Search

Euskal gatazka

(«Euskal Herriko gatazka» orritik birbideratua)

Euskal gatazka edo Euskal Herriko gatazka XX. mendearen erdialdean abiatutako gatazka izan da, mutur banatan, batetik, Euskal Herriaren Nazio Askapenerako Mugimendua eta, bestetik, Espainiako Gobernua eta Frantziakoa elkarren aurka izan dituena. Gatazka armatu hori izan du adierazpen agerikoena eta latzena, baina tentsio horrek Euskal Herriko eta Espainiako gizarte, politika, kultura eta ekonomiako elementu eta eragile ugari ukitu ditu.

Euskal Herriko gatazka
DataXX. mende bigarren erdia eta XXI. mende hasiera
LekuaEuskal Herria, Espainia, Frantzia
Gudulariak
Espainia Espainia  Espainia

Frantzia  Frantzia

ENAM:

Talde paramilitar espainiarrak:

Beste euskal talde armatu batzuk:

Galerak
Hilak: 829[1] 837[2] 842[3] 864[4]

Zaurituak: 2.365-2.600[2]

Bahituak: 79[4]

Hilak: 164≤[5] 474[6]
Torturatuak: 5.500[2] - 9.600[7]
Atxilotuak: ~30,000[8] Zaurituak: 953 (1.005)[oh 1]

Bahituak: 55[oh 2]

Gatazkaren garaia gerraoste amaieratik ETAren behin betiko sueten iraunkorrera (2010-2011) kokatu izan da, askotan ETAren existentzia eta gatazka parekatuz. Gogor kolpatu ditu Hego Euskal Herria eta Espainiako gizartearen zati bat. Hego Euskal Herriko tentsio horrek Ipar Euskal Herriari eragin dio, dela berezko arrazoiengatik, dela Pirinioez hegoaldeko gertaerek utzitako aztarnagatik. Francoren diktaduraren aurkako erantzun gisa piztua, gatazkaren sustraiak karlistaldietatik datoz, eta eragin nabarmena izan du Espainiaren bilakaera politiko-mediatikoan XX. mendeko azken laurdenean eta XXI. mendearen hasieran.

Gatazkari buruzko ikuspegiak, hala ere, askotarikoak eta dinamikoak izan dira. Ezker Abertzalearen hurbileko iturriek indarkeriaren sorburua Espainiaren betiko estatu egituretan kokatzen duten bezala, gatazkaren izaera politikoa nabarmenduz, EAJ eta PSOEko zati batek, eskuinak eta eskuin muturrak ETAri eta haren indarkeria ekintzei egozten diete arazo guzti edo gehienaren erantzukizuna, segurtasun indarren ekintzaz konpontzekoa eta "konpondua", ordena publikoko auzia delakoan.

Ofizialki onartu da ETAk eta euskal talde armatuek 829 pertsona hil zituztela, baina Espainiako zein Euskal Herriko zenbait elkartek, hedabidek eta autorek gehiago zehaztu dituzte.[oh 3] Estatuaren askotariko eragileen ondorioz, 164 pertsona hildako zenbatu dira gutxienez euskal gatazkari loturik, eta 87 gehiago kontrastatzeko, Argituz elkartearen arabera;[5] Euskal Memoria taldeak, berriz, 500 pertsonetan kokatu du estatuaren ekintzaz hildakoen kopurua.[9]

Gatazkaren existentzia eta definizioa

Euskal Herrian eta atzerrian Euskal Herriko gatazkari buruz luze eta sakon idatzi da.[10][11][12][13] Hala eta guztiz, gatazkaren existentzia bera gai eztabaidatsua da Espainian:[14][15] azkenaldiko Espainiako Gobernuek, gaur egungo Espainiako hedabide gehienek eta Hego Euskal Herriko unionistek diote ez dela inoiz existitu gatazka hau.[16][17][18][19] El Mundo egunkariak Ingelesezko Wikipedia bera jarri zuen bere albisteen jomugan 2013ko abenduan, bertan gatazkaren existentzia baztertuz eta artikulua gaitzetsiz.[20]

Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Euskal gatazka

Espainiar historialari batzuk, besteak beste Terrorismoaren Biktimen Oroimenerako Zentroaren museoko arduradun bat den Raúl Romo historialariak, "Euskal Gatazka" kontzeptua ETAk eta ENAMek asmatutako mito bat dela dio. Bere iritzian Juan José Ibarretxe lehendakariak Euskal Gatazkaren "mitoa" babestu zuen Ibarretxe Plana aurrera atera zedin[21].

Era berean, hedabide espainiarrek eta unionistek diote polizia indarrek torturak (ia) ez dituztela egin.[22][23][24] Ondorioz, gai honetan diharduten ikerlari batzuek azaldu dutenez, zenbait espainiar hedabide eta politikarirentzat ez da "Euskal Herriko gatazka"rik egon, eta aldi berean hedabide eta politikari horiek aipatu ezin den tabu bat bihurtu dute.[25][26] Bestalde, beste batzuen iritzian "Historia garaikidean Europako mendebaldeko gatazkarik luzeena" bezala deskribatu da.[27] Euskal herritarren hirutik biren iritziz, euskal gatazka artean ere konpondu gabe dago 2022an, Naziometroak egin inkestaren arabera.[28]

Aurrekariak

Hondamendiaren mendetik Espainiako Bigarren Errepublikara

Euskal Herriak hainbat gatazka traumatiko pasa zituen XIX. mendean 1789tik. Frantziako Iraultzak bertan behera utzi zituen Ipar Euskal Herriko instituzioak eta legeak (1789-1790), eta egoera hori gerra eta soldadutza behartuaren bidez finkatu zen, Konbentzioaren Gerran (1793-1795). Frantzian eta Espainiako Erresuman egiten ari ziren erreforma liberaletan, nazio-estatu berrien konstituzioak ziren agintaritzaren iturri, baina horretarako, talka egiten zuten Euskal Herriko lege eta foru erakundeekin. Ondorioz, Lehen Karlistaldi eta Bigarren Karlistaldi gerrak izan ziren Euskal Herrian. Espainiako errege armadak okupaturik, Hego Euskal Herriak galdu egin zituen bere lege eta erakundeak 1839, 1841 eta 1876an. Hurrengo urteetan, nahitaezko espainiar soldadutza eta hezkuntza zentralizatua ezarri ziren. Euskal Herria suntsitua geratu zen eta hamar milaka euskaldunek erbesteko bidea hartu zuten.[29]

1878an, ekonomia itunak ezarri ziren Euskal Herri mendebaldean, eta industrializazio bizkor bat jarri zen abian; Espainiako hainbat eskualdetatik hamar milaka etorkin heldu ziren, miseria gorrian bizi zirenak, Ibaizabalgo itsasadarrean.[29] Espainiako Berrezarkuntzaren kontra Sabino Arana Goiri mintzatu zen, euskal arraza garbiaz hitz eginez. Espainiako gobernuak eta administrazioak euskara baztertzeko lege eta neurri gehiago ezarri zituzten, eta langileen baldintza makurrak sindikatu sozialistak eta grebak eragin zituen. Rifeko Gerrak tentsio politikoa gaiztotu zuen. Espainiako Bigarren Errepublikan, Hego Euskal Herriko karlistak eta EAJ banandu egin ziren (1932), eta Nafarroa Euskal Herriko estatutu egitasmotik kanpo geratu zen. Fronte Popularra Espainiako hauteskunde orokorretan gailendu zen, eta Errepublikaren kontrako estatu kolpea prestatzen ari ziren militarrak, falangistak eta karlistak elkartu egin ziren, Eliza lagun harturik.

Francoren diktadura nazional-katolikoa

Gernikako hilobietan euskaraz idatzitako esaldiak eta izenak berehala kendu eta gaztelaniaz jartzeko agindua (1949)

1936an estatu kolpe batek Espainiako Gerra Zibila piztu zuen; gerra testuinguruan, Euskadiko autonomia estatutua onartu zen, Bizkaira mugatua.[30][31] Hargatik, gerrak hari eta Espainiako Bigarren Errepublikari amaiera eman zien, espainiar nazionalismo militarista boterearen jaun eta jabe eginez. Francisco Franco jeneral kolpistak berrogei urte iraungo zituen Diktadura Frankista ezarri zuen. 1936ko udan eta hurrengo urteetan, gizarteko arlo publiko guztietan euskara nahiz euskal kultura eta euskal ikurrak debekatzeko hainbat erabaki hartu ziren.[32]

1936ko Eusko Jaurlaritza eta euskal foru prerrogatiba administratiboak ere kenduak izan ziren (batez ere Bizkaia eta Gipuzkoan probintzia traidoreak izateagatik; Nafarroa eta Araban neurri txikiagoan), eta milaka euskal herritar euren pentsaera politikoengatik erailak, torturatuak eta espetxeratuak.[33] Erregimenari atxikiak ez ziren herritar askok arbitrarioki galdu zuten lana, galarazi egin zitzaien lan egitea, edo/eta jabetzak kendu zitzaizkien, besteak beste.

Hamar milaka hego euskal herritarrek muga igaro zuten Ipar Euskal Herrira edota itsasoz bestaldeko herrialdeetara ihes egin: 150.000 inguru; ondorioz, aurretik munduan barrena sakabanatuta zegoen Euskal Diasporak euskal herritar iheslari eta erbesteratu kopuru handia jaso zuen.[34][oh 4] Erregimenak ekonomia buruaskia jarri zuen abian, Gipuzkoa eta Bizkaian produkzio indarra jarriz;[35] 1950etik 1980ra, Araba, Bizkai eta Gipuzkoara bakarrik 524.402 pertsona heldu ziren etorkin Espainiako hainbat probintziatatik, euskal lurralde horietako 1980ko biztanleria egoiliarraren % 24,1.[36][oh 5] Bigarren Mundu Gerran, aliatuek Francoren diktadura totalitarioa botako zutela uste zuten askok, eta horretan esperantza handia jarri zuten euskal sozialistek, komunistek eta abertzaleek. Hori, ordea, ez zen gertatu: 1955ean NBEk Espainia onartu zuen,[37] eta erregimen horri nazioartean zilegitasuna ematen hasi.

Hezkuntza erabat gaztelaniaz ezarri zen, eta euskara zigortu; nazional-katolizismoa bihurtu zen erregimenaren nahitaezko ideologia, hezkuntzan espainolismoa diziplina zorrotzez sartua. Euskaldunak alienatuak izan ziren beren lurraldean, euskal hizkuntza bizi publikotik desagertu zen.[38] Ekonomia, gizarte eta kultura kontraesanak areagotu egin ziren. Bitartean, langileen miseria egoeraren erdian, sasiko sindikatu sozialistek eta komunistek greba deitu zuten 1947an, eragin handikoa Bilbo Handian. 1951n, beste greba bat deitu zen; bi grebek erbesteko Eusko Jaurlaritzaren babesa izan zuten.[35] Erregimenaren erantzuna, baina, errepresio gogorreko erakustaldia izan zen langile eta sindikatuen kontra. Makien erresistentzia 1961ean osoki amaitu zen,[39] erregimena Mendebaldeko potentziek onartu ahala. Frantziak, egoera aldatzen ari zen seinale, Pariseko Marceau etorbideko haren egoitzatik bota zuen Eusko Jaurlaritza, eta Francori eman.[35]

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Francoren diktadura Euskal Herrian»
Sakontzeko, irakurri: «Euskadi Ta Askatasuna»

Diktaduraren desolazioan, ekintzarako premia

Julen Madariaga, Ekinen sorreraz
Txabi Etxebarrieta hil zuten lekua, Bentaundi Tolosan
Carrero Blanco gobernuko presidente frankistaren omenezko plaka Madrilen

Gerra Zibil osteko kinka horretan, Bilboko unibertsitate ikasle batzuek ekintza beharra ikusi zuten, ohartzen baitziren Euskal Herria eta euskaltasuna errekara joaten ari zirela, eta Mendebaldeko potentziek ez zutela Francoren erregimena botako. Ekin taldea osatu zuten, eta EAJri laguntza eskatu zioten. EAJk, ordea, nazioarteko diplomazian jartzen zuen, artean, uste osoa, eta bien arteko harremana hautsi egin zen. 1959an, Ekinek ETA izena hartu zuen, eta bere kideek pintadak egiten zituzten, baita ikurrinak jarri ere, panfletoak banatu, besteak beste; hizkuntzan kokatzen zuten euskaltasunaren muina, eta ez arrazan, EAJk egiten zuen bezala. 1959 inguruan, Telesforo Monzon buru zuela, Anai Artea sortu zen Hego Euskal Herriko iheslariei aterpe emateko.[40][oh 6] 1960an 339 apaizen agiria argitaratu zen, Euskal Herriaren errepresioaren kontra.[41]


«G. Gazte sartu zinen ETAn militatzera, 1962an. Bazenekien orduan non ari zinen sartzen?

