Euskaltzaindia

euskara zaindu, aztertu eta zabaltzea helburu duen erakunde araugilea

Euskaltzaindia euskara zaindu, aztertu, zabaldu, batu eta hobetzea helburu duen hizkuntza akademia ofiziala da, 1919an sortua. Gehienez, 32 euskaltzain osoz osatzen da (2007 arte, 24 euskaltzain oso ziren)[1] eta Euskaltzain oso horiez gainera, baditu —kopuru mugarik gabe— hainbat euskaltzain urgazle eta euskaltzain ohorezko ere. Euskaltzaindiaren goiburua Ekin eta jarrai da.

Euskaltzaindia
Ekin eta jarrai
Datuak
Izen ofiziala
Euskaltzaindia, Real Academia de la Lengua Vasca eta Académie de la langue basque
Motahizkuntz arauemailea eta datu-basea
HerrialdeaEspainia eta Frantzia
Agintea
LehendakariaAndres Urrutia
Egoitza nagusi
Delegazioak
Historia
Sorrera1918
webgune ofiziala
Facebook: plazaberri Twitter: plazaberri Edit the value on Wikidata

Euskaltzaindia, zuzenbidez, Hego Euskal Herriko lau aldundiek sortu zuten, Eusko Ikaskuntzarekin batera. Egoitza Bilboko Zazpikaleetako Plaza Barrian du, eta ordezkaritzak ditu Gasteizen, Donostian, Iruñean eta Baionan. Euskaltzaindiaren finantzaketa iturri nagusia diru laguntzak dira eta, egun, lau erakunde publiko hauek ditu finantzatzaile nagusi: Eusko Jaurlaritza, Arabako Foru Aldundia, Bizkaiko Foru Aldundia eta Gipuzkoako Foru Aldundia.

Xedeak

Euskaltzaindiaren berariazko helburuak Arautegi akademikoan azaldurik eta mugaturik daude (1920). Hasierako Arautegi hura behin eta berriz eguneratua izan da, eta osatua ere bai, Barne Erregelen bidez; izan ere, garaian garaiko hizkuntzazko edo kulturazko aldakuntzek halaxe eskatu dute une bakoitzean (1954, 1972, 1976, 2005, 2009, 2011).

Hala ere, Euskaltzaindiaren azken xedeez ziharduten arautegi-artikuluek berretsi baizik ez dituzte egin hastapenean esandakoak, premiazko zehaztapen berriak gehituz (ikus, adibidez, 1976ko 1. artikulua). Horregatik, gogoratzekoa da Euskaltzaindiaren lehenengo Arautegian Erakundearen xedeak nola marraztu ziren (nahiz eta orduko hizkera aski aldatua dugun gaur):

  1. Izkeraketz eta gizarteketz, euskera ayolaz landu ta yagoten zain egotea, Bazkun aunen elburua da: andik ere bere izena.
  2. Zainbide bioi dagokienez, Sail bitan ere bereizturik euskaltzaiñak beren arloan diardukete; euskal-ikerleen sailean, ta yagoleenean, lagun bakoitza bietan dagokelarik.
(Euskaltzaindiaren sortarauak, 1920)

Horrela, bada, Euskaltzaindia hizkuntzaren corpusaz arduratzen da, baina, halaber, baita berorren estatus sozialaz ere. Hortaz, handik hona bi sail ditu Euskaltzaindiak bere jardueraren baitan: Iker eta Jagon.

Euskaltzaindiaren egoitza nagusiaren aurrealdearen ikuspegi panoramikoa, Bilboko Plaza Barrian.

