Errioxako Autonomia Erkidegoa

Errioxa edo Rioja toponimoak euskal etimologia duela dirudi. Mikel Gorrotxategi Euskaltzaindiko Onomastika Batzordeko idazkariak dioenez, «erdal toponimo bat da, euskal toponimo batetik sortua». Río Ojatik dator, eta oja badirudi euskarazko 'oihan'etik datorrela, Errioxako Oja haranean euskaraz bizi baitziren XIV. mendera arte.^[4]

Bandera

Errioxako Diputazioak lehiaketa bat egin zuen 1979an Errioxako bandera aukeratzeko eta 1982ko Erkidegoa sortzerakoan bandera ofiziala bihurtu zen. Lau marra horizontal ditu eta goitik behera gorria (ardoa), zuria (ibaiak eta zerua), berdea (mendialdea) eta horia (landa lurrak eta monumentuak) dira.

Armarria

Erkidegoko Boletinean 1985ean deskribatuta agertzen da. Goian erregearen koroa du eta azpian armarria bitan banatzen da. Ezkerreko atalean Donejakue bidea irudikatzen da Santiagoren gurutzearekin eta erromesen maskorrekin. Laturce mendia ere agertzen da Errekonkistaren iruditerian garrantzitsua izan zena. Eskumako atalean gaztelu bat ageri da Ebro inaiaren gainean dagoen zubi batean. Ertzean hiru lis lore daude, Borboi etxearen adierazgarri.

Ereserkia

Eliseo Pinedo López errioxarrak konposatu zuen La Rioja izena duen ereserkia. 1965ean interpretatu zen aurreneko aldiz. José María Lope de Toledok hitzak egin zizkion baina ez da inoiz ofizial egin.

Geografikoki bi eremu oso desberdin hartzen ditu Errioxako Autonomia Erkidegoak, Ebro ibaiaren hegoaldeko ertza eta mendialdea, Iberiar sistemaren iparraldeko mendilerroak.

Ebro ibaia Conchas de Haro izeneko ubidean sartzen da Errioxan eta Alfaro herritik ateratzen da 120 kilometro egin ondoren. Conchas de Haron 445 metrotako altuera du eta Alfaron 260 metrotakoa. Ibaiaren ertz biek osatzen dute Errioxa eskualde geografikoa; iparraldean Arabako Errioxa eta Nafarroako Erribera eskualdeek hartzen dute eta hegoaldekoa Errioxako Erkidegoak. Salbuespenak badaude, San Vicente de la Sonsierra eta Ábalos herriak Ebroren iparraldean baitaude eta beste herri batzuek ere badute eremu zatiren bat iparraldeko ertzean, esate baterako Logroñok eta Alfaro berak. Hiri handienak bertan kokatzen dira eta mahastiek estaltzen dute lurraldea.

Mendialdea Ebrotik 40 km eta 60 km arteko tartea da eta haren ibaiadarrek osatzen dute. "Zazpi haranak" ezizena ematen zaio izan ere mendebaldetik ekialdera honako ibaien haranak lerrokatzen baitira: Tirón, Oja, Najerilla, Iregua, Leza, Cidacos eta Alhama. Azken hiru haranek biosfera erreserba osatzen dute^[5]. Haran estuak eta labarrez josiak dira eta baso tradizionala mantendu izan da gutxi asko. Demanda eta Cebollera mendilerroek Errioxa eta Soria arteko muga egiten dute eta mendi garaiena San Lorenzo (2.271m) da^[6].

Kretazeo Goiztiar garaian gaur egun Cameros lurraldea ingurune zingiratsu bat zen, urtaro beroenean lehortu egiten zen. Garai hartako dinosauroen iknita ugari mantendu dira. Encison interpretazio zentroa eta parke tematikoa daude^[7].

Antzinaroa

Hiru leinuk elkarbanatzen zuten gaur egun Erkidegoa osatzen duten lurra: Ebro ibaiaren ertzetan beroiak zeuden, mendialdean pelendoiak eta Calahorra inguruan baskoiak.

