrengo egunean hurrenez hurren, arrantzaleek M/S Sobieski eta M/S Batory itsasontzietara ehunka ume, emakume, zibil eta soldadu poloniar eraman zituzten.^[10] Eguraldi txarrak eragotzi egin zuen Saint-Nazairen ekainaren 17an Luftwaffek Lancastria britainiar itsasontziari egindako erasoa errepikatzea.

Frantsesek Frantziako Gudua galdu ondoren, armistizioa sinatu zuten Hirugarren Reicharekin Donibane Lohizuneko ebakuazio lanen egun berean, 1940ko ekainaren 21an. Itun horren ondorioz, Frantzia bitan banatu zen: okupatutako aldea eta okupatu gabea. Ipar Euskal Herria ere bitan zatitu zen: alde batetik, kostaldetik Donibane Garazi, Kanbo eta Donapaleu bitarteko zatia eremu okupatu bilakatu zen; eta, bestetik, lerro horretatik ekialdera okupatu gabe geratu zen, baina Vichyko erregimen txotxongiloaren pean. 20 km zabaleko lur zerrenda bat ezarri zen kostaldean zehar (en), tokikoak ez ziren herritarrei eragotzia.^[11] Ipar Euskal Herriko egoera ezohikoa bilakatu zen oso: bizitza sozialak geldialdia izan zuen. Adibidez, Baionako bestak ez ziren ospatu.^[12]

1940ko ekainaren 27an, Wehrmachtek Euskal Herriko kostaldea okupatu zuen. Kriegsmarine uztailaren hasieran heldu zen. Ipar Euskal Herriko kostaldea gerrako erretagoardia bilakatu zen, alemaniar diplomazialarien, gerra zaurituen eta opor-pasarako eskualde lasaia. Alemaniarrek ''Atlantikwall edo Atlantikoko harresia eraikitzeari ekin zioten Mendebaldeko Europa eta Euskal Herriko kostaldean, Biarrizko itsaslabarrean, adibidez. 1942. urte bukaerarako, 286. Itsas-Armadaren Artilleria taldeko komandantea zen Ludwig korbeta-kapitainak, Organisation Todteko ingeniariekin batera, Talaian BA 39-40 izeneko komandantzia postua eraiki zuen. Iparralderago, Mac Croskey jeneralak, Saint-Martin itsasargian zegoen BA 34 laguntza postuan, Angeluko Amodio Ganbera hondartza zuen kontrolpean. Hegoalderago, BA 41 posizioak Lapurdiko kostaldea defenditu behar zuen, inoiz Aliatuek itsas erasorik eginez gero.

1944ko martxoaren 17an, Aliatuek Biarritz bonbardatu zuten, Parmako aireportua erasotzera zihoazela.^[13] Alemaniarrek hegazkin bat bota zuten. Guztira Biarritzen 99 lagun eta Angelun 41 lagun hil ziren aliatuen bonbardaketetan.^[3]

Frantziako gudua galdu eta armistizioa egin eta gero, erresistentzia bi frontetan borrokatu zen:

• Alde batetik, barnealdean Frantziako Erresistentziak Forces Françaises de l'Intérieur izeneko armada osatu zuen, D.E. Eisenhower-en ustetan 15 dibisioek beste balioa zuena. Hala ere, borroka gerrillaria ahul eta berantiarra izan zen Ipar Euskal Herrian. Okupazioa iraun zuen bitartean, naziek 44 lagun exekutatu zituzten, haietako asko Je suis un terroriste (euskaraz: «terrorista naiz») esaten zuen kartela soinean zeramatela urkatuak. Iheslari gazteek muga zeharkatu ohi zutelako eta errepresalia gehiago sahiesteko makiek ekintza gutxi egin zituen Normandiako Lehorreratzea gertatu zen arte. Lehorreratzearekin batera martxan ipini eta 1944ko abuztuaren 23an Zuberoak bere burua askatu eta gudarostearen 207 alemaniarrak harrapatu zituen. Hurrengo egunean Mauletik irtendako makiek Hendaia eta Baiona askatu zituzten.^[3] Euskal herritarrek alde bien alde egin zuten (adibidez, Jean Ibarnegarai, Pétainen gobernu bitan parte hartzeaz gainera, Frantziako Erresistentziako kidea ere izan zen).^[14]

• Bestetik, erbestetutako frantziar politikariek Londresen Charles de Gaulle jeneralak zuzendutako Forces Françaises Libres erakundea sortu zuten aliatuekin batera borrokatzen jarraitzeko. Euskal herritar askok 1944an 560.000 eta 1945ean 1.300.000 soldadu zituen armada horretan hartu zuten parte, besteak beste Bittor Iturria pilotari famatuak. Euskotar buruzagiak ere baziren; adibidez, Rene Cassinek orduko Frantziako Erbeste Gobernuan hartu zuen parte.