E. Kontatuko dizut prozesua. Baserritarrak ginen eta lehen borroka, nahiko latza, euskararekin izan zen. Zeren guk euskara erabiltzen genuen egunerokotasunean. Eta berehala etortzen zen bat ‘habla en cristiano’ esaten. Baina berehala sartzen zela adinekoren bat gure alde. ‘¿Qué dices tú? Este está hablando su lengua’. Orduan konturatu ginen ez geundela bakarrik.

»

—Jose Manuel Pagoaga Peixoto, lehen belaunaldiko ETAkidea[42]



ETAren aktibismoak, baina, errepresio neurrigabea ekarri zuen, tortura kontakizunek zirrara zabaldu zuten Euskal Herriko gizartean. Aktibista batzuek Ipar Euskal Herrian hartu zuten aterpe. Herritarrak ahalduntzeko ekimenak areagotu egin ziren kulturan, lan munduan eta artean, baita ekonomian ere, kooperatiben mugimenduaren bitartez. Gipuzkoako Gobernu Zibileko 60ko hamarkadako agiriek erakusten dute 1960tik langile gatazkak areagotzen ari zirela, eta, are, horien 'subertsio' eragina ikasleetara zabaltzen ari zela; gainera, estatua estutzen ari zen kultura ekintzen gaineko zelata (elkarretaratzeak, antzerkia, mendi irteerak, etab.).[43][oh 7] Nazioarteko askapen mugimenduen lorratzean, ETA mugimendu marxista bihurtu zen, eta 1964an ekintza-erreakzio-ekintza ekinbidea onartu zuen.[43] Txillardegik ETA utzi zuen, eta Branka aldizkaria argitaratu. Guardia Zibilaren errepideko kontrol batean, ETAko kideek Jose Pardines agentea tiroz hil eta, ondorengo ihesaldian, guardia zibilek Txabi Etxebarrieta etakidea hil zuten Tolosako Bentaundin, 1968ko ekainaren 7an.[41]

1968ko abuztuaren 2an, ETAk Meliton Manzanas komisarioa hil zuen, torturatzaile ezaguna.[35] Gipuzkoan, erregimenak salbuespen egoera ezarri zuen, eta berraktibatu egin zuen 1960ko Bidelapurreria eta Terrorismo Legea, matxinada militar delitua zabalduz, "albiste faltsu edo alderdikoiak" zein lanuzte eta grebak tartean sartuz.[44] Poliziaren gehiegikeriek ugaldu egin zituzten tortura kasuak, espetxeratzeak eta erbesteratzeak. Euskal apaizek areagotu egin zituzten "Euskal Herriaren eskubideen aldeko" ekintzak, 1968an Derioko apaiztegian entzierro bat eginez eta, urte horretan bertan, Gogor taldea eratuz, euskal abertzale joerakoak.[35] 1968tik, erregimenak salbuespen egoera gehiago deklaratu zituen Hego Euskal Herrian 1971 arte, bereziki Gipuzkoan. Hedabide eta ekitaldi publikoetan, Fragak zentsura zertxobait lasaitu arren, kontrolak handia izaten jarraitu zuen ekitaldien eta albisteen gainean. 1970eko ekainean, Jose Maria Zirarda apezpikuak uko egin zion 36ko kolpisten Bilboko okupazioa urteurrenean ospatzeari.[35][oh 8]

Sozialismoaren eta abertzaletasunaren lehentasunari buruz, ETA banandu egin zen 1970eko abuztutik aurrera, lehenak (ETA VI) langile borrokaren lehentasuna nabarmenduz, eta bigarrenak (ETA V), berriz, ekintza militarra lehenetsiz. 1971ko abenduan, Burgosko prozesuan, erregimenak zigor eredugarri bat eman nahi izan zion Euskal Herriko oposizio politikoari, heriotza zigorrak ezarriz. Aldiz, Europan herritarren elkartasuna piztu zuen euskal erresistentziaren alde. 1973ko apirilaren 19an, Algortan poliziak tiroz hil zuen Eustakio Mendizabal "Txikia",[45] ETA V.eko buruetako bat. Urte bereko abenduaren 20an, ETA V.eko komando batek Carrero Blanco, presidente eta Francoren oinordekoa, hil zuen bonba eraso batean. Espainian, Trantsizioa deitzen zaio une horretan hasten den aldiari. Aztertutako 1960tik 1978 arteko aldian, estatuko kidegoek sistematikoki eta modu orokorrean baliatu zuten tortura Nafarroa Garaian.[46] Ordena Publikoaren Auzitegiak gogor jo zuen euskal herritarren kontra: 9.146 lagun auzipetu eta 1.826 epaitu zituen 13 urtean, 1963ko abenduaren 2tik 1977ko urtarrilaren 4ra.[47] Ipar Euskal Herrian, mugaz hegoaldeko gertaeren epelean, Iparretarrak erakunde armatua sortu zen.

Trantsizioko kinka odoltsua

Diktaduraren erreforma, zatiketa, eta aukera berriak

Sakontzeko, irakurri: «Euskal Nazio Askapenerako Mugimendua»
Euskal herritarren heriotza zigorraren aurkako gose greba Amsterdamen (1975eko iraila)
1976ko martxoaren 3ko Gasteizko sarraskiari buruzko argazki aurkezpena

ETAk bonba eraso odoltsu bat egin zuen Madrilgo Cafetería Rolandon 1974ko irailean, erakunde horren kontrako kritikak harrotu zituena. ETA V.a bitan zatitu zen: ETA (m), gutxiengoa, eta ETA (pm), gehiengoa, Espainiako egoera berriaren aurrean jokatzeko moduarekin bananduta. Franco hiltzeko zorian zen, eta erregimenean aldaketak gertatuko zirela antzematen zen. Erregimen frankistak, berriz, bere alde gogorrena agertu nahi izan zuen: 1974ko otsailean, Antonio Añoveros Bilboko apezpikuak idazki bat zabaldu zuen Bizkaiko elizetan, Euskal Herriaren herri identitatea babestuz eta haren urraketa salatuz; Carlos Arias Navarro gobernuburua apezpikua Espainiatik kanporatzeko prestatzen hasi zen, eta Elizarekiko Konkordatua hausteko zorian egon zen.[35] Bestetik, FRAP eta ETAko bost kide exekutatu zituen 1975eko irailaren 27an, eta salbuespen egoera ezarri. Franco hil berritan (1975eko azaroaren 21ean), Arias Navarrok jarraitu zuen gobernuan, baina estatuburu Juan Carlos I.a izendatu zuen diktadoreak.

1976ko neguan, Manuel Fraga Gobernazioko ministroa zela, Gasteizko martxoaren 3ko hilketak gertatu ziren, zigorgabe utziak.[48][49] Maiatzean, antzeko bidetik, erregimenari lotutako elementuek eraso larriak eragin zituzten urteroko Jurramendiko karlisten ospakizunean, Nafarroa Garaian, Guardia Zibilaren eta Polizia Armatuaren babesaz.[50] Hego Euskal Herrian, erregimenaz kanpoko hedabideak sortu ziren, hala nola Egin, Deia, edo Punto y hora. Ordena Publikoaren Auzitegia Auzitegi Nazional izena hartu zuen egun batetik bestera;[51] jurisprudentzian, ordea, ez zen aldaketarik egin. 1977ko ekainean, Espainiako hauteskunde orokorrak egin ziren, Espainiako Alderdi Komunista legeztatu ondoren. Hego Euskal Herrian, UCD (10), PSOE (9), EAJ (8), EE (1) eta AP (1) izan ziren Espainiako Kongresurako aukeratutako alderdi politikoak; ETAk abstentziorako deia egin zuen.

Amnistiaren aldeko asteko mobilizazioa Egia auzoan, Donostian (1977ko maiatza)

Adolfo Suarez, gobernuburu 1976ko uztailetik, hizketan hasi zen EAJrekin. 1977ko maiatzaren 8tik 16ra, bigarren Amnistiaren Aldeko Astea egin zen, Guardia Zibil eta Polizia Armatuaren oldar bereziki gogorraz: 7 hildako izan ziren.[52] Francisco Javier Nuñez de la Parteren (eta haren alabaren) kasuak ondo irudikatzen dute une horietan (eta geroago) kalean bizi zen polizia inpunitatea.[53][oh 9] Telesforo Monzonek hauspotuta, abertzaleak elkarrizketan hasi ziren Xibertako topaketetan 1977ko apiril eta maiatzean. Bertan, ETAk, EAJk eta beste eragile politiko euskal abertzaleek gutxienezko oinarriak eztabaidatu zituzten ETAk ekintza armatuak utzi eta herri fronte bat osatzeko.[54] ETAk Nafarroa Garaia kontuan hartuko zuen estatutua babestea eskatzen zuen; EAJko lekukoek diotenez, berriz, ETAk pistola bat jarri zuen mahai-gainean, eta elkarrizketak bertan behera geratu ziren. ETA (pm)-ko Komando Bereziak ETA (m)-rekin elkartu ziren 1977ko irailean, eta erakunde sendoa osatu.

Elkartasuna euskal gazteak kartzelaraztearen kontra, Haga Herbeheretan (1979ko martxoa)
Garaikoetxea lehendakaria, Martin Villa barne ministroa eta Suarez presidentea, 1980ko abenduan

ETAk Juan Maria Araluze Gipuzkoako ahaldun nagusi frankista hil zuen 1976ko urrian. Estatuak areagotu egin zuen errepresioa, eta talde armatu paraleloek indarkeriaz jo zuten,[55] ATE, BVE eta bestelakoak: Guardia Zibilak Gladys del Estal hil zuen,[56] eta BVEk Tomas Alba zinegotzia.[57] ETAren bi adarrek, berriz, gogor jo zuten hilketak gehituz 1977tik aurrera, bereziki guardia zibil eta polizia armatuena; hurrengo urteetan, urtero ehun hildakotik gora eragin zituzten, eta enpresaburuak ere jarri zituzten jo-puntuan, haiengandik dirua eskuratzeko, "iraultza zerga" delakoaren bidez.[58] ETA (pm)-k Javier Ybarra Bergé enpresaburu eta politikari ezaguna hil zuen.[59] Bestetik, Suarezek EAJrekin izandako bilkurek Gernikako Estaturako bidea zelaitu zuten. 1977ko urriaren 17an, Estatuak barkamena eman zien 1976ko abendu arteko delitu politikoei (partzialki 1977ko urri artekoei), 1977ko Amnistia deitu izan dena Espainia osorako.[60] ETAk, orduan, gutxienezko helburu politikoen programa bat plazaratu zuen bere ekintza armatua uzteko (1995 arte indarrean): KAS alternatiba.[61] 1978ko otsailean, udal hauteskundeetako emaitzetan oinarrituz, Eusko Kontseilu Nagusia eratu zen.[62] Abenduaren 6an, Espainiako Konstituzioa berretsi zen Espainian; Hego Euskal Herrian, ordea, abstentzioa nabarmendu zen batez ere: askok diktaduraren jarraipena ikusten zuten.