K.a. II. mendean erromatarrek Iberiar penintsula konkistatu zuten eta Errioxan hiri garrantzitsuak eraiki zituzten, Ebro ibaiaren bidez Mediterraneoarekin lotzen zirenak. Calagurris Nassica Iulia (Calahorra) hiri baskoia municipium civium Romanorum bihurtu zen eta biztanleek erromatar hiritartasuna eskuratu zuten. IV. mendean apezpikuaren egoitza ezarri zen bertan eta penintsula iparraldeko hiri garrantzitsuenetakoa bihurtu zen. Tritium Magallum (Tricio) ere municipium civium Romanorum bihurtu zen. Han ekoizturiko terra sigillata eltzegintza ospetsua izan zen eta Mediterraneo osoko kostaldetan aurkitu dira Tritiumeko eltzegileen sinadurak. Azkenik Vareia (Varea, Logroño) Ebro ibaiaren sorreratik gertuen zegoen merkatal hiria zen. Kaia zuen eta bertatik ateratzen ziren Tritiumeko esportazio gaiak.

Erdi Aroa

VIII. mendearen hasieran musulmanek eskuratu zuten lurraldea eta hainbat herri garrantzitsu sortu zituzten, hala nola, Naiara, Arnedo eta Alfaro. 923. urtean Antso I.a Gartzeitz Nafarroako erregeak konkistatu zituen lurrak eta muga indartzeko Oja harana birpopulatu zuen Araba eta nafarroatik ekarritako jendeaz. Euskarazko toponimia oso ugaria da inguru horretan. XI. mendean Naiara-Iruñeko Erresuma sortu zen, Naiara erresumaren hiriburu bihurtu baitzen. Garai hartan eraiki ziren Naiarako monasterioa eta Donemiliaga Kukulako monasterioak. 1076an Antso IV.a hil zen eta Alfontso VI.a Gaztelakoak Errioxak konkistatu zuen. Ordurako Logroño hiri garrantzitsua bihurtu zen eta 1095ean hiri forua eman zion. Ebro ibaia bi erresumen arteko muga bihurtu zen eta Naiarako erregearen titulua Gaztelako erregeen titulaziora pasa zen. Penintsulako botere erdigunea hegoalderantz joan ahala Errrioxak muga izateari utzi zion eta garrantzia ere nabarmen jeitsi zuen. Bizkaiko Jaunak ziren Lopez de Harotarrak bihurtu ziren Errioxako agintari^[8]. 1465ean Naiarako Dukerria sortu zen.

Aro modernoa

Gaztelak 1512an Nafarroa konkistatu ondoren 1521ean Asparrotseko Jaunak lurrak berreskuratzeari ekin zion eta Logroñoraino iristiz hiria setiatu egin zuen. Logroñotarrek eusti egin zioten Naiarako dukearen tropak iritsi ziren arte. 1570. urtean Espainiar Inkisizioaren epaitegia ezarri zen Logroñon^[9]. Eremu zabala hartzen zuen tribunal honek, Errioxa, Nafarroa, Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Soria, Burgos eta Kantabria. 1610an Logroñoko prozesua izan zen bertan, Hego Euskal Herriko sorgin-ehiza handiena. Batez ere Zugarramurdiko akelarreari buruz izan zen. 12 emakume erre zituzten, haietako bost sinbolikoki, galdeketetako torturapean hil baitzituzten^[10].

1784an Real Sociedad Económica de La Rioja erakundea sortu zen. Ilustrazioaren ideiak sustatzea helburu zuen erakundea zen eta hasiera hartan 54 herrik osatu zuten elkartea. Mendearen amaierarako 150 udalerri errioxar zeuden barruan^[11].

Aro garaikidea

XIX. mendearen hasieran Napoleondar Gerrak ezagutu zituen. 1817an lurrikara handi bat izan zen Errioxaren mendebaldean, Arnedo inguruan^[12]. Garaiko kronikek diotenez Valladoliden ere sentitu zen lurrikara hura^[13]. Hurrengo hilabeteetan 16 erreplika izan zituen^[14].