Comète Sarea

Eraitsitako hegazkinlariak Frantzia eta Espainiako mugatik pasatzeko Comète sarea sortu zen.^[15] Sareak muga zeharkatzeko mugalarien ezaguerak erabili zuten. Adibidez, Florentino Goikoetxea mugalariak 227 pilotu pasa zituen Bidasoan alde batetik bestera.^[16] Horrexegatik, hainbat aldiz saritua izan zen Frantziar eta Britainiar gobernuengandik.

Kontzentrazio-esparruak

Espainiako gerra zibilaren amaieran hego euskal herritar asko Frantziako muga zeharkatu zuten milioi erdi errepublikazaleen parte ziren. Katalunia erori ostean, muga pasa eta Frantziako hegoaldean zehar barreiatutako "harrera" esparruetan sartu zituzten: Argelès-sur-Merkoan, Le Vernet d'Ariègekoan, Barcarèskoan, Gursen edota Septfondsen. Bigarren Mundu Gerraren hasieran, horietariko asko uniforme frantsesez jantzita frontera bidali zituzten Atzerritar Legioko lerroetan, Atzerriko Boluntarioen Martxako Erregimenduetan edota Langile Atzerritarren Konpainietan integratuta. Horien gehiengoa alemaniarren eskuetan erori zen Frantziako inbasioaren lehenengo uneetan (1940ko maiatza-ekainean). Ondoren Alemaniako Stalagetara (gerrako presoentzako esparruetara) bidali zituzten^[17].

Agintari alemaniarrek Francisco Francoren gobernuari espainiar presoekin zer egin galdegin ziotenean, espainiar mugatik haratago espainiarrik ez zegoela adierazi zuen; ondorioz 1940ko abuztuan espainiar errepublikazaleak Mauthausena bidali zituzten, tartean hego euskal herritarrak, bertan hiltzeko asmoz. Kontzentrazio eremu hau izan zen hego euskal herritar gehien hartu zituen zelaia, 115 zehazki^[18].

1942tik aurrera Mauthausena ez ezik gainerako kontzentrazio esparruetara ere bidali zituzten euskal herritarrak: Buchenwald, Dachau, Neuengamme Sachsenhausen etb^[17]. Gehienak bizkaitarrak baziren ere, Lapurdi edo Nafarroa Beherean ere deportatu ugari izan zen, baita gainerako euskal lurraldeetakoak ere. Bestalde, Euskal Herrian errefuxiaturik zeuden hainbat europar ere deportatu zituzten naziek, adibidez, Iparralden zeuden 1.500 lagun Auschwitz edo Buchenwalda eraman zituzten.^[3]

Deportatuez gain, espetxeratzeekin loturik dagoen bestelako bortizkeria jasan zuen zenbait euskal herritarrek. Ziburuko Zokoa auzoko apaiz Piarres Lartzabal, adibidez, orduko Txekoslovakian eta Polonian izan zuten preso naziek.

Hego Euskal Herria

1939ko irailean Bigarren Mundu Gerra hasi zenean, Francok irabazi berri zuen Gerra Zibila eta Hego Euskal Herria mendean zuen. Frankistek ofizialki bere burua ez-gerrazale aldarrikatu zuten nahiz eta ideologikoki ardatzaren gertu izan. Hori zela eta, Hego Euskal Herriak ez ezik Espainiak ere ez zuen gerran parte hartu.