Autonomia estatutura bidean, tentsioa gorenera

Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak:
Ezker Abertzalearen KAS Alternatiba
Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak:
1979ko Gernikako Estatutua

Bitartean, Iberduerok Lemoizko zentral nuklearraren egitasmoa zerabilen esku artean, eta mugimendu ekologistak haren kontra egin zuen, baita ETA (m)-k ere, atentatuak eginez. EAJk ETAren indarkeriaren kontrako lehen manifestazioa handia deitu zuen Bilbon 1978ko urriaren 28rako, lehen aldiz ("Contra el terrorismo"), eta ETA (m)-ren hurbileko Herri Batasuna koalizio berriarekin liskar ideologiko bat piztuz, baina Espainiako gobernuko UCDren onespen osoz.[63] Espainiako estatuak, berriz, Argala ETAren estratega hil zuen 1978ko abenduan Angelun, ezkutuko operazio batean. Errepresioaren kontrako protesta manifestazioak ugariak ziren, baita Lemoizen kontrako ekitaldi eta mobilizazioak ere. Une horretan, sumina piztu zuten Polizia Armatuak Errenterian egindako okupazio, txikizio eta lapurretek, 1978ko uztailean.[64] Maiatzean, Rodolfo Martin Villa barne ministroa Genevara joan zen ETArekin KAS alternatibaren inguruan negoziazioan aritzeko, baina ezkutuan, eta ETAk ez zuen hori onartu. Argalaren hilketaren ondoren, 1979ko urtarrilean eta maiatzean, atentatuak egin zitzaizkien Peixoto eta Txomin Iturberi, ETA (m)ren zuzendaritzat jotzen zirenak. Aldi berean, Frantziako estatuak errefuxiatu politikoaren estatutua kendu zien Hego Euskal Herriko iheslariei.[45] Espainiako Gobernuak 3.000 polizia gehiago igorri zituen Hego Euskal Herrira.[63]

Lemoizko zentral nuklearraren gatazkako lau irudi
  • Euskal kostalde nuklearraren kontrako logotipoa (Eduardo Txillida, 1977 inguru)
  • Gladys del Estal ekologistaren omenaldiko pankarta (Egia, Donostia, 2020)
  • Herri Batasuna koalizioak atera zuen eranskailua (pegatina), 1980 aldera
  • Gladys del Estalen hileta eguneko mobilizazioa Donostiako Egia auzoan
Guardia Zibilaren kontrako atentatua Ispasterren (1980ko otsailaren 1a)
Tejero Guardia Zibileko teniente koronela 23-F estatu kolpean (1981ko otsaila)

Urtebete geroago, ETA kontra zuela, Gernikako Autonomia Estatutua onartu eta Euskal Autonomia Erkidegoko administrazioa antolatzen hasi zen; ekonomia itunak indarrean sartu ziren, EAEn 1981ean. Carlos Garaikoetxea hautatu zen Araba, Bizkai eta Gipuzkoako lehendakari 1980ko apirilaren 9an, martxoan izandako lehen Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeen ondoren. Garaikoetxeak 1936ko urrian Jose Antonio Agirrek baliatutako zina errepikatu zuen bere izendapen ekitaldian.[65] Nafarroa Garaiak, berriz, bakarkako autonomiaren bidea hartu zuen, PSOEk Nafarroa EAEtik bereiztea erabaki ondoren. Madrilen, baina, armadako buruzagiak urduri ziren ETAren atentatuekin eta euskal herritarrek zein katalanek deszentralizazioaz har zezaketen indarrarekin, eta 1981eko otsailean heldu zen Euskal Herriarentzako kinka larriena.

Otsailaren 4an, Juan Carlos I.a Espainiako erregea Gernikara heldu zen helikoptero batean Legebiltzarreko lehen saiora, kanpoan zain zituela alde zein kontra bildutako jende multzoak. Ordezkaritza instituzional zabal bat lagun zuela, Gernikako Batzarretxean HBko legebiltzarkideek eten egin zuten haren hitzaldia hasi eta berehala, Eusko Gudariak kantatuz nahasmenaren erdian; HBko legebiltzarkideak kanporatuak izan ziren.[65] Justu ETA (m)-k Jose Maria Ryan ingeniari burua bahitu zuen 1981eko urtarrilaren 29an, baita erakunde armatuak tiroz hil ere otsailaren 6an;[66] hilabete berean, Guardia Zibilak Joxe Arregi torturatuta hil zuen Madrilen haren zaintzapean zela, lege antiterroristaren pean. Otsailaren 20an ETA (pm)-k hiru europar kontsul bahitu zituen. Tentsio handieneko une horretan, estatu kolpe ahalegina eman zen Madrilen otsailaren 23an, Jose Antonio Tejero Espainiako Kongresura sartu zenean. Bertan behera geratu zen, baina autonomia prozesua trabatuta geratzen hasi zen; ia berehala LOAPA legea onartu zen, estatuaren deszentralizazioa oztopatzen zuena. UCDko Adolfo Suarez presidentearen gainbeherak PSOEren hauteskundeetako garaipena ekarri zuen Espainian 1982an.[67] 1981eko ekainaren 1ean EIA alderdia Euskadiko Ezkerran desegin zen,[68] eta Nafarroa Garaia EAEtik banatzea 1982ko martxoaren 15ean berretsi zen, Nafarroako Parlamentuak Foru Hobekuntzaren Legea onartu zuenean.[68]

PSOE 1982ko urriaren 28ko hauteskundeetan irabaziz Espainiako gobernura heltzean,[69] ETB sortu ahal izan zen Eusko Jaurlaritzak bultzatuta, estatuko elementuek ordu arte jarritako oztopoen ondoren. PSOE gobernura igotzean, Guardia Zibilarekin eta militarrekin adiskidetzeko mugimenduak egin zituen, erakunde horiek sakonki aldatu gabe. Intxaurrondoko Kuartela birmoldatu egin zen, ghetto moduko gotorleku militar baten egitura hartuz; borroka antiterroristaren erdigune logistiko, GAL talde parapolizialaren operazio zentro garrantzitsu eta ohiko tortura praktiken lekuko isila bihurtu zen.[70][71][72][oh 10] Borroka antiterroristaren buru Jose Antonio Saenz de Santamaria ibili zen, Guardia Zibileko GEOak antolatu eta Polizia Nazional, Guardia Zibil eta Poliziako Goi Kidegoaren informazioa bateratu zuen. Urriaren 31n, Gasteizen, ETA militarra Guardia Zibilen eta militarren konboiei bonba autoz (goma 2 leherkariz) eraso egiten hasi zen, aurrerantzean erabiltzen hasiko zen atentatu mota.[73]

GALen erasoa eta bonba autoak Euskal Herriaz kanpora

Felipe González Espainiako presidentea (1982-1996), GALeko ustezko burua, 1983ko argazkian

Ertzaintzaren lehen promozioa atera zen, legez "kidego integrala" izango zena: bertako segurtasun indarrak izango ziren. PSOEk etakideen damua sustatu zuen, eta ETA (pm) VII.ak, zati txikienak, desegin egin zela iragarri zuen 1982ko irailaren 30ean prentsaurreko batean, EE alderdiaren babesaz.[74] Ezker abertzaleak traidoretzat hartu zituen. Espainiako gobernu sozialistak ZEN jarri zuen abian, Zona Especial Norte, Ezker Abertzaleari eta ETAri aurre egiteko kontrainsurjentzia plana.[75] Plan horren antolatzaile, Andrés Casinello CESID zerbitzu sekretuetako burua ibili zen.[76]

Banderen gerra deitutakoa piztu zen orduan, batez ere Herri Batasuna koalizioko ordezkariek Hego Euskal Herriko eraikin publikoetan Espainiako bandera agertzeari uko egin ziotenean; 1983ko uztailaren 22an, istilu larriak izan ziren horren harira Errenterian, kalez jantzitako poliziaren parte hartzeaz.[77][78] Bestetik, Gonzalez presidente eta Barrionuevo barne ministroak presioa egin zioten Frantziako gobernuari Hego Euskal Herriko iheslariak estradita zitzan, ordu arte egiten ez zuena. Frantziak erdibide bat hartu zuen: kanporaketak, deportazioak eta, noizbehinka, estradizioak.[79]

HBk "Martxa eta borroka" kanpaina hasi zuen, errebolta gogoa musika joera berriekin uztartuz. Hurrengo urteetan, ETA (m)-k bere indarkeria ekintzei eutsi zien hildako eta zauritu ugari eraginez, gehienak segurtasun indarretako eta estatu administrazioko kideak edo ETAk haien kolaboratzailetzat jotako pertsonak, enpresaburuen estortsioa ere baliatuz.[80] Komando Autonomo Antikapitalistek Enrique Casas PSOEko senatari sozialista hil zuten 1984ko otsailean, ETA (m)-k kritikatutako atentatua. Hurrengo hilabetean, berriz, Polizia Nazionalak erakunde horretako lau kide hil zituen tiroka Pasaiako badian;[81][82] erakundearen azkena izan zen. Enrique Rodriguez Galindo teniente koronela hasi zen Intxaurrondoko Kuartelaren buru. Aldi berean, ZEN planarekin batera, GAL sortu zen, CESIDeko barne txostenetan aurreikusten zen egitasmoa, horretarako Guardia Zibilaren ekintzetan eta haren Donostiako Komandantzian oinarrituz.[83][oh 11]

Imanol Larzabal kantaria, frankismoan erbesteratua, ETAren hurbiletik mehatxuak jasotakoa, eta deserrian hila

1983ko udak, beraz, GAL talde parapolizialaren hasiera ekarri zuen, estatu egituretan antolatu eta babestutako taldea;[83][84][85] Segundo Marey izan zuen lehen biktima, eta urte horretan bertan, Santi Brouard HASI alderdiko burua hil zuen, azaroaren 20an.[86][87] Ordurako, zabaltzen hasiak ziren segurtasun indarrek Euskal Herriko hainbat tokian droga banatzen zutelako zantzuak. Estatuak Lemoizko zentral nuklearraren hasiera eten zuen, betiko.

1985etik aurrera, ETAk Euskal Herriaz kanpora kolpatu nahi izan zuen: Bartzelona eta Madril Komandoak hasi ziren jardunean. 1985eko ekainean eta irailean, ETA militarrak bonba auto bana zartarazi zituen Madrilen lehenengo aldiz.[88] 1986ko uztailean, berriz, República Dominicana plazako leherketaz, 12 guardia zibil hil eta 56 zauritu eragin zituen, kolpe gogorra Guardia Zibilarentzat. Kanpaina hori Hipercorreko atentatuan heldu zen bere gorenera Bartzelonan 1987ko ekainean, 21 pertsona zibil hilez eta 45 zauritu eraginez; gaitzespen orokorra piztu zuena Espainian eta Euskal Herrian. Sei hilabete geroago, beste atentatu gogor bat egin zuen Zaragozako Guardia Zibilaren kuartel etxearen kontra, hamaika pertsona hilez, bertako bost haur tartean.[89]

Bitartean, ETA (pm) VII.ak hasitako bidetik, Maria Dolores Katarain "Yoyes" ETAko buruzagiak borroka armatua uztea erabaki zuen. ETAk ez zion barkatu, eta tiroz hil zuen Ordizian 1986an. Ezker abertzalean zalantzak zituzten batzuek ETAtik urruntzea erabaki zuten; Yoyesen hilketa salatu zutenen artean zen Imanol Larzabal abeslaria. Bestalde, Nafarroa Garaia Hego Euskal Herriko gainerako lurraldeetatik banatzean EAJk hartutako jokaeraren kontra, talde bat banandu zen, eta Eusko Alkartasuna alderdia sortu 1986ko irailean, Carlos Garaikoetxea buru zuela.

Frantzia eta Espainia zenbait hitzarmen politiko eta ekonomikotara heldu ziren, eta GALek utzi egin zion atentatuak egiteari; berehala, Frantzia euskal iheslariak espainiaratzen hasi zen.[90] 1987ko urriaren 3an, frantses poliziak: ia 2.000 poliziak 200 pertsona atxilotu zituen egun gutxiren buruan. Horietatik, 60 Frantziatik kanporatu zituen, eta 15 deportatu. Berriz azaleratu ziren tortura salaketak.[91] Hartara, behin betiko amaitu zen Hego Euskal Herriko iheslariek Ipar Euskal Herrian zuten nolabaiteko aterpea.

Ajuriaeneko Ituna

Sakontzeko, irakurri: «Ajuriaeneko Ituna»
Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak:
(ES) Ajuriaeneko Ituna

ETAren indarkeriak eragindako arbuioaren lorratzean, EAEko alderdi politikoek, HBk izan ezik, Ajuriaeneko Ituna sinatu zuten 1988ko urtarrilean, ETAren kontra bat eginik aritzeko.[92] Aljerren, elkarrizketak izan ziren handik gutxira Espainiako Gobernuaren eta ETAko Txomin Iturbe Abasoloren artean, baina hautsi egin ziren. Aldi berean, Espainiako Barne Ministerioak ETAko presoen kontrako dispertsio politikari ekin zion, presoen eta beren familien kontra joaz ENAM mugimendua (MLNV) ahultzeko edo, haren bultzatzaileek ziotenez, "ETAren eraginpetik urruntzeko".

Ikurriñaren aldeko manifestazioa Baztanen (1988, Tokikom).


«Nahiago dut gerra KAS alternatiba baino, eta gerra Euskadiren independentzia baino.»