Historia

Sorrera

Eusko Ikaskuntzaren lehenengo biltzarrean, lau lurralde historikoetako (Araba, Bizkaia, Nafarroa eta Gipuzkoa) aldundien babesean sortu zuten, Oñatin, 1919an. Sortze-ekitaldian orduko Espainiako erregeak, Alfontso XIII.ak honako hau esan zuen:

Euskaltzain eta idazle batzuk, 1927an Euskaltzaindiak eginiko ohiko biltzar batean. Ezkerretik eskuinera, zutik: Orixe, Jean Elizalde, Seber Altube, Julio Urkixo eta Erramun Olabide. Eserita: Juan Bautista Eguzkitza, Bonifazio Etxegarai, Resurreccion Maria Azkue eta Georges Lakonbe.
«Sagaratu zaitezke ikasketa eta sustatu ahal den guztian Herriaren aurrerapen eta garapenerako, zeuon hizkuntza landu, milaka urteko euskara beneragarria, gizateriaren altxorraren bitxi preziatua, zeuon gurasoengandik jaso duzuena eta zeuon semeei osorik oinordetzan utzi behar diezuena.»

Alfontso XIII.a[2]

Irailaren 5ean izendatu ziren lehen lau euskaltzainak: Resurreccion Maria Azkue, Luis Eleizalde, Julio Urkixo eta Arturo Kanpion. 1919ko urte horretan bertan, hamabi euskaltzain izendatzeko araudia onartu zen, eta honako kideak izendatu: Txomin Agirre, Piarres Broussain, Jean-Blaise Adema, Erramun Intzagarai, Jose Agerre, Juan Bautista Eguskitza, Raimundo Olabide eta Pierre Lhande. Resurreccion Maria Azkue izan zen lehenengo euskaltzainburua, eta hamabi izan ziren lehen euskaltzain osoak.

Erakundearen helburuak era honetan agertzen dira lehenengo Arautegian: "1. Izkeraketz eta gizarteketz, euskera ayolaz landu ta yagoten zain egotea, Bazkun aunen elburua da: andik ere bere izena. 2. Zainbide bioi dagokienez, Sail bitan ere bereizturik euskaltzaiñak beren arloan diardukete; euskal-ikerleen sailean, ta yagoleenean, lagun bakoitza bietan dagokelarik".

Egitura

Denboraren poderioz, kopuru hori handitu egin da eta, egun, 24 dira euskaltzain osoak. Euskaltzain osoez gain, urgazleak 150 inguru dira. Ohorezko euskaltzainak: J. Alliers, J. Bilbao, J. Caro Baroja, Basarri, J. Etxaide, J. Garate, N. Holmer, J.M. Jimeno, B. Larrakoetxea, G. Lopez de Gereñu, A. Martinet, S. Onaindia, R. de Rijk, H. W. Terence, P. de Irizar eta Y. Zytsar. Euskaltzain osoen kopurua finkoa da, baina ohorezkoena eta urgazleena beharren araberakoa da. Euskaltzain osoek hitza eta botoa dute, baina gainerakoek hitza bakarrik.

1972ko uztailaren 29a. Hainbat euskaltzain, Aditz batua lanaren lehenbiziko zatia onartzean. Ezkerretik eskuinera, zutik: Koldo Mitxelena, Iratzeder, Jean Haritschelhar, Alfontso Irigoien, Luis Villasante, Jose Maria Satrustegi, Patxi Altuna eta Imanol Berriatua. Makurturik, Juan San Martin, Jose Luis Lizundia, Joseba Intxausti Rekondo eta Xabier Kintana.

Euskaltzaindia, hasieran, bi ataletan banatu zen: ikerketa-atala, euskararen hizkuntza arazoak bideratzeko, eta ariketa lana burutuko zuen atala, hau da, gizarteko arlo guztietara euskararen erabilera bultzatuko zuena. Hasierako urteetan, batzarrak gazteleraz egiten ziren, eta euskara batuarena izan zen erakundeak konpondu behar izan zuen arazoetako bat.

Halaber, garai hartan, neologismoak nabarmen ugaldu ziren eta, berauek arautu eta onartu beharra zegoenez, Euskaltzaindiak lan horri ere ekin zion. Elerti lehiaketak antolatu zituen, euskara ikastegietan irakats zedin saiatu zen, euskara neurtzeko azterketak gertatu eta burutu zituen, baita bertsolari txapelketak antolatu ere. Euskaltzaindiaren erabakiak argitaratzeko Euskera aldizkaria sortu zen.