Aurrekariak

Bigarren Mundu Gerra hasi baino lehen, Hego Euskal Herriak Gerra Zibila jasan zuen. Gerra zibila izateaz aparte, Bigarren Mundu Gerraren parte-hartzaileentzat saiakera bat izan zen hastekotan zen borrokarekiko. Hirugarren Reicheko eta Italiako faxistek, matxinoen alde eginda, armak eta soldaduak bidali zizkieten (Kondor Legioa,^[4] Corpo Truppe Volontarie, Aviazione Legionaria...); bestetik, Ingalaterra, Frantzia, Belgika eta Estatu Batuetatik etorritako milaka boluntariok Errepublikaren aldeko Nazioarteko Brigadak eratu zituzten, eta SESBek armak bidali zituen Espainiako Gobernua sostengatzeko.

Mundu Gerran erabiliko ziren hainbat taktika ere hemen saiatu zituzten.^[5] Adibide adierazgarriena hirien bonbardaketa masiboa izan zen, hala nola Gernikan.

Eusko gudariak

Euskal Herriko armadarik ez bazen ere, euskal herritar bakan batzuk —Hego Euskal Herrian bizi zirenak edo erbestean zirenak— gerran hartu zuten parte aliatuen zein ardatzaren alde Gerra Zibilari jarraipena emanez.

• Komunismoaren aurkako ideologiak bultzatuta eta hartutako laguntza bueltatzeko, Francisco Francok Agustín Muñoz Grandesek zuzendutako Dibisio Urdina edo División Azul sortu zuen. 1944ko martxoan atzera eman arte, 45.000 espainiarrek (tartean 1.000 euskal herritar)^[3] Ekialdeko Frontean borrokatu zuten (Leningradeko setioan edota Krasny Borko guduan).^[19] Gainera, Espainiak 100.000 langile bidali zituen Alemaniara, hango industriaren ekoizpenari eusteko.
• Bestetik, Hego Euskal Herritik ihes egindako eusko abertzale, komunista, sozialista eta anarkistek aliatuen alde borrokatu zuten. Frantziako kontzentrazio-esparruan zeudenek Légion étrangèren sartu eta Forces Françaises Libres edo Frantziako Erresistentzia osatu zituzten.^[20][3] SESBera joandako ume askok Armada Gorrian borrokatu zuten Ekialdeko Frontean. Beste batzuk, batez ere anarkistak, alemaniarren preso politikoentzako kontzentrazio esparruan bukatu ziren, gehienetan Mauthausen-Gusenen.^[21]

Frantziako hego-mendebaldean aritutako maki asko espainiar errepublikanoak ziren,^[22] gehienetan komunistak eta anarkistak. Hego Euskal Herriko gudariek osatutako Gernika Batailoia izenekoa ere bazen. EAJk bultzatutako batailoi horretako kide izan zen Luis Maria Retolaza.

Forces Françaises Libres erakundeko Raymond Dronnek zuzendutako Bederatzigarren Konpainia Blindatua Paris askean sartzen lehena izan zen.^[23] Espainiarrek osatutako konpainiaren tankeek Guipúzcoa edo Guernica izenak bazituzten ere, ez ziren euskal herritarrek gidatuak.^[3][24][25]

Politikarien jarrera eta espioitza

Gerra Zibil galdu zuenetik aurrera, Eusko Jaurlaritza erbesteratuak bi egiteko nagusi izan zituen: milaka errefuxiatu eta atzerriratuei laguntza ematea eta Bigarren Mundu Gerra garaian aliatuei laguntzea, amaitutakoan, Aliatuek Francoren aurka egingo zutelako itxaropenaz. Jaurlaritzak euskal herritarren ahotsa nazioarteko bazter guztietara eraman nahi zuenez, 1945. urtean, San Frantziskon, Nazio Batuak sortzeko lehen Konferentzian esku hartu zuen. Jose Antonio Agirrek nazioartean eta Bigarren Mundu Gerrako aliatuen garaipenean zituen itxaropen guztiak. EAJko kideek OSS eta MI5 zerbitzu sekretuekin lan egin zuten, Hego Euskal Herrian eta kanpoan frankisten ekintzak jagonez.^[26][3]

Espainiako Gobernu frankistak Erroma-Berlin-Tokio Ardatzarekin negoziatu zuen gerran sartzeko baina ez zuen akordiorik lortu. Komunikabide falangistek gerran sartzearen alde lan egin zuten, Espainiarentzat Ipar Euskal Herriaren eta Ipar Kataluniaren jabetza aldarrikatuta.^[27][28] Hitler eta Franco 1940ko urriaren 23an Hendaian bildu ziren, aliantza bat osatzeko, baina Francoren baldintzak onartezin bilakatu ziren Hitlerrentzat.^[29]

Hego Euskal Herrian nazioarteko espioitza asko hazi zen garai hartan. Donostiako Britainiar Kontsulatuak jendea eta informazioa hartzen zituen Vichyko erregimenetik. Horretarako Canfranceko tren geltokia erabili zuten, Irungo geltokia Frantzia okupatutakoarekin zuelako muga.