— Andrés Casinello, Guardia Zibileko Estatu Nagusiko burua[93]


Errebolta giroari atxikita, hainbat mugimendu sortzen ari ziren, adibidez: gaztetxeak. Leitzaran haranean A -15 autopista egin nahi zuen Gipuzkoako Foru Aldundiak. Talde ekologistak kontra agertu ziren, mobilizazioak deituz. ETAk, orduan, esku hartu zuen lehergailuak zartaraziz. Alderdi guztiek, HBk izan ezik, ETA gaitzetsi zuten. HBk, baina, inoizko emaitza onenak lortu zituen 1987ko hauteskundeetan, eta bereziki Gipuzkoan, zaila zen hari ezikusia egitea. Ajuriaeneko Ituna pitzatzen hasi zen. Urte hauetan, ETAko hainbat komando desegin zituzten estatuaren segurtasun indarrek, adibidez, Araba komandoa, baita Madril eta Bartzelona komandoak ere. Estatuko agenteen babesaz, Josu Muguruza HBko hautetsia hil zuten Madrilen 1989ko azaroaren 20an, Parlamentuko kide izateko akreditazioa jasotzeko zain zela; Iñaki Esnaola larri zaurituta atera zen.[94]

Morlansko ETAren kontrako Guardia Zibilaren operazioa (Donostia, 1991ko abuztua)[95]

Une horretan, Artapalo kolektiboak kudeatzen zuen ETAko zuzendaritza, hiru pertsonak osatua. Bartzelonako 1992ko Olinpiar Jokoak hurbil zirela, ETAk jo-mugan jarri zituen, baina baita Leitzarango autobiaren lanak ere. Aldiz, 1992ko martxoan, Guardia Zibilak Artapalo desegin zuen Lapurdiko Bidarten,[96][97][98] ordu arteko ETAko zuzendaritzaren hautsezintasunaren sinesmen zabaldua deseginez. ETA ahulduta geratu zen. Aldi berean, Leitzarango autobiari buruzko akordio bat egin zen EAJrekin, hura haran horretatik pasa ez zedin, eta hartatik Elkarri elkarrizketaren aldeko mugimendua sortu zen. Ajuriaeneko Ituna koloka batean geratu zen, eta euskal eszena politikoa lausotu egin zen.[99]

Biktimen gaiak garrantzi handiagoa hartu zuen; 1989an, ETAren indarkeriaren kontra bereziki, Euskal Herriko Bakearen Aldeko Koordinakundea sortu zen. Bestaldean, euskal presoen sakabanaketaren kontra, Senideak sortu zen. Aldi berean, baina, kale borroka deitutako indarkeria zabaldu zen, ezker abertzaleko gazte taldeek egiten zituzten ekintza bortitz azkarrak, ondasun materialen kontra gehienetan. 1987an, horrelako eraso batek hildako biktima bat eragin zuen, PSEren egoitza batera molotov lehergaiak botatzean; HBk, hala ere, esplizituki arbuiatu zuen.[100] Une honetan, indar handiz aktibatu zen soldadutzara joateari uko egitea: intsumisioa. Lotura handia zuen Hego Euskal Herriko gatazka giroarekin; Espainiako 1.383 intsumituen erdiak (%52) euskal herritarrak ziren[101] (Iñaki Egañak 610 zenbatu ditu)[102] eta, une horretatik aurrera, KASeko gazteria, Jarrai, intsumisio politikoa aldarrikatzen hasi zen, espainiar soldadutzaren kontra.[103]

Kalean nagusitzeko borroka

Euskal presoen aldeko manifestazioa Donostian (1994ko apirila)
Jose Maria Aznar Espainiako presidente berria eta Manuel Fraga alderdikidea (1996)

ETAko zuzendaritza atxilotu eta urtebete eta erdi geroago, Gurutze Iantzi Urnietako HBko zinegotzia atxilotu zuen Guardia Zibilak 1993ko irailean; handik bi egunera hilik gertatu zen Madrilen bihotzekoak jota, dirudienez poltsa tortura teknika aplikatuta; hilabete horretan bertan, Xabier Kalparsoro etakidea hilik agertu zen polizia desberdinen zaintzapean egon ondoren. 1995eko ekainaren 21ean, GALek hildako Lasa eta Zabalaren gorpuzkiak Hondarribiko aireportura heldu ziren haiek Valentzian deskubritu eta urte batzuetara; Ertzaintzak, berriz, adiskide eta lagunen kontra kargatu zuen, hautsak harrotu zituzten gertaerak.[104][105]

1993ko uztailean, berriz, exijitzen zion dirua ez ordaintzearren, ETAk Julio Iglesias Zamora ingeniari eta enpresaburua bahitu zuen, 117 egunetik gora igaro ondoren askatu zuen arte.[106] Bahiketaren kontra, Bakearen Aldeko Koordinakundeak kale mobilizazioak deitu eta xingola urdina zabaldu zuen hura salatzeko, ia bi hamarkadaz ETAren indarkeriaren kontrako ikur bihurtutakoa.[107][108] Une honetako beste gertaera erabakigarri bat ETAk Gregorio Ordoñez PPko zinegotzia hiltzea izan zen, 1995eko urtarrilaren 23an.[109] Une horretan, PP zen Espainiako oposizioko alderdi nagusia; bada, ETAk bonba auto bat zartarazi zuen Jose Maria Aznarren autoaren aldamenean Madrilen apirilaren 19an, blindajeak salbatu bazuen ere.[110]

ETAk, beraz, alde batera utzi zuen politikariei eraso ez egiteko zeraman politika, erakunde armatu horren kontrako gaitzespena eta barne desadostasunak piztuz. 1995eko maiatzean, ETAk bahiketa ekonomikoekin jarraitu zuen, Jose Maria Aldaia enpresaburua bahitu zuenean: 1996ko apirilaren 16an utzi zuen aske.[111] Ezker abertzalean, "Oldartzen" ponentziak kalean tentsioa areagotzeko apustua egin zuen, Espainiako gobernuek presoak estutzeko zerabilten espetxe politika eta sakabanaketaren kontra. Horrekin guztiarekin batera, kale borroka deituko zitzaionak indarra hartu zuen Hego Euskal Herriko kaleetan. 1997ko apirilean, ETAk Martuteneko espetxe funtzionario bat hil zuen Errenterian.[112] Artean Jose Maria Aldaia bahitua zela, ETAk Jose Antonio Ortega Lara bahitu zuen 1996ko urtarrilaren 17an, espetxe funtzionarioa ere, ETAren inoizko bahiketa luzeena: 532 egun; oraingoan, ordea, Guardia Zibilak ETAren plana zapuztu zuen, hura askatu baitzuen.[113] ETAk Francisco Tomas y Valiente legelaria hil zuen ere, estatu erakundeen kontrako erasotzat hartua.[114][115]

Martxoaren 3an, Jose Maria Aznar atera zen garaile Felipe Gonzalezen gainetik Espainiako Gobernurako lehian, PSOEko buruzagiaren ospea gaiztotu ondoren, tartean zela ere GAL sortu eta antolatzen izan bide zuen rola. Aznarrek zentro-eskuin politikorako bidea hartu zuen. Euskal presoen inguruko tentsioa areagotuz joan zen. Mugarria Miguel Angel Blanco Ermuko PPko zinegotziaren bahiketa eta hilketak ezarri zuten 1997ko uztailean: ETAk 48 orduko epea eman zion Espainiako Gobernuari euskal presoak Euskal Herrira hurbiltzen hasteko; halakorik, baina, ez zen gertatu, eta ETAk Blanco hil zuen tiro batez. Tentsio mediatiko handi baten erdian, inoizko jendetza handienetako bat atera zen kalera Ermuan eta Hego Euskal Herriko zein Espainiako hainbat herri eta hiritan, ETAren kontra.

ETAren behin betiko su-etenera bidean

Lizarra-Garaziko Hitzarmenetik "Dena da ETA"ra

Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak:
Lizarra-Garaziko Hitzarmena

Horrek euskal abertzaletasunaren kontrako giroa xaxatu zuen, eta Ezker Abertzaleak estutu egin zituen EAJ, EA, EB eta Euskal Herriko hainbat sindikaturekin zituen harremanak, ETAren su-etena lortu eta burujabetzaren bidea irekitzeko: Lizarra-Garaziko Hitzarmena (1997). ETAk su-etena eman zuen, eta Aznarren gobernuak ETArekiko harremanak hasi zituen; horiek, ordea, ez zuten luzaro iraun: ETAk su-etena hautsi zuen. Espainiako Gobernuak estutu egin zuen euskal abertzaletasunaren kontrako ahalegina; horretarako, Baltasar Garzonek zuzenduta, Egin itxi zuen 1998ko uztailaren 15ean, "Dena da ETA" printzipio politiko-judizial berri bati helduz. Gobernuak, Aznarren zuzendaritzapean, eta Espainiako Justiziak Ezker Abertzalearen eta ingurukotzat jotako erakundeen kontrako neurri gehiago erabaki zituzten, pertsonen eta ondasunen kontrakoa, era horretan makrosumario bat sortuz: 18/98+.

Lizarra-Garaziko prozesuaren kronologia (Berria egunkaria)


ETAren kontrako manifestazio jendetsua Madrilen (2000ko urtarrila)
Ertzaintza Ezker Abertzaleko manifestazio baten kontra (2003ko iraila)

2000. urtean Jarrai eta Gazteriak gazte erakundeek bat egin eta Haika sortu zen, Euskal Herri osoko gazte erakunde euskal abertzalea. ETAk etsaitzat zituen hedabide eta kazetarien kontra jotzen hasi zen: Jose Luis Lopez de Lacalle kazetaria hil zuen 2000ko maiatzaren 7an, Gorka Landabururen kontrako bonba jarri 2001eko maiatzaren 15ean, eta Santiago Oleaga El Diario Vasco egunkariko finantza arduraduna hil, bederatzi egun geroago. 2000n, eragin handiko beste bi gertaera bortitzek astindu zuten Euskal Herria abuztuaren 8an: Boluetako leherketa, ETAkide oso gazteak hilik ateraz, eta Joxe Mari Korta enpresaburuaren hilketa.[116] Urte bereko abenduan, Espainiako indar politikoek Itun Antiterrorista sinatu zuten (ikus eskuinean Wikiteka), mami politiko handiko hitzarmena, ondorioz Batasuna legez kanporatuz, besteak beste.[117][118] ETAk Froilan Elespe Lasarte-Oriako alkateorde eta PSOEko kidea hil zuen tiroz 2001eko martxoan;[119] ordurako, baina, ETAren behin betiko su-etena denbora kontua zirudien,[116] ETAren gaitzespen giro eta gatazkari buruzko akidura gero eta handiagoaren erdian.

Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak:
Askatasunen aldeko eta terrorismoaren kontrako hitzarmena (PSOE eta PP, 2000)
2004ko Madrilgo erasoez eta Espainiako Gobernuaren jokaeraz AEBko Kongresuko Ikerketa Zerbitzuak ondutako txostena (Wikileaks)

Sortu eta urtebete ingurura, Baltasar Garzonek Haikako kideen atxiloketak agindu zituen, eta erakunde hori ETAko partaide zela adierazi 2001eko martxotik ekainera.[120][121] EAEko alderdi espainolistek, Redondo Terreros eta Mayor Oreja buru zituztela, hauteskunde fronte bat osatu zuten euskal abertzaleen kontra, euskal abertzaletasunaren kontrako giroa baliatuz; aldiz, Juan Jose Ibarretxe atera zen irabazle 2001eko ekainaren 12an. 2001ean, Garzonen aginduz, Pepe Reik zuzendutako Ardi Beltza aldizkari kritikoa itxi zuten; 2003ko otsailaren 20an, berriz, Espainiako Auzitegi Nazionaleko epaile Juan del Olmoren aginduz, Egunkaria itxi zen,[122] Euskal Herriko gizartean (eta, are, kanpoan ere) askoren haserrea piztuz eta protesta handiak eraginez.

Pixka bat geroago, ekainean, legez kanpo geratu zen Batasuna alderdia Espainian, ETA finantzatzen zuelakoan. 2003ko maiatzeko udal hauteskundeetan ez zuen parte hartzerik izan. Honek paradoxaz beteriko egoera ekarri zuen, herri askotan boto baliogabeak izugarri izan baitziren, baita gehiengoa lortu ere batzuetan (Oiartzun, Hernani, etab). Ezker Abertzalea autonomia hauteskundeetara ezin joateko arriskuan zela, EHAK-k bete zuen espazio hori. Urte hauetan, ETAk ez zuen pertsonarik hil, baina zenbait eraso egin zituen enpresaburu eta administrazioaren kontra. Guardia Zibilaren zaintzapean zegoela, Unai Romano gazteari ospitalean ateratako argazkiak plazaratu ziren, burua desitxuratuta zuela; torturak salatu zituen. 2004ko martxoan, tentsio politikoak berriz gaina jo zuen: Espainiako hauteskunde orokorren ia bezperan, martxoaren 11n, komando jihadista batek hainbat lehergailu zartarazi zituen Madrilen, 192 pertsona hilez eta 2.000 inguru zaurituz. PPko gobernuak, ordea, ETAri egotzi zion leherketon egiletza. Euskal Herrian eragindako tentsioaren ondorioz, bi pertsona hilik gertatu ziren Iruñean eta Hernanin.

Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak:
NBEko Segurtasun Kontseiluaren 1530 Ebazpena

Elkarrizketa erasopean, ETAren azkenetan

PSOEko Zapatero presidentetzara heldu ondoren, 2004 eta 2005ean, ETAk askotariko su-eten partzialak adierazi zituen: Katalunian ez zuela joko, PP/PSOEko hautetsien kontra ezta ere. 2006ko martxoaren 22an, ETAk iragarri zuen martxoaren 24tik aurrera ekintza armatuen etenaldi iraunkor bat egingo zuela, «Euskal Herrian burutu beharreko prozesu demokratikoa bultzatzeko xedearekin». Espainiako parlamentua ETArekin hitz egitearen alde mintzatu zen, eta ETArekin harremanak izan ziren. Oposizioko PPk, UPyDk eta espainiar eskuineko elkarte batzuek "Nafarroa saltzea" eta ETAren mende egotea leporatu zioten gobernuari. Tentsioaren kontrako aldean, Elkarritik Lokarri sortu zen 2006an elkarrizketaren alde.

Espainiako gobernuaren kontrako manifestazioa Madrilen (2007ko martxoa), etakide bat etxeratu zutela eta
Gatazkaren konponbidea sustatzeko nazioarteko konferentzia Donostiako Aieteko Jauregian (2011-10-17)

Arnaldo Otegik eta PSEko Egigurenek elkarrizketak hasi zituzten bakearen bidea zelaitzeko; presoen eta sakabanaketaren gaia konpontzea ziren eztabaiden erdigunea. Hargatik, Espainiako Gobernuak ez zuen ageriko mugimendurik egin alde horretan. ETAk, orduan, lehergailu auto bat zartarazi zuen Madrilgo Barajas aireportuko T-4n abenduaren 30ean: bi pertsona hilik atera ziren. 2007ko ekainaren 5ean, ETAk iragarri zuen T-4ko leherketaren ondoren emandako su-etena hautsi zuela. 2008ko abuztuaren ondoren, Arnaldo Otegik eta LABeko Rafa Diezek estrategia politiko-militarretatik alde egiteko deia egin zuten, politikari bakarrik helduz.[123] Urte horretan bertan, Auzitegi Konstituzionalak Jose Ibarretxeren plan subiranista eragotzi zuen.[124] Gainera, Espainiako Justiziak Ibarretxe eta López epaitu zituen ETAren su-eten aldian Batasunako kideekin biltzearren, akusazioen atzean indar eginez ETAren kontrako protestan harrotutako elkarteen itzala zegoela (Ermuko Foroa, etab.).[125]

Aldiz, 2009ko urrian, Otegi eta Batasunako hainbat kide atxilotu zituzten, leporatuz etakide izatea eta ETAren su-eten mugagabea zelaitzen ari zirela;[126][127] Bateragune auziaren hasiera izan zen.[123] 2008an, PP heldu zen Espainiako Gobernura, eta EAEn, berriz, 2009an PSEko Patxi Lopez hautatu zuten lehendakari, Alderdien Legearen bidez Ezker Abertzaleko aukerak legez kanpora geratu izanari esker eta PSE, PP eta UPyDren bozen babesaz.[124] Artean, 2010eko martxoaren 16an, ETAk beste pertsona bat hil zuen Parisetik hurbil: Frantziako polizia bat, ezusteko tiroketa batean.

Sei hilabete geroago, irailean, ETAk iragarri zuen su-eten mugagabea eman zuela. Aldiz, Espainiako eragile politiko eta mediatiko ugarik ez zuten hori nahikoetsi, ez zuten sinesgarritzat. 2011ko urtarrilaren 10ean, su-eten iraunkor, orokor eta egiaztagarria eman zuen.[128] ETAren behin betiko su-etenerako bidea nazioarteko partaidetzaz zelaitzeko, Aieteko Bake Konferentzia antolatu zen 2011ko urrian, Espainiako Gobernua eta Kongresuaren kontrako posizioaz: hilabete lehenago, terrorismoaren biktimen umiliazioaren araudia estutzen zuen lege bat onartu zen Espainian irailaren 22an.[129] Aieteko Konferentzia eta lau egun geroago, urriaren 21ean, ETAk behin betiko su-etena eman zuen.[130] Espainiako Gobernuak hotz hartu zuen erakunde armatuaren erabaki historikoa, eta ohiko adierazpen batzuen bidez erantzun zuen: "terrorismoren aurkako borrokari eutsiko diogu" eta "legedia eta zuzenbide estatua errespetatu behar dira", baita Alderdien Legearen balioa nabarmendu ere. Espainiako PPk mugimendurik ez egitera ere deitu zuen, baita ETA desegin beharraz hitz egin ere, ezer egin baino lehen.[131]

ETAren behin betiko su-etenaren lorratzean

Espainiako Kongresuak Espainiako Gobernuko Mariano Rajoy presidenteak eta arduradunek erakunde armatuaren mezuari muzin egin zioten.[132]Valls barne ministro frantsesak irmo baieztatu zuen ezer ez zela aldatu behar.[132] Kontrako aldean, Euskal Herriko hainbat politika eta gizarte eragilek bake prozesu bati ekin nahi zioten, herri ekimenean oinarriturik.[133] Bitartean, Espainiako Auzitegi Gorenak, Fiskaltza eta Estatuaren Abokatuak hala eskaturik, Ezker Abertzaleko Sortu alderdi eratu berria legez kanpo utzi zuen 2011ko martxoaren 23an, alderdiak indarkeriaren kontrako jarrera esplizitu bat harturik ere. 2012ko ekainaren 20an, berriz (botoen tarte oso txikiaz), Auzitegi Konstituzionalak baimendu egin zuen alderdia.

Sortu, Eusko Alkartasuna eta Alternatiba elkartuz Bildu koalizioa sortu zen 2011ko maiatzeko hauteskundeetarako. Arnaldo Otegi buruzagi independentistak bake eta ulermenaren aldeko mezua zabaldu zuen. Espainiako Auzitegi Nazionalak, berriz, besterik ikusi zuen, eta 10 urteko espetxe zigorra ezarri zion irailaren 16an, partziala eta bidegabea izan zen epaiketan.[134] Espainiako estatuko askotariko eragileek, epaileek eta exekutiboak bereziki, terrorismoaren biktimen umiliazioaren (Kode Penaleko 578. art.) interpretazioa larritu zuten, 2011tik 2015era biktima horien ustezko "umiliazio" eta "terrorismoaren goratze" kasuak bost halako handituz.[135] 2013ko urriaren 21ean, Giza Eskubideen Europako Auzitegiak Parot doktrina bidegabea zela erabaki zuen;[136] aldiz, Espainiako Gobernuak erabaki hori ez betetzeko amarru juridikoak bilatzeaz hitz egin zuen.[137] Aldi berean, irailean, hurrengo urteetan 11/13 Makrosumarioa puztu zuten polizia operazioak, sarekadak eta kartzelaldiak hasi ziren euskal presoen eta iheslarien laguntza taldeen kontra.[138] Polizia operazioen mugimendu berean, 13/13 Sumarioari eman zitzaion hasiera.


ETAren armagabetzeko hiru irudi (2016-2017)
  • ETAren armagabetzea babesteko mobilizazioa Baionan (2017ko apirilaren 8a)
  • EAE, Nafarroa Garai eta Euskal Hirigune Elkargoko buruak Ram Manikkalingam Nazioarteko Egiaztapen Batzordearen ordezkariarekin
  • Bakegileak ETAren armategiaren kokalekua zaintzen polizia etorri arte


Madrilen manifestazio handi bat antolatu zuen hurrengo egunetan AVT ETAko biktimen elkarteak, PPk babestuta, "garaileak eta garaituak" dituen bake baten alde.[139] Kontrako aldean, Sare eta Herrira mugimenduek deiturik, 2013tik aurrera Bilbon manifestazio jendetsuak egin ziren urtero urtarril hasieran euskal presoen eskubideen alde.[140][141][142][143][144][145][146][147][148] EAEn Patxi Lopezen PSOE-PP gobernu uztartuak pot egin zuen (2012ko abenduan), eta EAJko Iñigo Urkulluk hartu zion errelebua, egoera berrian terrorismoaren biktimen aldeko mezuak zabalduz eta presoen sakabanaketa salatuz. Nafarroan, gehiengo progresista euskal herrizale bat igo zen gobernura 2015ean. Madrilgo Rajoyren gobernuak ezarritako blokeoaren aurrean, ETA desarmatzeko bidea zelaituko zuen herri mugimendu bat sortu zen, babes zabalaz Ipar Euskal Herrian: Bakegileak.

Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak:
ETAk Euskal Herriari helarazitako azken adierazpena (2018)

Espainiako Gobernuak ETAren desarmatze ahaleginei ageriko oztopoak jarri zizkien, armak indargabetzera zihoazen ETAkideak atxilotuz eta nazioarteko egiaztatzaileei presioa eginez. Bitartekari lanetan ibili eta Euskal Herriko egoera ezagutzen zuten aditu eta aktibistek arduragabekeria ulergaitzat jo izan dute jarrera hori.[132] Euskal presoen eta haien senitartekoen egoerak okerrera egin zuen kasu batzuetan.[132] Tentsioaren erdian, Altsasuko liskarra piztu zen 2016an, Auzitegi Nazionalaren auzi bihurtua. Espainiako Gobernuak eta hainbat politika eragilek ETA desegin beharraz hitz egin zuten distentsioan aurrera egiteko. 2017ko apirilaren 8an, ETA armagabetu zen, eta Baionan herri mobilizazio handi bat gertatu zen prozesu hori babesteko, Eusko Jaurlaritzaren babesik gabe. Urtebete geroago, 2018ko maiatzaren 3an, ETAk desegin egin zela jakinarazi zuen, Kanboko Nazioarteko Topaketa hasi baino egun bat lehenago.

Ondorioak

Biktimak

Indarkeriaren eta terrorismoaren biktimatzat hartzen da horien erasana hurbiletik edo zuzenean jasan duten pertsonen multzoa. Eztabaida handiak izan dira horien sailkapenerako. Oro har, polizia elkarteek eta ETAren biktima elkarteek ukatu egiten diete "terrorismoaren biktima" deitura euskal talde armatuek eragin ez dituzten indarkeria politikoaren biktimei. Giza Eskubideen Europako Auzitegiak ere ukatu egin zien kategoria hori eta kalte-ordainak jasotzea GALek hildakoen senitartekoei 2019ko uztailaren 18an.[149] Espainiako Gobernuaren zenbaketa ofizialak 6.045 pertsona identifikatu ditu "terrorismoaren biktima" kategorian, horiek jasotzen dituzte diru laguntza ofizialak; gainera, beste 8.000 biktima aitortu ditu zeharka kalteren bat jaso dutenen artean. GALen edo beste talde batzuen 46 biktima kanpoan utzi ditu (2015), «ETAren inguruarekin» lotura zutela argudiatuta.[150]

Angel Berrueta, Madrilgo 2004ko atentatu jihadisten ondoko tentsioan polizia nazional batek Iruñean hila
Iñigo Urkulluren adierazpenak AVT elkartearen "“Vivir sin miedo / Vivir con memoria” erakusketan (2019ko azaroa)
Gregorio Ordoñez PPko zinegotziaren omenezko ekitaldi instituzionala (2020ko urtarrila)

Eztabaida eta ekintza publikoaren ikuspegi murriztaile eta baztertzaile batez zenbait biktimak hartu duten protagonismo politiko gero eta handiagoak polemika piztu du. 2020ko urtarrilean, giro garratzaren erdian, PPko Pablo Casadok ETAren biktimak hartu zituen ahotan gobernuaren kontra;[151] urte bereko urriaren 21ean, Pedro Sanchezen kontrako Voxen zentsura mozioan, alderdi horrek bere kongresuko txanda osoa baliatu zuen ETAk hildako "850 pertsona eta gehiago" banan-banan aipatzeko.[152][153] 2020an ere AVT ETAren biktimen elkarteak biktima horiek ekarri zituen gogora gobernuko PSOE eta Unidos Podemosi EH Bildurekin ("EH Bildu zuritzeko") ezin zirela elkartu ohartarazteko.[154]