Gerraostea

Espainiako Gerra Zibilak eta Mundu Gerrak eragin handia izan zuten, euskaltzainak bi bandoetan bereizirik eta sakabanaturik gelditu baitziren. 1941eko apirilean Resurreccion Maria Azkuek adierazi zion Agustin Zarrantzi Euskaltzaindia berriro abian jarriko zela, hilaren amaieran egindako batzar batean, Bizkaiko Diputazio frankistaren baimenarekin. 1947ko azaroan Federiko Krutwig euskaltzain oso izendatu zuten, historiako gazteena, 26 urterekin. 1949ko irailean sinatutako gutun batean aurkeztu zuen Krutwigek Euskaltzaindia berritzeko proposamena.[3] Ondorioz, 1949ko azaroan gerra zibilaren ostean lehen aldiz izan zen Ipar Euskal Herriko ordezkaririk Euskaltzaindiaren batzar batean.

Julio Urkixo 1950eko urrian hil ondoren, Krutwigek hala proposatuta, akademiaren batzarrak euskaraz egiten hasi ziren. 1951ko azaroan Azkue hil zen, lehen euskaltzainburua. 1952ko maiatzean Luis Villasante euskaltzain osoaren sarrera hitzaldiari emandako erantzunean, Krutwigek gogor kritikatu zuen Eliza Katolikoa, euskara baztertzeagatik bere jardunean. Adierazpen horien ondorioz, erbesteratu egin behar izan zuen. 1952ko azaroan Ignazio Maria Etxaide izendatu zuten euskaltzainburu. 1954ko abuztuan Euskaltzaindiaren araudiaren berriztapena onartu zen eta urte bereko abenduan Euskera agerkaria argitaratzeko baimena berreskuratzen du Euskaltzaindiak.[4]

Euskara batura bidean

Euskararen problematikaren inguruan biltzarrak antolatu zituen, eta lehena Arantzazun egin zen, 1956an. Oihartzun berezia izan zuen Euskaltzaindiaren 50. urteurrena zela eta 1968an Arantzazun burututakoa. Bertan, euskara batua sortzeko bideari ekin zioten eta hizkuntza idatziari buruzko arauak eta erabakiak hartu zituzten: idazkera, joskera, jokabidea, aditza eta hiztegia. Euskaltzaindiak bigarren aldi horri ekin zionetik lan joria egin du, literatur lehiaketak, gramatika lehen urratsak eman (EGLU), hiztegigintzako erabakiak, idazkera landu, euskal alfabetatze eta euskalduntzean lehen urratsak eman, Euskararen Gaitasun Agiria (EGA), eta abar.

1979an, Espainiako trantsizioaren garaian, 1970ko hamarkadako azken urteetan, udal hautatu berrietan izenak ofizialki euskaraz jartzeko aukera ireki zen, eta arautu gabeko alorra zenez, presazko eta premiazko lan bat beharrezkoa zela erabaki zuen Euskaltzaindiak, Koldo Mitxelena onomastika batzordeburuak bultzatuta. Ondorioz, Euskal Herriko udalen izendegia argitaratu zuen, zeinean asmatutako izenak ez ziren gutxi. Hango erabakiak zuzentzen eta fintzen joan ziren ondoren, akademiak erabaki baitzuen 1998an herri-izenak arau bihurtu behar zirela, gomendio edo izendegi bateko elementu soilak baino gehiago[5]..

Azken urteotako lan nagusiak lau izan dira: Orotariko Euskal Hiztegia, Euskararen Herri Hizkeren Atlasa, Euskal Gramatika eta Hiztegi Batua.