1833an Logroñoko probintzia sortu zen, Gaztela Zaharra eskualdearen barnean kokatu zena^[15]. Karlistaldietan rol garrantzitsua bete zuen Errioxak, Esparteroren tropa liberalen egoitza bihurtu baitzen Logroño. Espartero Espainiako Diputatuen Kongresuko diputatua izan zen, Gerra ministroa ere izan zen eta Ministroen kontseiluko pesidentea ere bai. Logroñon ezarri zuen bizilekua eta hiriaren garapenean lagundu zuen.

Autonomia Erkidegoa

Franco hil ondoren askatasun demokratikoak berreskuratu zirenean, Logroñoko probintzian nolabaiteko joera autonomista sortu zen. 1980an, izena aldatu eta egun duen Errioxa izena hartu zuen probintziak. 1978an aurreautonomia lortu zuen, eta 1982ko uztailaren 2an jarri zen indarrean Errioxako Autonomia Estatutua.^[16]

Politika

Errioxako ordezkari ganbera nagusia Errioxako Erkidegoko parlamentua da. Logroñoko alde zaharrean kokaturik dago, La Merced komentua izan zenaren eraikinean. 33 eserleku ditu eta botoen %5etik gora ateratzen duten alderdiek dute ordezkaritza bertan. Parlamentuak erabakitzen du presidentea eta ondoren Espainiako erregeak izendatzen du^[17]. Alderdi Popularreko Pedro Sanz izan da urte gehien egin dituen presidentea, 20 urte hain zuzen ere, 5 legealdi.

Gobernuaren egoitza Diputazioaren jauregian dago, Vara del Rey kalean, Espolón pasealekuaren alboan^[18].

Errioxako presidenteak

Presidentea	Alderdia	Hasiera	Amaiera	Oharrak
Luis Javier Rodríguez Moroy	UCD	1982-08-26	1983-01-27	Behin behinekoa
Antonio Rodríguez Basulto	PSOE	1983-01-27	1983-05-30	Behin behinekoa
José María de Miguel Gil	PSOE	1983-05-30	1987-07-27
Joaquín Espert Pérez-Caballero	AP	1987-07-27	1990-01-09
José Ignacio Pérez Sáenz	PSOE	1990-01-09	1995-07-03
Pedro Sanz Alonso	PP	1995-07-03	2015-07-03
José Ignacio Ceniceros González	PP	2015-07-03	2019-08-29
Concepción Andreu Rodríguez	PSOE	2019-08-29		Gaur egungoa

2019ko maiatzaren 26an izan ziren hauteskundeak eta 24 urteren ondoren PSOE izan zen garailea. Gobernua Podemosekin osatu zuen eta Izquierda Unidaren babesa ere badu.

2019-2023 legegintzaldiko eserlekuen banaketa^[19]

Izena	Alderdia(k)	Eserlekuak	Ehunekoak
GP Socialista	PSOE	15	% 38,70
GP Popular	PP	12	% 33,07
GP Ciudadanos	C's	4	% 11,52
GP MIxto	Podemos IU	2 (1+1)	% 6,63

Udalerriak

Hona hemen 20 hiri nagusiak Espainiako Estatistika Institutuaren arabera:

Eskualdeak

• Errioxa Garaia
  • Harana: Haro, Naiara eta Santo Domingo de la Calzada
  • Mendialdea: Anguiano eta Ezkarai

• Erdiko Errioxa
  • Harana: Logroño
  • Mendialdea: Tierra de Cameros
    • Camero Nuevo
    • Camero Viejo

• Errioxa Baxua
  • Harana: Alfaro, Arnedo eta Calahorra
  • Mendialdea: Cervera

Espainiako Estatistika Institutuak Errioxak 2010ean 322.415 biztanle zituela esan zuen, horietatik 161.884 gizon eta 160.531 emakumeak zirelarik.^[21] Logroño hiriburuak, 152.500 biztanle dituena, hiri jendetsuena da.

