Eskiula

Topografia

Udalerriko gunerik baxuenak 190 m ditu; Joos ibaiaren ertzean dago, herri kaskoaren iparraldean.

Punturik garaiena Kanbillu mendia (660 m) da. Udalerriaren hego-mendebaldean dago; bere tontorretik mendebaldean Bartabürü ibarra dago, hegoaldean zein ekialdean Narbe eta ipar-ekialderantz jota mendiak berak izena ematen dion auzotik pasatuta Hegilla edo herri barnera jaisten da. Hiru auzo horiek 200-300 metroko altueran daude. Mendia Pierre Topet Etxahun koblakari ezagunaren bertso batean agertzen da, Ahargo eta Kanbillu^[6]; Barkoxe herria bi mendi haien artean dago, lehena Barkoxeko lurretan eta bigarrena Eskiulakoetan.

Kanbilluren nagusitasunaz gain muino ugari dago Eskiulan; mendia eta herriaren artean dagoen muinoetako batean Khoxü-gaina izeneko gaztelu zahar motako aztarnategi protohistorikoa dago.

Hidrografia

Barkoxe bezala, udalerriko lurrak ez daude Zuberoako ardatz Uhaitzandiko arroan, Oloroeko uhaitzera doazen zenbait ibaiadarri dagokielako^[7]:

• Joosek Barkoxerekiko muga osoa eta Jeruntzerekiko ia osoa markatzen du^[8].
  • Haren ibaiadarren artean Josset, Buhate eta Kanbilluko errekak daude.
• Vertek ekialdeko muga markatzen du, Momor herri biarnesarekikoa^[9].
  • Litosak, Verten ibaiadarrik luzeenak, Baretoseko herriekiko mugen zatirik handiena (Aramitze partzialki, Arhantze eta Inhasi osorik) markatzen du. Gorria errekak bertan isurtzen ditu bere urak.

Udalerri mugakideak

• Iparraldean: Jeruntze eta Aurin.
• Ipar-ekialdean: Moumour.
• Ekialdean: Inhasi eta Oloroe-Donamaria.
• Mendebaldean: Barkoxe (Zuberoa).
• Hegoaldean: Arhantze eta Aramitze.

Auzoak

Udalerria auzo batzuetan banatu ohi da; Hegilla izan ezik, denak oso sakabanatuak dira^[10].

• Berbila (fr. Bervielle); ekialdeko muturrean, okzitaniera hiztuna den bakarra.
• Barrena: Hegilla eta Berbilaren artean.
• Landa Sohüta: Hegillatik iparraldera, Jeruntze eta Momorrekin mugan.
• Hegilla: herri kaskoa.
• Kanbillu: izen bereko mendiaren ipar eta ipar-ekialdeko magaletan.
• Oskabi: Hegillatik ipar-mendebaldera, Eskiulak Barkoxe eta Jeruntzerekin bat egiten duen esparruan.
• Bartabürü: Barkoxeren mugakidea den ibarra, mendebaldean.
• Narbe: Baretoseko mugan barreiatutako ibarra, hego eta hego-ekialdean.

Eskiula Zuberoako udalerrien barnean kokatu ohi da batzuetan; besteetan, berriz, Bearno barnean^[3], ofizialki bearnotar udalerria baita. Udalerria sorrera erlatiboki berrikoa da, XV. mende erdialdekoa, hain zuzen ere. Herria Bearnoko lurretan sortu zen, baina biztanleak euskaldunak ziren. Eskiulan, horren ondorioz, euskara izan da nagusi. Erregimen zaharrean zehar, horrela, Eskiula Oloroeko administrazioaren parte izan zen; eta 1790eko berrantolaketa arte Aramitzeko kantonamendukoa zen. 1796ko urtarrilaren 23an biztanleek Barkoxeko euskal kantonamenduarekin bat egiteko eskatu zuten, erreferendum bidez, baina eskaerari ez zitzaion jaramonik egin ^[11]. Hori dela eta, 1816 inguruan Eskiula Oloroe-Donamariako kantonamenduan sartu zen^[12]. Hori dela eta, Eskiula euskal kulturadun baina Bearnoko lurretako udalerria bilakatu zen. Abeltzaintzari dagokionez, bestalde, Eskiula ez da Zuberoako lur sindikatuko kide, baina 1456an eta 1652an Zuberoako lurren erabilpenerako akordioak sinatu zituen udalerriak ^[13].