2021eko urtarril hasieran, Jose Ignacio Iruretagoienaren hilketaren Zarauzko urteurren ekitaldi baten harira, haren semeak eta COVITE elkarteko Consuelo Ordoñezek gogor kritikatu zuten PP alderdia biktimak haien irabazi politikorako erabiltzearren.[155][156] Memoria gaietako hainbat eragilek biktimen diskriminaziorik gabeko tratamendu eta aitortza aldarrikatu dute, 29/2011 Legeak estatuaren agentziek eta haiei lotutako taldeek (1960ko urtarrilaren 1etik aurrera) eragindako biktimak kanpoan uzten dituelako.[157] Maider Gartziak, GALek hildako Juan Carlos Gartzia Goenaren alabak, etsipena agertu zuen GALen biktimek aitortzarik ez izatearekin, PSOE, PP eta Voxek Espainiako Kongresuan horren kontra bozkatu ondoren (2020).[158]

Hildakoak

Euskal gatazkaren neurria emateko, ohikoa izaten da hildakoen kopurua ematea. Zenbatespenak askotarikoak dira, eta ez dago adostasunik hildakoak zehazteko orduan. Argituz GKEak hildakoen eta beste giza eskubideen urraketaren biktima guztien kronograma eman du.[159] ETA eta euskal talde armatu abertzaleek eragindako 829 hildako kalkulatu dira 1968tik, ETAk hilketak egiteari ekin zionetik, gehienetan espainiar funtzionarioak edo Espainiako estatuaren segurtasun indarrak. Kopuru hori Espainiako Gobernuaren hildako kopuru ofiziala da.[160] Hala ere, espainiar kazetek eta, bereziki, ETAren biktima elkarteek gehiago eman dituzte: Vocento korporazioko El Correo egunkariak 855 eman ditu;[161] antzeko bidetik jo du Madrilgo El País egunkariak (Prisa), 854 hildako biktima aipatuz.[162] ETAren biktima elkarteek 858raino igo dute hildakoen zerrenda kopurua.[160] Guztietan gehien, hala ere, SERek zenbatu du: 864 hilketa.[89] Kontuan izan behar da, bestalde, espainiar hedabide gehienek ia 2020 arte irmo babestu zutela Begoña Urrotz titiko umea izan zela ETAren lehen hildakoa (1960ko ekainean),[160] DRILek egin bazuen ere.[163]

Kontrako aldean, estatu terrorismoz, segurtasun indarren bidez edo askotariko talde armatu paraleloz hildakoen kopuruan, askotarikoagoak dira interpretazioak. Espainiar iturri ofizialek egin duten aitorpena oso txikia izan da[164][165]. BVE edo GAL talde armatu parapolizialek eragindako hildakoak indarkeriaren hildakotzat aitortuak izanagatik, ez dira terrorismoaren biktimatzat onartuak izan, eta Giza Eskubideen Europako Auzitegiak ontzat eman zuen Espainiako estatuak hildako horien senideei kalte ordainik ez pagatzea, hilak "ETAko kideak" zirelakoan.[166] Etxerat euskal presoen senitartekoen elkarteak espetxeetara bidean hildako 16 pertsonaren aitortza eskatzen du, presoen sakabanaketa politikaren biktimatzat.[167] Zenbatespen ofizialen aurrean, Euskal Memoria Fundazioak 500 hildako kalkulatu ditu estatuaren biktimetan, horietatik % 49,2 inongo talde edo elkarte politiko edo armatutako kide ez zirenak. Hildako horietatik guztietatik, ia erdia (% 46,2) Espainiako estatuaren segurtasun indarrek eragin zuten; hildakoen % 16,8a, berriz, BVE, GAL edo beste talde armatu batzuei egotzi zaie.[9]


Euskal gatazkako grafiko eta datu adierazgarriak
  • Euskal Herrian errepresioaren eraginez hildakoen kopuruak, 1960-2010/12 (Aztiker - Euskal Memoria)
  • Euskal Herriko gatazkaren biktimak, 1968-2011 (Argituz)
  • Euskal Herriko polizia kontzentrazioa (2016)


Iturriak: (1) Kopuru osoetarako (842 hildako), Emilio Lopez Adan Beltza in Argia/Larrun.[3] (2) Urtekako bilakaerarako, Paconi in Wikimedia Commons.[oh 12]

Desagertuak

Gehiago jakiteko, irakurri: «Desagertuak euskal gatazkan»

Oposizioko kideak desagerraraztea identifikatu izan da hainbat erregimen autoritariotan izua eta sufrimendua zabaltzeko modu gisa. Espainian, hasiera batean ustez ETA edo beste euskal talde politiko eta armatuetakoak ziren pertsona desagertu batzuk hilda agertu ziren denboraren joanean, hala nola Lasa eta Zabala, edo Mikel Zabaltza, ezagunenen artean. Beste batzuek, berriz, lehengo horretan jarraitu dute, agertu gabe. Zantzu irmoak daude estatuari lotutako agenteek eraman zituztela aurrera desagerrarazte horietako asko, baina litekeena da beste batzuk ETAk edo haren inguruneak egin izana.[123]

Lehendabiziko desagerpenak Espainiako Trantsizio aldian hasi ziren, 1973an. Martxoan, Irunen bizi ziren jatorri galiziarreko hiru langile, Jose Humberto, Jorge Juan Garcia eta Fernando Quiroga desagertu ziren; dirudienez, ETAk edo euskal iheslariek poliziarentzat lan egiten zutelako susmoa zuten, eta horregatik hil zituzten.[123] Urte batzuk geroago, 1976ko ekainean, Annie Intxauspe eta Patrick Ly Donibane Lohizunen desagertu ziren, segur aski ETAren hurbileko zirkuluek desagerrarazi eta hilak, poliziaren salatariak zirelakoan, Iñaki Egaña historialariaren iritziz.[123] Hurrengo hilabetean, Eduardo Moreno Bergaretxe ETAko Kultura Frontekoa eta polimilien ideologo nagusietako bat desagertu egin zen. Hipotesi nagusia da Espainiaren agindupeko italiar neofaxistek hil zutela, baina beste batek ez du baztertzen ETAk hil izana.[123]

Urte batzuk geroago, 1980ko ekainaren 11n, José Miguel Etxeberria Naparra ETA eta Komando Autonomo Antikapitalistetako erakunde armatuetako kidearen aztarna galdu zen Ziburun. 2016tik aurrera, Etxeberriaren gorpuaren bila hainbat ahalegin egin zituzten familiak eta aktibistek zein adituek miaketa berrien bidez, baina alferrik.[168] Jean-Louis Larre Popo, Iparretarrak erakundeko militantea izan zen eta, 1983ko abuztuaren 7an polizia frantsesarekin izandako tiroketa baten ondorioz, jendarme bat hil egin zen. Larrek ihes egin zuen, baina ez zen gehiago kausitua izan. Iparretarrak erakundeko taldekideek Frantziako estatuko aparatuei egotzi diete haren desagerpena. Artean, irekita daude gorpua xerkatzeko lanak.[123]

Presoak

Kalkulatu da 1958an hasi eta 2020 arte 9.023 euskal herritar pasa direla kartzeletatik motibazio politikoengatik, bi herenak Francoren diktaduraren ondoren.[169] Urteen poderioz, handituz joan zen Francoren diktadura aldian motibazio politikoko ekintzengatik atxilotutako presoen kopurua. Horien amnistia aldarrikapen bihurtu zen. Horretarako, bi amnistiaren aste antolatu ziren 1977an, errepresio eta odoletan itoak. 1978ko amnistiaz, euskal herritarrez hustu ziren, une batez, kartzelak. Dena den, berehala hasi ziren atxiloketak berriz, lege antiterroristaren pean gehienetan. Preso horiek ehunka izaten hasi ziren. Orduan, preso gehienak elkarrekin espetxeratzen ziren espetxe gutxi batzuetan. Herrera de la Mancha era horretako espetxe bat izan zen, euskal presoei bereziki zuzendua. 1981eko abenduan, 176 presok gose greba batean hartu zuten parte, eta 1983ko abuztutik euskal presoen kolektiboak gose greba hartu zuen borrokarako bitartekotzat, EPPKren arabera.[170] Hainbat gose greba etorri ziren hurrengo urteetan. Euskal Memoria Fundazioak euskal presoen hamar suizidio identifikatu ditu, horiek espetxeko baldintza gogorrei lotuz tartean Igor Gonzalez Sola (2020); beste bi gehiago zenbatu ditu espetxeratzea saihesteko modu gisa, tartean dela Unai Salanueva intsumitua (1997an hila). Beste zortzi euskal preso espetxeko baldintza bortitzen ondorioz hil ziren azkena Arkaitz Bellon iruindarra (2014); Fundazio berberak beste hamasei pertsona aurkitu ditu behin-behineko askatasunean edo kartzelari lotutako arrazoiek hilda.[171]

EPPK-k 2008an ateratako kartela; bertan, 733 euskal preso agertzen dira
Presoen giza eskubideen aldeko manifestazioa Bilbon (2014ko urtarrila)

Aldiz, 1987tik aurrera, PSOEren Espainiako gobernuak urruntze eta sakabanatze politika bati heldu zion, presoak bakartuz ahal zuen guztietan, "ETAren presioa" galaraztearren. Horren lehen giza ondorioa senitartekoek bisitak egiteko errepide bidaia luzeak egin behar izatea izan zen, familien idortze ekonomikoa eta senideen istripuak zein heriotzak ugarituz. 90eko hamarkada hasierarako, terrorismo delituen arabera espetxeratutako euskal presoak bostehundik gora ziren. 90eko hamarkadaren amaieran ia 700 preso izatera heldu ziren. Ezker abertzaleko linea nagusiarekin bat zetozen presoak EPPKn elkartu ziren. Aldiz, Espainiako Barne Ministerioak eta espetxe instituzioek damutzearen eta birgizarteratzearen bidea zabaldu nahi izan zuten, preso horien artean zatiketa zabaltzeko, Langraizko bidea deitua.

Kontrako aldean, arauz kontra jokatu zuten estatuaren askotariko eragileetako kideak, izan legez kanpokoak, izan legezkoak, nekez heldu ziren espetxeetara inoiz, edo gutxitan eta berandu, urte gutxi batzuk preso egoteko, hala nola Enrique Rodriguez Galindo jenerala edo Jose Barrionuevo ministro ohia, Espainiako gobernuek estatu delitu larrietarako barkamen politika eraman dutelako.[172] Bestalde, "Dena da ETA"ren doktrina juridiko-politikoaren pean, ETArekin zuzeneko edo batere loturarik ez zuten kultura eta politikako hainbat pertsona hasi ziren atxilotzen eta kartzelara sartzen, sare bereko partaide zirelakoan eta "ETAren helburuekin bat etortzeak" balio juridiko inkriminatzailea hartuz. Buruzagi ezagunek kartzelan bukatu zuten XXI. mendean, adibidez, Arnaldo Otegik.

Espetxeratutako euskal ekintzaile politikoen eta haien senitartekoen alde, Senideak elkartea sortu zen 90eko hamarkada hasieran. Gero, Etxerat sortu zen. Sakabanaketaren amaiera, preso gaixoen kaleratzea eta kondenaren hiru laurdenak bete dituzten presoen askapena elkarte horien aldarrikapen nagusi bihurtu ziren. Erreklamazio horiek eztabaidagai politiko tirabiratsu bihurtu ziren, bereziki PPk eta ETAren hainbat biktima elkartek horiek ez onartzea beren ekimen politikoaren bandera bihurtu zutenean, "ETAri amore ematea" zelakoan. 2006an, Espainiako Auzitegi Gorenak Unai Paroti eta ETAko beste euskal presoei zuzendutako Parot doktrina ezarri zuten.[173] ETAren 2010 eta 2011ko su-etenaren ondoren, Sarek eta euskal presoen aldeko elkarteek sakabanaketak eta "salbuespen neurriek" indarrean jarraitzen dutela salatu dute. ETAren mugimenduak mugimendu, 2010etik aurrera handituz joan zen Euskal Herritik 300 km eta 900 km artean edo urrunago zeuden presoen kopurua, % 60 baino gutxiago izatetik 2015ean ia % 70 izateraino. Urte horretatik 2018ra, artean, presoen % 60tik gora zeuden 300 km edo urrunago.[174] ETAren behin betiko su-etenaz geroztik, euskal presoen giza eskubideen aldeko elkartasun mugimendu handia piztu zen, manifestazio handiak eginez.

