Euskal Herriko hizkuntzak

Historiaurrean egungo Euskal Herrian zegoen edo zeuden hizkuntzak ezagutzeko, arkeologiara ez baina hizkuntzalaritzara jo behar da. Hizkuntzalaritzan aitzineuskara esaten zaio euskara historikoa (idatzia) baino lehenagoko euskara hipotetikoari. Euskarak ahaide ezagunik ez daukanez "barne berreraiketa" izeneko teknikaren bidez garatu da aitzineuskararen teoria. Arlo honetan aurrerapenik handienak Koldo Mitxelena eta Joseba Lakarra hizkuntzalarien eskutik etorri dira, biek garai ezberdinetako hizkuntza-egoerak proposatu arren. Mitxelenarenak erromatarrak etorri baino lehenagoko hizkuntza egoera islatuko luke;^[1] eta Lakarrarenak, bigarren urrats gisa, zeltak etorri aurretikoa.^[2]

Egoera bata edo bestea izanda, erromatarrek egungo Euskal Herrira etorri zirenean, bertokoek bere hizkuntza zutela eta etorkinek ekarritako latinen eragina jaso zuen. Legio eta inguruan zeudenek zekarren hizkuntza ez zen latin klasiko edo ortodoxoa baizik eta latin arrunta edo berantiarra justu bertako hizkuntzarekin nahaspilatu egin zena^[3].

Denboraren poderioz eta Erroman zegoen botere zentralizatzaile desagertu ahala, eskualde bakoitzean bere hizkuntza berezkoa sortzen zuen, latin arruntean oinarrituta. Euskal Herrian bertan nafar-aragoiera sortu zen^[4], baina inguruko lurraldeetan beste hizkuntzak ere sortu zituen, Euskal Herriko mugetara zabaldu zirenak.

Erdi Aroaren bukaeran eta, batez ere, Aro Modernoan Espainia eta Frantzia estatuak sortu zituztenean, botere berriek bere indar politikoa ez ezik bere indar kulturala ere zabaldu zuten bere barnean zituzten herrialdeetan, tartean Euskal Herrian. Horrela, gaztelaniak eta frantsesak jatorrizko euskal hizkuntza —euskara— ez ezik, Euskal Herrian sortutako erromantze hizkuntzak ere murriztu eta ordezkatzeari ekin zieten. Horrela Euskal Herrian mintzatzen ziren euskara, nafar-aragoiera, montañera edo gaskoia hizkuntza gutxitu bilakatu zituzten;^[5] eta beste batzuk, nafar-aragoiera edo montañera kasu, desagerrarazten.

Gaur egun Euskal Herrian euskara, gaztelania, frantsesa eta gaskoia mintzatzen dira. Gaztelania eta frantsesa nagusi dira, lehena Hegoaldean eta bigarrena Iparraldean. Hala ere, gutxi gorabehera biztanleen herenak egiten du euskaraz. Gaskoia, aldiz, Baiona inguruan (BAB) eta Nafarroa Behereko iparraldeko ingurune batzuetan hitz egiten da, baina oso ahul dago.

Euskararen ofizialtasun maila ezberdina da hiru lurraldeen arabera: EAEn, koofiziala da hiru lurralde historikoetan;^[6] Nafarroan, koofiziala "eremu euskaldun" delakoan baino ez, erdi ofiziala "eremu mistoan", eta ez ofiziala "eremu erdaldunean"; Ipar Euskal Herrian, ez du ofizialtasun estatusik.^[7]

XX. mendetik aurrera Euskal Herria bere herritarren emigrazioa jasatetik etorkinak izatera pasa zen. Gehienak espainiarrak edo frantziarrak badira ere, badira beste nazioetatik etorriak ere.^[8] Etorkin horiek hizkuntza berri asko ekarri dute, tartean arabiera, errumaniera edo wolofera.

Euskara

Euskara (beharbada aitzineuskaraz: *enau(t)si (esan) + -(k)ara (era)^[9]) euskaldunek hitz egiten duten hizkuntza da; Euskal Herriko hizkuntza.^[10]

Gaur egun egoera gutxituan dago. Euskara ez dago philum indoeuroparraren barruan sailkatuta eta Europako mendebaldean izan zen hizkuntza-familia baten azken arrastotzat hartzen da.