Udaletxean, Frantziako banderarekin batera, ikurrina jarrita dago.

XIX. mendearen erdialdean goia jo zuen Eskiulako populazioak, 1.400 biztanle izatera iritsi zenean. Hurrengo hamarkadetan gainbehera iritsi zen, eta XX. mendearen amaierarako 500 biztanle besterik ez zituen. XXI. mendeko lehen hamarkadetan, biztableriak berriro goranzko joera hartu zuen.

Eskiulako biztanleria
Datuen iturburua: INSEE

Herri elkargoak

• Oloroe aldeko Herri Elkargoan dago, kantonamendu osoa bezala.
• Aldiz, Ipar Euskal Herri eta Zuberoako zenbait egituratan parte hartzen du: euskal kulturaren aldeko Herriarteko sindikata eta uraren kudeaketaren gaineko Zuberoako AEP (Syndicat d'adduction d'eau potable de la Soule) sindikata.

Auzapezak

Hizkuntza

Eskiulako^[17] herritar gehienak euskaraz mintzatzen dira, zubereraz, hain zuzen^[3]. Horrez gain, frantsesa oso hedatuta dago, eta bearnes hiztunak ere badira^[18].

Mitologia

Udalerriko lurretan Kanbellu mendia dago, zenbait kontakizun mitologikoren kokalekua.

Kirolak

Herrian bi pala txapelketa antolatzen dira urtero: bata buruz burukoa, eta bestea binakakoa. Binakakoa martxotik uztailera izaten da, eta buruz burukoa, berriz, uztail-abuztuetan.

Jaiak

Eskiulako bestak abuztuaren amaiera aldera ospatzen dira, kantu, dantza, kontzertu eta abarreko programarekin. Eliza bestak, aldiz, abenduaren erdi inguruan dira.

Maskarada eta pastoralak

Herria oso aktiboa izan da eta da Zuberoan antolatzen diren herri-antzerkien arloan. Eskiulak antolatu dituen azken maskaradak 1983, 1992 eta 2002an izan ziren.

Pastoralak

Dokumentatuta daudenen artean, hauek izan dira herriak taularatutako pastoralak^[19]:

• 1750: Sainte Isabelle du Portugal.
• 1827: Jerusalem.
• 1835: Karlomagno.
• 1912: Napoleon.
• 1924: Bonaparte.
• 1955: Matalaz. Etxahun-Irurik idatzia.
• 2000: Madalena Jauregiberri. Pier Paul Berzaitzek idatzia. Süjeta: Mixu Etxeberrigarai. Arizale guztiak andrazkoak izan ziren.

• Jean Larrasket (1885-1953), euskalaria, euskaltzain urgazlea.
• Martxel Tillous (1934-2009), apaiza, Ameriketako Estatu Batuetako mendebaldeko euskaldunen kapilaua.
• Pierre Rousseu "Latxikana" (1941- ), kantaria eta kantu-egilea.

Kartografia

• IGNren 1446 ET (Tardets-Sorholus.Arette), 1445 E (Mauléon-Licharre) eta 1546 OT (Oloron-Sainte-Marie) mapak, 1:25000 eskalakoak.

• Ekialdeko webgunea,^{[Betiko hautsitako esteka]} Jeruntze eta Eskiulari buruzko informazioa.
• Eskiulari buruzko artikulua Amatiñoren blogean
• Joseba Aurkenerena: Latxikana, Eskiula bihotzean [1]
• (Frantsesez) Eskiulako bestak