Torturatuak

Sakontzeko, irakurri: «Tortura Euskal Herrian»
Torturaz hil ondoko Joxe Arregiren argazkiak; agintarien debekuaren kontra atera ahal izan ziren

Torturak leku itxietan gertatu dira Euskal Herrian eta Espainian, Espainiako segurtasun indarren eskuetan, Guardia Zibila, Polizia Nazionala, baita neurri txikiagoan Ertzaintza ere, eta ezkutuan praktikatu dira. Ondorioz, zaila izan da horien identifikazio objektiboa. Espainiako Estatuak hainbat aldiz jaso ditu nazioarteko erakundeen ohartarazpenak eta kondenak tortura ez ikertzearren eta torturaren kontrako protokoloak ez betetzearren. Torturak Francoren diktadurako ohiko elementua izan ziren, eta 50-60ko urteen errepresioan indarrez berragertu ziren. 1962ko Eguberrian, Vicente Lertxundi euskal aktibista politikoa atxilotu eta torturatu zuten, eta espetxeko funtzionarioek jipoi batez hil zuten. ETAren lehen hildako biktima planifikatua (1968ko abuztuan) Melitón Manzanas polizia komisarioa izan zen, torturatzaile ezaguna, Gestaporekin horretan trebatua. 1968an, Jesus Muñecas kapitainaren eskuetan Andoni Arrizabalaga ondarroarrak jasotako torturen berriak zirrara zabaldu zuten Euskal Herrian, baita Itziarren semea Telesforo Monzonen abesti ezaguna inspiratu ere.[175] Nafarroa Garairako ikertutako 1960-1978 aldian, "tortura sistematikoa eta orokortua" zen.[176]

Ion Arretxeren testigantza (Mikel Zabaltza kasua)

Estatuaren segurtasun indarrek praktikatutako tortura salaketak areagotu egin ziren 70 eta 80ko hamarkadetan, Lege Antiterroristaren pean, eta sistematikotzat jo zituen Amnistia Internazionalak.[177] Euskal Herrian ezagun egin zen Joxe Arregiren kasua, Madrilen 9 egunez torturatua izatean hildakoa.[178][179][180] Guardia Zibilaren Intxaurrondoko kuartelean ugari izan ziren tortura salaketak Rodriguez Galindo koronela bertako buruzagi zela. Kuartel hori 80 hamarkadako Mendebaldeko Europako tortura zentro handientzat jo izan da.[181] Amnistia Internazionalak euskal gatazkaren testuinguruan 80ko hamarkadan torturaren erabilera sistematikoa zela aitortzeko erreklamatu dio Espainiako gobernuari. 1977tik 2003ra 5.300 tortura salaketa izan ziren Espainiako segurtasun indarren kontra.[182]

Memorian lan egin duten zenbait talderen arabera, 10.000 pertsona inguruk jasan dituzte torturak 1968tik.[178] Eusko Jaurlaritzaren aditu talde batek, EHUko Kriminologiaren Euskal Institutuaren (IVAC-KREI) parte-hartzeaz, euskal herritarren 4.113 kasu egiaztatu zituen (1960-2014), askotariko poliziek eraginda.[183] Bat dator datu horrekin Carlos Trenor abokatu eta preso-ohia Euskal Memoriarekin eman kalkuluan, baina EAEz kanpoko kasuak ere kontuan hartu ditu: 6.000 kasutik gora Euskal Herri osoan.[184] Nazioarteko aditu talde batek 1982tik 2010 arteko Euskal Herriko 45 tortura testigantza aztertu zituen Istanbulgo protokoloaren arabera 2014an plazaratutako txostenean; horren arabera, erdiek erabateko sinesgarritasuna merezi zuten, testigantzen herenak oso sendoak ziren, eta % 15 sendoak.[185]

2020ko abenduan, Parisko Dei Auzitegiak uko egin zion Iratxe Sorzabal Espainiara estraditatzeko laugarren euroagindu bati, ontzat hartu zuenean Espainian torturak jasan ahal izan zituela. Ebazpen horrek ez zuen aurrekaririk Frantziako Justizian.[186][187] Espainiako estatuak beti ukatu izan du torturaren ohiko praktika, eta tortura salatu duten gizarte eragileei ETAzale deitu izan zaie.[185] Giza Eskubideen Europako Auzitegiak zortzi bider kondenatu zuen Espainiako estatua tortura ez ikertzearren.[188] Luzaroan, Espainiako gobernuek eta prentsak tortura salaketak faltsuak zirela adierazi dute, salatzaileek "segurtasun indarren irudia zikindu" nahi zutelakoan.

Erbesteratuak

Euskal gatazkari lotuta, herritar ugarik deserriko bidea hartu zuten, segurtasun indarren, Espainiako auzitegien aginduen edo mertzenario talde armatuen ekintzatik ihesi. EIPK Euskal Iheslari Politikoen Kolektiboaren arabera, hirurogeiko hamarkadatik 2.500 euskal herritarrek ezagutu dute deserria motibazio politikoei lotuta; deportatuak, berriz, 74 izan dira. 2018an, artean, haietako asko atzerrian ziren, eta batzuk gaixorik. 2018an, guztira 70 iheslari geratzen ziren mundu osoan sakabanaturik, eta haietatik 14 deportaturik; 84 erbestean hil dira.[189][190] Iheslari gazte batzuk Frantzian, Belgikan eta Ipar Euskal Herrian errefuxiatu ziren 60ko hamarkadatik aurrera; 70eko urteetan eta 80koen hasieran Frantziako estatuak onartu egin zuen haien presentzia Frantziako lurraldean.[191]

Joseba Sarrionaindia idazlea, torturatua, kartzelatua eta iheslaria 1985eko uztailetik (Kuba, 2016)
Txetxu Urteaga Azkoitiko deportatua, 40 urtez etxez kanpora, Venezuelan hila (2020)

1983ko abenduaren 20an, Felipe Gonzalez presidenteak Espainiatik eta François Mitterrand presidenteak Frantziatik adostu zuten Frantzian atxilotutako ETAko kideak horiek hartzeko prest agertzen ziren hirugarren herrialdeetara deportatzea; berehala errefuxiatu estatutua kendu zitzaien euskal iheslariei,[192] legez bestela.[193] Hurrengo urteko abuztuan, Gonzalez eta Pierre Joxe barne ministro frantsesa elkarrekin bildu ondoren, Frantziak Eugenio Etxebeste Antxon, ordu arteko ardura goreneko etakidea, Dominikar Errepublikara deportatu zuen espainiar presidenteari men eginez.[192] 1985ean, Frantziak deportatuei harrera egiteko prest zeuden bi herrialde gehiago aurkitu zituen: Cabo Verde eta Ecuador.[192] 1986an gobernua aldatu zen Frantzian, baina Frantziaren deportazio politika ez zen aldatu, areagotu baizik: Frantziak ETAko buruzagi Domingo Iturbe Txomin deportatu zuen Gabonera eta gero Aljeriara, Espainiaren atsekaberako.

Lekualdaketa horren asmoa Espainiako gobernuaren eta ETAren arteko negoziazio batzuetan Txomin solaskide aritu ahal izatea zen, baina ETAko burua luze gabe hil zen. Trukean, Antxon garraiatu zuten Aljeriara Espainiarekin elkarrizketak izateko. Negoziazio horiek hasi ziren, baina handik gutxira espainiar agintariek Santiago Arrozpide Santi Potros atxilotu zuten, atxiloketa ugariko sarekada batean: 60 pertsona, eta 100 helbideren miaketa; bada, horietatik hamabi Aljeriara deportatu zituzten, eta hiru, berriz, Venezuelara.[192] 1989an negoziazioak hautsi egin ziren, eta Gonzalez presidenteak etakideak deportatzeko exijitu zion Aljeriari, baita gobernu horrek Madrilgoaren esana bete ere, 27 etakide beste herrialde batzuetara kanporatuz.[192]

Erbesteratu askok hamarkadak eman dituzte kanpoan gaurdaino. Alfontso Etxegarai plentziarra, Lemoizko zentral nuklearrari eraso egin ondoren 1977an ihes egin eta 1985ean atxilotua izan eta gero Sao Tome eta Principe eta beste herrialde batzuetara deportatua izan zen; Etxegarai 2019an itzuli zen etxera.[193] ETA desegin eta bi urtera, Txetxu Urteaga azkoitiar deportatua Venezuelan hil zen 2020ko apirilean 40 urteko deserriaren ondoren; 40 urte atzerrian eman ondoren ere, 2020ko azaroan Belgikak Jaione Jauregi iheslaria estraditatu zuen Espainiara, baita espetxeratu ere 1981eko atentatu bat leporatuta.[194][195]

Bahituak

ETAk guztira 86 pertsona bahitu zituen existitu zen bitartean, El País egunkari espainiarraren arabera;[196] La Vanguardia egunkariaren arabera, berriz, 79 izan ziren.[197] Espainiako eta Frantziako segurtasun indarrek edo erakunde parapolizialek egin dituztenen artean 55 pertsona identifikatu dira arauz kontra askotariko poliziek ("inkontrolatuak") edo talde paramilitarrek egindako bahiketen biktimetan: 46 gizon eta 9 emakumezko.[oh 13] Espainiako eta Frantziako segurtasun indarrek edo erakunde parapolizialek egin dituztenean, legearen aurkako atxiloketa deitu zaio, kopuru txikiagoan gertatuak, laburragoak, eta biktimaren torturaz edo hilketaz amaitu izan dira, hala nola Lasa eta Zabalaren kasua (1983).

ETAren bahituetatik, 54 (̤% 62,8) erakunde armatuak berak askatu zituen, 14 (̤%16,3) tiro bat hankan eman eta gero askatu zituen, 6 (̥% 7) polizia desberdinek askatu zituzten, eta 10 (% 11,6) erail zituen.[198] Gehienetan, ETAren bahiketen biktimak enpresariak izan ziren eta estortsioaren bitartez dirua lortzeko egin zituzten, edo zerga iraultzailea ordaindu ez zutelako. Beste batzuk helburu politikoak zituzten, hala nola Lemoizeko zentral nuklearreko obrak geldiarazteko (José María Ryan), Burgoseko prozezuan nazioarteko arreta erakartzeko (Eugenio Behil) edo euskal presoen hurbilketa lortzeko (Miguel Angel Blanco).[196]

Hilketan amaitu ziren bahiketen artean, oihartzun nabarmena izan zuten Alberto Martín Barrios farmaziako kapitainarenak, Jose Maria Ryanenak eta Miguel Angel Blancorenak daude, azken hori 1997ko uztailaren 10ean gertatua.[199] Bahiketa luzeenak José Antonio Ortega Lara (532 egun), Jose Maria Aldaia (342 egun), Emiliano Revilla (249 egun) eta Cosme Delclauxenak (232 egun) izan ziren.[198] Hildakoz amaitutako bahiketez gain, bahiketa ezagun batzuk hauexek izan ziren: Javier Rupérez politikaria 1979an, 31 eguneko giltzapearen ondoren askatua; Luis Suñer, 1981ean ia hiru hilabetez gatibu egondakoa; eta Julio Iglesias Puga, Julio Iglesias abeslari espainiarraren aita, 1981eko abenduan bahitua eta herrialde horretako Polizia Nazionalak 21 egun ondoren askatua.[200]

Euskal Herritik alde egindakoak

Gatazkaren ondorioz badira euskal herritar batzuk Euskal Herritik alde egin dutenak. Arrazoi ezberdinak izan dituzte Hego Euskal Herritik alde egiteko: batzuetan zerga iraultzailea ez ordaintzeko izan da, bere segurtasuna arriskuan ikusteagatik, kale borrokaren ondorioz beraien jabetzak galtzearen beldur edo besterik gabe, ENAMeko kide batzuen aldetik sentitu izan zuten presioaren ondorioz. Inoiz ez da egin honi buruzko ikerketa serio bat baina ezagunak diren batzuk alde egin zuten goian aipatutako arrazoiren batengatik. Horien artean badira musikariak (Imanol Larzabal), historialariak (Txema Portillo) eta zenbait enpresaburu eta kazetari (Carmen Gurruchaga), besteak beste.

Guardia zibila eta polizia nazionalen kasuan ez dira gutxi alde egin zutenak edo alde egin nahi izan zutenak[201] nahiz eta Hego Euskal Herriko soldata dezente handiagoa izan.[202][oh 14] Garai batean besteak beste "Iparraldeko sindromea" izena eman zioten egoera honi nahiz eta orokorrean gai tabu bat izan Espainiako Gobernuak ezin zuelako ofizialki onartu espainiar polizia ezberdinek ETAren ekintzen beldur zirela.[203] Alderdi Popularrak 300.000 pertsonako kopurua eman izan du,[204] baita adierazi ere ustezko erbesteratu horiek EAEn eta Nafarroan bozkatu ahal izan behar zutela, batzuek boto iruzur handitzat jo zutena.[205] Ermuko Foroarentzat 383.700koa da "ihes egindako exiliatuen" multzoa. Kontuan hartu behar da azken datu hori Ibarretxe Planaren garaian eman zutela eta, esan zutenez ere, gehienek Juan José Ibarretxe lehendakaria zenean egin zuten "ihes".[206] Zaitu elkarteak ETArengatik pertsekuzioa, mehatxuak eta erbestea jasan dutenen aldeko elkartea da, eta 45.000-60.000 pertsonak alde egin dutela estimatu du.