Euskararen historia

Euskararen sustrairik zaharrenak (Erromatar Inperioaren aurretikoak) Akitania osoan eta Bizkaiko golkotik Andorraraino bitarteko Pirinioen bi aldeetan agertu dira, eta Erdi Aroan behintzat Errioxan eta Burgosko ipar-ekialdean ere hitz egin zela dokumentatuta dago. Gutxitze prozesu gogorra jasan du, etenik gabe lurraldeak galduz. Nafarroa Garaian, bereziki, prozesu hori oso nabarmena izan da azken mendeotan. XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendearen hasieran, hainbat intelektual eta politikariren eraginez (Arturo Kanpion, Sabin Arana...) nolabait biziberritu zen, abertzaletasunari estuki loturik. Frankismoan (1936-1977) jazarpen latza pairatu ondoren, XX. mendearen erdialdetik aurrera hasi da indartzen, idatzizko estandarizazioak lagunduta.

1980ko hamarkadatik aurrera, erakundeen onarpena lortu du, lurralde zatiketa handiekin bada ere. Gernikako Estatutuak euskara Euskal Autonomia Erkidegoko berezko hizkuntza izendatu eta gaztelaniarekin batera ofizial egin zuen Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan (Trebiñuko Konderrian eta Villaverde Turtziozen ez). Nafarroa Garaian, Euskararen Legearen eraginez, herrialdeko ipar-mendebaldean (eremu euskalduna) soilik da koofiziala. Iruñean eta erdialdeko beste hiri garrantzitsuetan (eremu mistoa), onarpen maila txikiagoa eta traba handiagoak ditu. Nafarroa hegoaldean (eremu ez-euskalduna), berriz, euskara ez dago onartuta. Ipar Euskal Herrian, euskarak ez du aginpidea duten erakunde publikoen onarpenik: hizkuntza ofizial bakarra frantsesa da.

Gaur egun, euskara familian, lagunartean, ikaskuntzan, hedabideetan, administrazio publikoetan eta aisian erabiltzen da, lurralde eta eremu batetik bestera gorabehera handiak dauden arren.

Euskalkiak

Euskalkiak euskararen aldaerak edo dialektoak dira. Koldo Zuazoren 1997ko azken sailkapenaren arabera^[11], gaur egun honako sei hauek dira:

• Mendebaleko euskara edo bizkaiera^[12]: hiztun gehien daukan euskalkia. Mendebaldera, Ibaizabal du muga; ekialdera, Bizkaiko lurretatik 13 kilometrora dagoen Deba ibaia, Gipuzkoan; hegoaldera, ostera, Araba.
• Erdialdeko euskara edo gipuzkera: Gipuzkoan eta Nafarroa Garaiko ipar-sartaldean hitz egiten dena.
• Nafar-lapurtera: Lapurdin eta Nafarroa Beherean mintzatzen dena.
• Nafarrera: Nafarroa Garaiko iparraldeko eskualdeetan egiten dena.
• Ekialdeko nafarrera: Nafarroa Garaiko ekialdean egin izan den euskalkia dugu. [Zaraitzuera]] hartzen du bere barnean eta Erronkariko euskara galdua ere bai^[13].
• Zuberera^[14]: Zuberoako herrialdean eta administrazioz Bearnokoa den Eskiulan egiten da. Amikuzetik gertuko herrietan egiten dena tarteko hizkeratzat hartzen da.

Oraintsu, hiru euskalki desagertu dira:

• Erronkariera: Erronkariko haranean XX. mende hasiera arte egiten zena.
• Hegoaldeko goi-nafarrera: Bonapartek sailkatu zuen. Iruñerriko eta Lizarrerriko euskarak hemen sartzen ziren. Egun, Ultzamako euskara da euskalki honen ezaugarri batzuk jasotzen dituena.
• Arabako euskara: Araban antzina egiten zen euskara,^[15] Landuccioren hiztegiari (XVI. mendean), Joan Perez de Lazarragaren eskuizkribuei eta beste hainbat testu laburri esker jasota ageri zaiguna. Badirudi mendebaldeko euskararen azpieuskalkia zela Arabako mendebaldean, eta mendebaleko euskararen, erdialdeko euskararen eta nafarreraren arteko lotura euskalki bat, Arabako ekialdean.