Errioxako biztanleria

Ekonomiari dagokionez, nekazaritzarekin loturik dauden jarduerak dira nagusi Errioxan. Nekazaritzan lanean ari den jende kopuruak behera egin badu ere, ekoizpena igo egin da, teknikan izandako hobekuntzei esker. Ardoa da Errioxak ematen duen produkturik aipagarriena, eta kontuan hartzekoa da, baita ere, fruituen eta laboreen ekoizpena. Abere zaintzan behia eta ardia dira nagusi. Industriari dagokionez, berriz, nekazaritzarekin zerikusia duena (ardoak, kontserbak…), larruak, metalurgia eta eraikuntza dira azpimarra daitezkeen alorrak. Turismoari dagokionez, Euskal Herriko jende askok aukeratzen du Errioxa bere oporrak igarotzeko. Aipagarriak dira, baita ere, Euskal Herriarekin dituen merkataritza harremanak.^[22]

Ardogintza da erkidegoko jarduera ekonomiko nagusietakoa. Izan ere, Errioxako ardoaren "Errioxa Altua" eta "Errioxa Baxua" azpieskualdeen ekoizle gehienak lurralde honetan daude^[3].

Garraioa

Errioxa Logroño-Agoncillo aireportuari esker du airetiko garraioa.

Trenbide bidez, Madril, Zaragoza, Bartzelona, Valladolid edo Gasteiz aldera joan daiteke Castejón-Miranda Ebro trenbide-sareari esker. Autonomia erkidegoko tren-geltokirik garrantzitsuena Logroñoko geltokia da.

Errepideei dagokienez aldiz, Errioxak inguruko eskualde guztiekin dago errepideen bidez lotuta, gehienbat AP-68 autopistaren bitartez.

Osasuna

Errioxako ospitale nagusia San Pedro Ospitalea da, Logroñon dagoena^[23]. Errioxako biztanleez gain Arabako Errioxako biztanleak ere artatzen ditu, Eusko Jaurlaritzarekin egindako itunari esker^[24]. San Millán bereizmen handiko zentroa (CARPA) ere hartzen du haren baitan.

Erkidegoko ospitale zaharrena Hospital general de La Rioja da. XIX. mendeko eraiki batean kokaturik dago etab geriatria, zaintza paliatiboak, psikiatria, errehabilitazioa eta erradiologia ditu. Calahorra hiriak ere badu bere ospitalea, Errioxa Baxuko biztanleak artatzen dituena^[25].

Errioxako Ikerketa Biomedikoaren zentroa (Centro de investigación biomédica de La Rioja, CIBIR) 2005ean sortu zen eta San Pedro Ospitaleari loturik dagoen ikerketa zentroa da^[26].

Hezkuntza

Errioxako Unibertsitatea (Universidad de La Rioja, UR) Autonomia Erkidegoko goi hezkuntzako zentro publiko bakarra da. Bere egoitza Logroñon dago^[27]. Unibertsitatea 1992ko ikasturtean hasi zen lanean, inguruko eskola unibertsitario eta goi mailako eskolak bateratu zirenean, gehienak Zaragozako Unibertsitatera esleituta baitzeuden. Gaur egun bost fakultatetan 26 titulu ezberdin eskaintzen ditu eta horretaz gain, master, udako ikastaro eta bestelakoak. Gutxi gorabehera 7.500 ikasle ditu unibertsitate honek.

2008an Errioxako Nazioarteko Unibertsitatea (Universidad Internacional de La Rioja, UNIR) inauguratu zen^[28]. Errioxako unibertsitate pribatua da, batez ere online lan egiten duena baina Logroñon campus bat ere duena.

Azkenik Errioxako Herri Unibertsitatea ere badago (Universidad Popular de La Rioja). Bestelako ikasketak eta tailerrak eskeintzen dira, tartean euskara ikastaroak ere bai^[29].