Euskal herritarrak mendebaldeko frontean ez ezik, Ozeano Barean ere aritu ziren, baita euskal diasporako kide ugari ere. Urte luzez euskara Bigarren Mundu Gerran code talker gisa erabili zela esan da^[30], baina mito bat da, ziurrenik AEBko zerbitzu sekretuek bultzatua^[31]. Izan ere, euskara ezaguna zen alemanentzat zein japoniarrentzat: Hiroshiman baziren 35 jesuita, Txinan eta Filipinetan baziren pilotari euskaldunen taldeak, eta Asian baziren Falange Españolako kide euskaldunak. Pedro Arrupe zen Hiroshiman (Japonia) zeuden 35 jesuita haietako bat. Hantxe, gerrari bukaera emango zitzaion ekintzaren lekuko izan zen: hiriko bonbardaketa atomikoaren lekuko, alegia^[32].

Mitoak mito, euskal diasporako pertsona ugarik hartu zuten parte Pazifikoko Gerran, AEBko militarren adar guztietan^[33]. Sancho de Beurko Elkarteak egindako ikerketa batek Ameriketako Estatu Batuetako Marineen Gorputzean parte hartu zuten 48 euskal jatorriko militar aurkitu ditu, gehienak AEBn jaioak, Mexikon jaio zen Federico Clavería^[34] eta Euskal Herrian jaiotako André Iratçabal Coscarat urepeldarra izan ezik. Marineen Lehen Dibisioan euskal jatorriko bost marine egon ziren; Gloucester Lurmuturreko guduan, Talaseako guduan, Peleliuko guduan eta Okinawako guduan hartu zuten parte. Bigarren Dibisioak hamahiru euskal marine izan zituen; hor zegoen Laurence Urizalqui Zalba sarjentua, Saipango guduan, Tiniango guduan eta Okinawakoan parte hartu zuena. Hirugarren Dibisioan bi euskal marine izan ziren eta Laugarrenean bost, horietatik lau 24. erregimentuan. Bernard Elissagaray Amestoy erregimentu horretakoa zen, Saipanen borrokatu zuen eta Tinianen zauritu zuten. Bosgarren Dibisioan euskal marine bakarra egon zen, Albert Pagoaga Yribar, Iwo Jimako guduan zauritu zutena. Bere konpainiako 200 kideetatik soilik 32 atera ziren bizirik guda horretatik^[35]. Seigarren Dibisioan bi marine izan ziren, horietako bat John Salaberry Berra sarjentua. Gudalcanalgo guduan kide bat salbatzeagatik Zilarrezko Izarra jaso zuen. Tarawako guduan, Saipanen eta Tinianen ere izan zen^[33]. Beste bederatzi marine abiazioko kide izan ziren. Agian ezagunena Pete T. Cenarrusa kapitaina izan zen. Horien artean daude Philip Olano Hernandez, Tarawako guduan hil zena. ^[36], hegazkin instruktorea gerra osoan zehar. Bost izan ziren Pazifiko Gerran hildakoak: Sebastían Garde Baca Tarawako guduan hil zen; Lawrence Erburu Kwajelaingo guduan izan zen, baina Saipango guduan hil zen, alderdi bereko suaren ondorioz^[37]; Lawrence Amoriza Guerricabeitia Okinawako guduan hil zen; azkenik, Felix Ordoquihandy Barthelemy gerraren ondoren hil zen Okinawan, itsasoan itota^[38].

• Koldo San Sebastian (zuz.; 1996). 05.- Gernikatik Hiroshimara. Gerra Zibila Euskadin. Baleuko (ETB).

• Bigarren Mundu Gerra
• Euskal Herriko historia