Beste hizkuntzekiko nahasketak

Beste hizkuntza batzuekin nahasita, zenbait hizkera berezi ere sortu ditu:

• Erromintxela: ikus beherago eskaini diogun atala.
• Euskal Herriko baleazaleek beren ama hizkuntza Euskal Herritik kanpo eraman eta Aro Modernoan pidgin bi sortu zituzten:
  • Euskara-islandiera pidgina: XVII. mendean Islandiako Vestfirðir eskualdean hitz egiten zen pidgina zen.^[16] Islandiara joandako euskaldun arrantzale eta merkatariek bertako biztanleekin sortu zuten.^[17][18] Pidgin horrek ingelesaren eta frantsesaren eragina zuen ere, baina Ipar Atlantikoan herrialde ezberdinetako arrantzaleen aldi bereko izate eta hartu-emanetan oinarritzen da.
  • Algonkin-euskara pidgina: Mi’kmaq, Innu eta gertuko beste amerindiarrek eta Euskal Herriko baleazaleek erabilitako pidgin izan zen. Gero, baleak harrapatzeko eta larruekin tratuak egiteko asmoz Ternua eta Labrador aldeko itsasbazterretara zihoazen frantziarrek ere erabili zuten.^[19] Hiztegia nagusiki mi'kmaq, montagnais eta euskara hizkuntzetatik osatu bazuten ere, Ipar Euskal Herrian gaskoiz ere mintzo zirenez, zenbait gaskoi hitz ere sartu ziren pidginean. Euskaldunek, eskualde hartan 1527. urtearen inguruan kokatuta, 1530 inguruan ekin zioten pidgina erabiltzeari; urrezko aroa, hala ere, 1580tik 1635era bitartean izan zen.

Erromantzeak

Erromantze hizkuntzak edo neolatindarrak latin arruntetik (herritarrek mintzatutako latina) datozen hizkuntzak dira. Hizkuntza italikoen azpitalde bat dira, azken hau indoeuropar hizkuntzen azpitaldea izanik^[20]. Hona hemen Euskal Herrian historian zehar mintzatutako erromantzeak:

Gaztelania

Gaztelania edo espainiera Erdi Aroko Gaztelako Erresuman sortutako hizkuntza erromantzea da, latin arruntak euskararekin izandako ukipen-egoeraren ondorioz. Horrela bada, espainierak euskararen hainbat ezaugarri fonetiko bereganatu ditu (bost bokaleko sistema, hasierako "f"-a galtzea...).

Munduan 360 milioi pertsonak ama-hizkuntza dute^[21]. Espainia eta Amerika Latinarraren ia estatu guztietan hizkuntza ofiziala da, tartean Hego Euskal Herrian.

Gaztelaniak bere aldaerak ere izan ditu Euskal Herrian, adibidez Bilbon mintzatutako txirenea edo txinboa^[22]. Euskararekin lotura estua duen aldaera hori Bilbon ez ezik Bizkaiko mendebaldean ere, tartean Enkarterrin, erabili zuten eta erabiltzen dute^[23].

Frantsesa

Frantsesa Erdi Aroko Galia erromatarrean sortutako hizkuntza erromantzea da, latin arruntak antzinako frankoerarekin izandako ukipen-egoeraren ondorioz.

Munduan 110 milioi pertsonak ama-hizkuntza dute^[24] . Frantzian^[25] eta beste hogeita zazpi estatuetan hizkuntza ofiziala da, tartean Ipar Euskal Herrian.

Nafar-aragoiera

Nafar-aragoiera Erdi Aroan Ebro arroan, Errioxan, Nafarroako Erriberan, Aragoin eta Valentzian ere, hitz egiten zen hizkuntza erromantzea izan zen. Nafarroako erresuman, administrazioaren hizkuntza arrunta izan zen. Egun Aragoiko Pirinioetako hainbat bazterretan oraindik mintzatzen dena, aragoiera izenarekin.