Gizateriaren ondarea

Errioxan Gizateriaren ondare izendaturiko bi elementu daude; Donemiliaga Kukulako monasterioak eta Donejakue bidea.

1997ko abenduaren 4an Yusoko monasterioa eta Susokoa Gizateriaren ondare izendatuak izan ziren UNESCOk ospatu zuen bilera batean. Bi monasterioak Errioxako Donemiliaga Kukula udalerrian daude eta famatuak dira, bertan aurkitu baitzituzten Donemiliagako glosak.

Lurralde honetatik ere igarotzen da Donejakue bidea, Nafarroatik etorri eta Burgosko probintziaranzko norabidean ateratzen dena. Bidean zehar dauden eraikin ugari ere Gizateriaren ondare multzoan sarturik daude, elizak, jauregiak, gazteluak...

Ekialdetik mendebaldera, honako hauek dira Donejakue bidean dauden herriak:

• Logroño.
• Navarrete.
• Ventosa.
• Naiara.
• Azofra.
• Cirueña.
• Santo Domingo de la Calzada.
• Grañón.

Ospakizunak

Ekainaren 9an Autonomia Erkidegoko eguna ospatzen da.

Errioxako herrietan badira oso ezagunak diren ospakizun eta jai bereziak:

• Ardoaren gudua (Haro): Ekainaren 29an ospatzen da, San Pedro egunez. Bilibioko harkaitzetan izaten da eta milaka litro ardo jaurtitzen dira.
• Trikimakoen dantza (Anguiano): Uztailean ospatzen da eta maldan behera biraka jeisten dira gazteak trikimakotan.
• Los Picaos (San Vicente de la Sonsierra): Bizkarra autoflagelatzen duten penitenteen prozesioa da.
• Valvanerada ibilaldia: Logroñon abiatu eta Valvanerako monasterioan amaitzen den ibilaldiada. 63'2 kilometrotako luzera duen ibilbidea da eta gauez egiten da^[30].
• San Bernabe jaiak (Logroño): ekainaren 11n ospatzen da Asparrotseko jaunaren tropa nafar-frantsesen setioaren aurkako erresistentzia gogoratzen da^[31].
• San Emeterio eta San Celedonioren jaiak (Calahorra)
• Uzta bilketaren jaiak (Fiestas de la Vendimia): Errioxako herri ugaritan ospatzen da irailean. Ezagunenetakoak Logroñoko San Mateo jaiak dira^[32].

Euskara

Errioxa guztian euskarazko aztarnak gelditu dira bertako toponimian. Aipatzekoak dira, besteak beste, Ezkarai, Galbárruli, Herramélluri, Otxanduri eta Ollauri udalerriak, Leza eta Iregua ibaiak.

Halaber, ezaguna da euskaraz idatzitako lehen testuen artean Donemiliaga Kukularen inguruan X. mendekoa dugu ("Izioqui dugu" eta "Guec ajutu ez dugu" glosen zatiak). 1236 urte ingurukoa da Ojacastroko fazaña edo epaia: epai judizial bat da, Burgosen egon zen auzi txiki batekoa —garai hartan, Errioxako mendebaldea Burgosen agindupean zegoen—. Eduardo Aznar ikertzaileak «Epai horretan, Ojacastroko herritarrei onartzen zaie epaitegietan euren lekukotza euskaraz emateko eskubidea, hau da, euren ama hizkuntzan ematekoa» dio. Aznarren esanetan, horrek erakusten du jendeari kosta egiten zitzaiola gaztelaniaz hitz egitea: asko elebakarrak ziren, edo euskaraz hobeto moldatzen ziren.^[33]

Laminiturri Kultur Elkartea euskarak Errioxan duen ondarea ikertu eta zabaltzen du. 1996an eratu zen eta hitzaldiak antolatzen ditu^[34].