Azken urteak

Euskaltzaindiaren armarria eta goiburua

Milurtekoa aldatzearekin batera, UPNren Nafarroako Gobernuak ordu arteko diru laguntzak ukatu zizkion Euskaltzaindiari, akademiak Nafarroa Euskal Herriaren barruan agertzen duelako.[6] 2015ean, gobernu berriaren etorreraz, ordea, harremanak hobetu egin ziren. 2019ko otsailaren 23an, Nafarroako Jauregian egindako ekitaldian, Nafarroako Gobernuak berritu egin zuen hamarkada luzez nafar agintariek Euskaltzaindiarekin izandako lankidetza, erakunde horren mendeurren ospakizunen testuinguruan.[7]

2013ko irailaren 23an, Europako Parlamentuaren Europar Hiritarra 2013 saria jaso zuen. Sari horren bitartez, urtero saritzen dira europar balioen alde borroka egin, estatu kideen eta herritarren arteko integrazioa edo lankidetza bultzatu eta Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Gutunean azaltzen diren balioak aldarrikatzen dituzten pertsonak eta erakundeak.[8] 2013ko abenduaren 3an, berriz, Euskaltzaindiko Gramatika Batzordeko hamabost kideek dimisioa eman zuten, Euskaltzaindiko zuzendaritzak baztertu zituelakoan.[9][oh 1] 2019ko martxoaren 6an, Pedro Sanchezek, kargua uzten zuen Espainiako gobernuburuak, Euskaltzaindiaren Bilboko egoitza bisitatu zuen, eta erakundearen ohorezko liburuan sinatu, herrialde horretako gobernuburu batek inoiz hori egindako lehendabiziko aldia.[10]

Zuzendaritza

2012ko urriaren 18an, Bilbon, Akademiaren egoitzan egin zen bilkura berezian, euskaltzainek hurrengo lau urterako Zuzendaritza berria aukeratu zuten, lagun hauek osatuta:[11]. 2016ko urriaren 28an, Zuzendaritza berretsi zuten.

Zuzendaritza taldea

Zuzendaritza taldea[12]
EuskaltzainburuaEuskaltzainburuordeaIdazkariaDiruzainaIker sailburuaJagon sailburua
 Andres Urrutia  Xarles Videgain  Xabier Kintana  Sagrario Aleman  Adolfo Arejita  Jean-Baptiste Coyos 

Lurralde ordezkariak

Lurralde ordezkariak[13]
 Araba  Gipuzkoa  Nafarroa Iparraldea
 Roberto Gonzalez de Viñaspre Miriam Urkia   Andres Iñigo  Xarles Videgain 

Kudeatzaile eta idazkariordea

Kudeatzailea[14]Idazkariordea[14]
 Joseba Zabaleta  Erramun Osa 

Euskaltzainburuak

 1919-1951  1952-1962  1963-1966  1967-1970  1970-1988  1989-2004  2005-gaur egun 
                    
 Resurreccion Maria Azkue  Inazio Maria Etxaide  Jose Maria Lojendio  Manuel Lekuona  Luis Villasante  Jean Haritxelhar  Andres Urrutia 
Euskatzaindia Santurtzira itsasontziz Andolin Eguzkitza euskaltzain izendatzera (Bizkaie, 2002-02-23)

Euskaltzainak

Sakontzeko, irakurri: «Euskaltzainen zerrenda»

Euskaltzainak Euskaltzaindiko kideak dira, hau da, euskararen akademiako kideak. Eginkizunen arabera, hiru mailatan sailkatuta daude:

  • Euskaltzain osoak: erakundearen Osoko Bilkura osatzen dute. Kide berriak izendatzeko gaitasuna daukate bai eta erabakietan esku hartzekoa ere.
  • Euskaltzain urgazleak: eginkizun murriztuagoa dute, baina batzordeetan esku har dezakete.
  • Euskaltzain ohorezkoak: izendapen ohoragarria da.