Kopuru horietatik urrun, Josu Ugarte Bakeaz EAEko giza eskubideen elkarteko zuzendariak 9.000 pertsona identifikatu ditu Hego Euskal Herritik alde eginda 1993tik 2008ra; are, 2011ko ETAren behin betiko su-eten arte "beharbada beste milaka batzuk joan" omen ziren; izan ere, Ugartek adierazi du 10.000-15.000 enpresaburuk jasan zutela ETAren estortsioa, eta euskal ekonomiari larriki eragin ziola.[205][207] Ikerketa sendoenen arabera, berriz, alde egindako pertsona kopuruari buruzko datuak irrealak dira; izan ere, lekualdaketa horiek 1950etik 1980ra egungo EAEra heldu ziren ehun milaka espainiar migratzaileen itzulerako mugimendu demografikoen ondorioa dira, eta egiatzat baino, egia-ostetzat jo dituzte ustezko deserri horiek.[36]

Argitu gabeko eta zalantzazko atentatuak

2014ko abenduaren 5ean argitaratu zen txostenean, 220 atentatu argitu gabe zeudela aipatzen zen. Izan ere, 1960tik 2014ra ETAk eta talde parapolizialek hildako ehunka biktimen kasuak argitu gabe zeuden oraindik. Bestalde, GAL eta BVEren atentatuen datu ofizial nahikorik ez zegoen.[208] Gainera, zalantzak zeuden 45 kasu edo atentatu sailkatzerako orduan (guztira, 52 biktima).[209]

Legeak eta estatu planak

Ugari izan dira euskal gatazka areagotu ahala Espainiako agintariek onartu dituzten legeak eta lege erreformak, gehienetan terrorismoa etiketaren pean eta hari lotutako kontzeptuen bidez garatuak. Behean zerrendatuak dira onartutako arau nagusietako batzuk, denak biltzen ez diren arren:

Oroimena

Sakontzeko, irakurri: «Oroimena euskal gatazkan»

90eko hamarkada amaieratik indartsu hasi zen plazaratzen gatazkako biktimen gaia, berezi ETAren biktimen eta hildakoen inguruan. 2008an, Gasteizko Eusko Legebiltzarrak lege bat atera zuen terrorismoaren biktima guztien aitortzarako, PPren oposizioaz, bakarrik ETAren (eta beste euskal talde abertzaleen) biktimak kontuan hartu behar zirelakoan.[211] 2010ean, Patxi Lopezen gobernuak (PSE) terrorismoaren biktimen egun instituzional bat ezarri zuen azaroaren 10ean. Aldiz, ez zuen denen oniritzia jaso, eta hala PPk, alde batean, nola Ezker Abertzaleak, bestean, beren oroimen ekitaldiak egin dituzte beraien hautuko oroilekuetan.

Bada, biktima jakinei egiten zaizkien oroigarriez gain, bi motatako monumentuak bereizi ohi dira gatazkako biktimen inguruan: batetik, Espainiak (eta gutxi batzuetan Frantziak) sustatutako kontrainsurjentziak eta estatu horien talde eta kidegoek eragindako biktimak eta, bestetik, ETAren (eta euskal talde abertzale armatuen) biktimak. Horrekin batera, bakearen aldeko monumentuak sustatu dira espazio publikoetan.[211] Hala ere, gai oso arantzatsua izaten jarraitu du.[oh 15]

Estatuko kidegoek eta hari lotutako taldeek hildakoen alde

ETAren azken urteetan eta geroago, Espainiako gobernuak neurri eta lege bereziak onartu zituen terrorismoaren apologiatzat edo biktimentzat umiliagarritzat jotzen ziren ospakizun, ekitaldi, oroitarri eta plakak debekatu eta kentzeko. 2008ko maiatzaren 28an, EAJko Arrigorriagako alkateari terrorismoa goratzea inputatu zion, herriko kale batek Jose Miguel Berañain Argala izena zuelako.[212] Azken hamarkadetan ENAMeko erakunde gehienak eta ETA legearen aurrean sinonimotzat hartua izan direnez, bere aldeko monolito, eskultura eta oroigarri gehienak apurtu edo puskatu dituztela terroristatzat, terrorismoaren apologia edo biktimentzat umiliagarriak omen direlako; izan ere, askotariko biktimek ez dituzte ez lege, ez arau ez eta errekonozimendu berdinak izan.

Santi Brouarden omenezko eskultura Bilboko Ametzola parkean
Geroaren memoria / Memoria de mañana terrorismoaren biktima guztien omenezko monumentua Lasarten
ETAren Terrorismoaren Biktimen Omenezko Monumentua Gasteizen (2000)

Adibide bat jartzearren Donostiako udala daukagu. Tomas Alba Herri Batasunako zinegotzia 1979ak hil zuten Batallón Vasco Españoleko kide batzuk. Gregorio Ordoñez, Alderdi Popularreko zinegotzia ETAk hil zuen 1995ean. Nahiz eta Ordoñez hamarkada batzuk beranduago erail, Gregorio hil eta gutxira, Donostiako udalak gizon horren izena jarri zion kale bati haren omenez, eta udalak omenaldiak egin zizkion. Tomas Albarekin ez ziren omenaldirik egin urte luzeak pasatu arte eta besteak beste 2009an Herri Batasunako kide ohiek honengatik protestatu zuten; Gregorio Ordoñezi egin zioten bezalako omenaldiak eta Donostian haren omenezko kale baten izena eskatu zuten Tomas Albarentzat.[213] 2014an Tomas Albari Donostiako kale baten izena jarri zioten.[214]

Aritxulegin "Gudarien basoa". Hildako gudarien omenezko Aritxulegi basoa. 2014rarte ENAMeko hildakoen omenez zuhaitz bana eta beraren oinean hildakoaren izenaren plaka bat zegoen. Urte horretan goardia zibilak plakak apurtu zituen eta beranduago bost pertsona atxilotu zituen "hildako etakideak gurtzeko leku bat sortzeagatik" eta "Xabier Lopez Peña eta Arkaitz Bellon omendu izateagatik".[215] Gaur egun (2021) borrokan eroritako omenez, hildako bakoitzeko zuhaitz bat landaturik dago bertan [216].

ETAk eta euskal talde armatuek hildakoen aldekoa

ETAk hildako oroitarri eta kale askoren izenak daude[217] Hego Euskal Herria eta Espainian zehar. Batzuk ETAko biktima guztien aldekoak dira baina polizia eta hainbeste jende zehatzen aldeko oroitarriak daude, batez ere ETAk behin betiko su-etena eman ondoren jarriak. Politikoen aldeko oroitarriak edo kaleen izenak badaude, Gregorio Ordoñezen aldekoa kasurako: Donostian kale baten izena, monolitoa eta plaka, Murtzian kale baten izena. 2018ko udaberrian, Gipuzkoako Foru Aldundiak "Oroimen Izpiak. Artea eta hitzak, ETAren basakeriari aurre" erakusketa antolatu zuen Donostiako KM Kulturunean.[218]

Agustin Ibarrola, ETAren eta euskal nazionalismoaren kontrako konpromiso luzekoa da (Ermuko Foroa, besteak beste), ETAko biktima elkarteen eta PPren babes esplizitukoa. Monumento a las Victimas del Terrorismo de ETA / ETAren Terrorismoaren Biktimen Omenezko Monumentua da bere oroigarrietako bat, Gasteizko sarbideetako batean instalatua. Ideia bereko oroigarri sorta luze bat sortu zuen, baita horiek biltzen dituen liburu bat ere. Berak eta bere obrak harrera ona izaten dute Espainiako erakunde ofizialetan; kontrako aldean, Euskal Herrian harrera hotz eta erasokorra jaso du, baita mehatxuak ere.[211]

Biktima guztien aldekoa

Iruñeko Terrorismoaren biktimen omenezko monumentua

Azken urte hauetan, euskal gatazkan hildako biktima guztien oroitarri, sari edo eta hitzaldiak ematen hasi dira alderdi politiko gehienak. Hala eta guztiz, Alderdi Popularrak ez du hori onartzen "biktima guztiak berdintzen" eta historia "zuritzen" delakoan.[219].Oroimena gai bihurria da, eta artelan kontzeptualak nagusitu dira, adostasun handiena erakartzen dutenak. Eduardo Txillidaren eta Nestor Basterretxearen irudiak koka daitezke horien artean, Euskal Herrian onespen zabalekoak.[211]

Zumaian, Iñaki Olazabal artistaren eskultura bat instalatu zen, udalak ordainduta: Elkarrizketa/Diálogo. 2008an, Terrorismoaren eta indarkeriaren biktima guztien oroimenez eta omenez egin zuen Donostiako Batzar Nagusien aurrean, hiru monolitoz osatua. Bi kasu horietan, kritika pribatu eta publiko garratzak izan zituen, tartean zirela ad hominem arbuioak, iraganean etakide eta preso izatearren, baina baita bere lehengo ideiei bizkarra ematen ari omen zitzaiolako.[211]

60 urte inguruko Aitor Mendizabal eskultoreak Ateak/Puertas monumentua moldatu zuen Donostiarako, terrorismoaren biktima guztien alde, baita Memoria/Oroimena ere, hiri bereko Alderdi Ederren, biak ere sorburuan ETAko biktima elkarte batzuek eta PPk sustatuak, gerora abegi zertxobait zabalagoa izan duten arren. Udal adostasun baten emaitza izan zen Geroaren memoria / Memoria de mañana Lasarte Orian (2011), Gotzon Huegunek ondua, espresuki indarkeria eta terrorismoaren biktima guztien aldekoa, baina azken esanahiari buruz udaleko talde politikoen arteko ika-miken sorburu.[211]

Euskal Herriko gatazka artean

Euskal Herriko gatazkak aztarna handia utzi du artean, hala Euskal Herrian nola Espainian eta nabarmen gutxiago Frantzian. 1990ko hamarkada amaieratik aurrera Espainiako merkatuan irteera zuten kulturako produktu komertzialetan, bereziki literaturan eta zineman, eta euskal talde armatuen biktimen zein biktima guztien omenezko oroitarri eta eskulturetan, oroimenaren gaiak eta narrazio edo "kontakizunaren bataila" kontzeptua agertu ahala.

Hala ere, gatazka honek beti izan du gaurkotasuna artean oroimenari eta aldarrikapenari loturik, herri mugimenduen eta taldeen ekimenez, hiri eta herrietako paretetako pintada artistikoak (gehienetan ezabatuak), eranskailuak edo pegatinak, eta posterrak, garai batean ezagunak EMK alderdiarenak adibidez.

Artistek konpromiso bat agertu zuten oso goizetik aldarrikapen eta oroimenarekin arlo desberdinetan, hala nola Eduardo Txillida eta haren Askatasuna Amnistia logotipoa edo Kostalde Nuklearraren kontrakoa, Bixente Ameztoi energia nuklearraren kontrako horma-irudien[220] eta komiki marrazkien egilea, Nestor Basterretxea eta Bakearen usoa Donostian,[221] Jorge Oteiza eta Par móvil[222] Tolosako Bentaundin (1956, 1993an lekualdatua Txabi Etxebarrietaren omenez, jatorriz), eta abar.

Arte plastikoak

Museoak

Oharrak

Erreferentziak

Bibliografia

Bibliografia gehigarria

Ikus, gainera

Kanpo estekak

"https:https://www.search.com.vn/wiki/index.php?lang=eu&q=Euskal_gatazka&oldid=9636250"(e)tik eskuratuta
🔥 Top keywords: Berezi:BilatuAzalaTxikipedia:AzalaCarles PuigdemontGonzalo BoyePello OtxandianoBerezi:AzkenAldaketakMaria AntonietaMikel AnteroNerea KortajarenaEuskaraWikipediaTxikipedia:LaukiCastillo SuarezGalicia (L-51)Euskal HerriaIhes beteaEneko AnduezaSarpenBigarren Mundu GerraTxikipediaPaleolitoaMetalLaguntza:Wikipediari buruzCreative CommonsNagore AranburuTraineru estropadaPaulo AzpiazuHaurdunaldiImanol PradalesArrainketariakArotzaren eskuakApirilaren 17Laguntza:SarreraTaula periodikoaTxikipedia:IgelTxikipedia:PaleolitoaOihana EtxebarrietaEuskadi Ta Askatasuna