Latin arrunta oinarria izanda, euskarazko substratua inportantea da oso^[4]. Pirinioar-mozarabiar familiako hizkuntza hau aragoiera, nafarrera eta erroxaera erromantze kideak barnean ditu.

Nafarroako Erresuma eta Aragoiko Erresuma banatu ahala, nafar-aragoiera egungo aragoiera bilakatu zen. Euskal Herrian egun toponimian baino ez du ondarea.

Gaskoi hizkuntza

Gaskoi hizkuntza okzitanieraren dialektoa da hizkuntzalari gehienentzat, nahiz eta beste batzuek hizkuntza autonomotzat hartzen duten. Gaskoniako lurraldean hedatzen da. Gaskoiaren barruan lau aldaera bereizten dira, tartean itsasaldeko gaskoia. Aldaera hori Euskal Herriko itsasbazterreko bi hiritan (Miarritze eta Baiona) eta Landetako kostaldean mintzatzen da.

Frantziako hego-mendebaldeko bederatzi departamendutan mintzatzen da eta ez du inolako onarpen ofizialik. Azkenaldi honetan guztiz murriztu da haren erabilera eta egun 200.000 inguru dira gaskoi-hiztunak. Aturri ibaiaren arroan bizitako euskotarrek gaskoiz jardun dute Erdi Arotik XX. mendeko hasiera arte, Baionan Erdi Aroan eginiko agiri guztietan erabilitako hizkuntza izanik.^[26] Hala ere, erromanizazioaz geroztik XX. menderaino Baionako hizkuntza nagusi izandako gaskoi hori berezia da, eta Baionako gaskoia^[27] edo itsasaldeko gaskoia deitu izan zaio. Behe-latineko hiztegi eta sintaxia euskal substratuarekin nahasi zen. Egun, gaskoia apenas den mintzatua, edo ezaguna ere, nahiz eta hainbat erakundek —hala nola Ací Gasconha elkarteak— horren alde lan egin.

Montañesa

Montañesa edo kantabriera Kantabriako mendialdeko inguru desberdinetan mintzatzen den trantsiziozko hizkuntza da. Bereziki, Kantabriako mendebaldean eta Pas nahiz Sobako haranetan hitz egiten da^[28]. Asturleoneraren aldaera hau asturieratik oso gertu dago eta gaztelaniaren eragin handia du. Horregatik, asturleonera eta gaztelaniaren arteko trantsiziozko hizkuntzatzat jotzen da, extremadurera bezala.

Euskal Herriko mendebaldean ere, Enkarterriko mendebaldean hain zuzen ere, Erdi Aroan eta Aro Modernoan erabili izan da, eta bertako toponimian hainbat aztarna gelditu dira^[29].

Erromintxela

Erromintxela, edo errumanzela nahiz erremaitzela, ijito edo buhame euskaldunen eta haien hizkeraren izena da. Berez, ez da hizkuntza bat, baizik eta broken spoke edo pagodolekto bat,^[30] romani hizkuntza eta euskara nahasiz sortua. Gaztelaniarekin izandako harremanaren ondorioz kalo hizkuntza sortu zen modu berean, euskaratik hartutako mailegu linguistikoekin erromintxela eratorri zen. Josune Muñoz filologoaren ustez, nahiz eta erabat frogatu gabe dagoen, XV. mendean Europako iparraldetik etorritako ijito edo buhameek romaniaren kalderash dialektoa ekarri zuten, eta erromintxela hain zuzen ere kalderash eta euskara elkartuz sortu bide zen. Hortaz, ez da kalotik eratorria, nahiz eta gaur egun kalozko eta euskarazko hitz batzuk ere erabiltzen dituzten. Morfologia eta sintaxia, euskararenak ditu. Aditzak ere euskararenak dira, eta tokian tokiko euskalkien ezaugarri berak ditu; bizkaitarrek mendebaldekoak, lapurtarrek lapurterazkoak. Lexikoa, ordea, erabat erromintxela da.

Egun, 500 erromintxel inguru gelditzen omen dira.^[31] Haietako askok, kaloz (gaztelania eta kalderash hizkuntzak nahasiz sortutako pagodolektoa) ere badakite.

• Euskal Herriko gaztelania
• Bearnera