Museoak

Errioxan hainbat museo aipagarri daude:

• Errioxako Museoa (Logroño)
• Erromanizazioaren museoa (Calahorra)
• Najerillense museoa (Naiara)
• Zientzien etxea (Logroño)

Gastronomia

Errioxako plater ezagunenak patatak Errioxako erara eta arkume sahieskiak sarmiento erara dira. Dena dela Errioxako gastronomia askoz aberatsagoa da, Ebro haraneko baratzetako produktuetan (borraja, orburu, kardu, babarrun, potxa, leka, piper...) txerrikietan (txorizo, urdaiazpiko, belarri...), arkumetan (enbuchado) eta ehizan (eper, galeper...) oinarritzen dena.

Logroñoko Laurel kalea^[35] eta San Juan kalea pintxo eremu ezagunak dira, baita hiri nagusietako alde zaharreko kaleak ere.

Kirola

Futbola

Club Deportivo Logroñés izan zen kirol talde arrakastatsuena. Futbolean bederatzi denboraldi egin zituen lehen mailan eta posturik onena 7.a izan zuen 1989-90 denboraldian^[36]. 2009an diru arazoen eraginez desegin zen eta ordutik hainbat futbol talde osatu dira, Unión Deportiva Logroñés (2. mailara iritsi dena) eta Sociedad Deportiva Logroñés. EdF Logroño Emakumezkoen futbol taldea ere lehen mailan ari da jokatzen 2018tik aurrera eta Erreginaren Kopako finala jokatu zuen 2020an. Las Gaunas da Logroñoko futbol estadioa^[37].

Erkidegoko beste herri handiek ere badituzte futbol taldeak. Bigarren B mailan jokatu izan dute Calahorrak eta Haro Deportivok.

Eskubaloia

Club Balonmano Ciudad de Logroño eskubaloi taldea ASOBAL Ligako puntako taldea da^[38] eta hiru aldiz izan da txapeldunordea. Europako txapelketatan ere jokatu izan du.

Pilota

Esku pilotak indar handia du Errioxan. Pilotari ezagun ugari eman izan dituen lurraldea da. Titín III.ak bost txapela irabazi zituen (Binakako lau eta Lau t'erdiko bat) eta bere garaiko pilotari onenetakoa izan zen. Barberito I.a buruz-buruko txapelduna izan zen 1953an eta Lau t'erdikoa ere birritan irabazi zuen. Miguel Capellán eta Álvaro Untoria ere binakako txapeldunak izan dira.

Logroñoko Adarraga pilotalekua frontoi ezagunenetakoa da. San Mateo jaietako torneoa jokatzen da irailean^[39].

Boleibola

Titulu gehien eskuratu duen taldea ordea emakumezkoen boleibol taldea da, Club Voleibol Logroño hain zuzen ere^[40]. 5 Superliga, 4 Erreginaren Kopa eta 4 Superkopa eskuratu ditu.

• Katedralak, elizak, monasterioak:
  • Logroñoko konkatedrala
  • Calahorrako katedrala
  • Santo Domingo de la Calzadako katedrala
  • Naiarako monasterioa
  • Susoko monasterioa eta Yusoko monasterioa (Donemiliaga Kukula)
  • San Migel Goiaingeruaren kolegiata (Alfaro)
  • Valvanerako monasterioa
• Gazteluak:
  • Arnedoko gaztelua
  • Davalilloko gaztelua
  • Leivako gaztelua
  • San Vicenteko gaztelua
• Zubiak:
  • Mantibleko erromatar zubia
  • Harrizko zubia
  • Briñasko zubia
• Arkeologia eremuak:
  • Vareia
  • Tritium Magallum
  • Zirko erromatarraren hondarrak (Calahorra)
  • Ehun zutabeen leizea (Arnedo)
  • Dinosauroen iknitak (Enciso)
• Eskulturak:
  • Esparteroren monumentua
  • Errioxako ilustreen iturria

• (Gaztelaniaz) Errioxako Gobernuaren webgunea