Euskaltzain osoak

Euskaltzain osoak Euskal Akademiako kide izatearen eskubide guztiak dituzten euskaltzainak dira, hau da, Euskaltzaindiko zuzendaritzako kide izan daitezke, eta boto eskubidea dute Euskaltzaindiak akademia gaiak aztertzeko egiten dituen bileretan. Euskaltzain osoek, sortzez edo jatorriz, euskal lurralde guztietakoak izan behar dute, horrela euskalki guztiek Euskaltzaindian ordezkaria izan dezaten.[15] 2019an, 29 dira eta, gehienez, 32 izan daitezke. Euskaltzain osoak 75 urtera iristen direnean, euskaltzain emeritu bihurtzen dira automatikoki. Emerituen kopurua ezin da euskaltzainen heren bat baino gehiago izan.

Euskaltzain osoak[16]
 Sagrario Aleman  Adolfo Arejita  Andres Alberdi  Aurelia Arkotxa  Miren Azkarate  Itxaro Borda 
 Jean-Baptiste Coyos  Jean-Louis Davant  Patxi Goenaga  Roberto González de Viñaspre  Andres Iñigo  Joseba Irazu 
 Jabier Kaltzakorta  Xabier Kintana  Joseba Lakarra  Jose Luis Lizundia  Miren Agur Meabe  Alfontso Mujika 
 Beñat Oihartzabal  Miren Lurdes Oñederra  Paskual Rekalde  Andoni Sagarna  Patxi Salaberri  Pello Salaburu 
 Ibon Sarasola  Castillo Suarez  Ana Toledo  Patxi Uribarren  Miriam Urkia  Andres Urrutia 
 Xarles Videgain  Patxi Zabaleta  Mikel Zalbide   


Euskaltzain urgazleak

Sakontzeko, irakurri: «Zerrenda:Euskaltzain urgazleak»
Euskaltzaindiaren bilera bat Tolare baserrian[17]

Euskaltzain urgazleak dira euskararen arloren batean nabarmendu eta Euskaltzaindiak bere lanean lagun diezaion izendatutako pertsonak. Eskubidea dute Euskaltzaindiak akademia gaiak aztertzeko egiten dituen bileretara joateko eta haietan hitz egiteko, baina botorik gabe; orobat, ez dute Euskaltzandiko zuzendaritzako kide izaterik. Izan ere, euskaltzain osoek bakarrik dituzte bi eskubide horiek.

Euskaltzain ohorezkoak

Euskaltzain ohorezkoak dira euskararen arloren batean nabarmendu eta Euskaltzaindiak ezagutza ematearren izendatutako pertsonak. Eskubidea dute Euskaltzaindiak akademia gaiak aztertzeko egiten dituen bileretara joateko eta haietan hitz egiteko, baina botorik gabe; orobat, ez dute Euskaltzandiko zuzendaritzako kide izaterik. Izan ere, euskaltzain osoek bakarrik dituzte bi eskubide horiek.[17]

Euskaltzain ohorezkoak[18]
 Paulo Agirrebaltzategi  Angel Aintziburu  Dionisio Amundarain  Xabier Amuriza  Pierre Andiazabal  Pello Apezetxea Zubiri 
 Xipri Arbelbide  Pakita Arregi  Koldo Artola  Gorka Aulestia  Joxe Azurmendi  Luis Baraiazarra 
 Erramun Baxok  Antonio Campos  Junes Casenave-Harigile  Jean Baptiste Dirassar-Hiriart Urruty  William Anthony Douglass  Martzel Etchehandy 
 Ana Etxaide  Maite Idirin  Joseba Intxausti Errekondo  Jose Angel Irigarai  Joxemari Iriondo  Mixel Itzaina 
 Jon Landaburu  Jon Lopategi Lauzirika  Ander Manterola Aldekoa  Joan Martí i Castell  Martin Orbe  Francisco Javier Oroz Arizkuren 
 Jean-Baptiste Orpustan  Georges Rebuschi  Manuel Maria Ruiz Urrestarazu       

Zerbitzuak

Egun, Euskaltzaindiak ondorengo zerbitzuak eskaintzen ditu (koadroan arduradunak adierazita).[19]:

 Azkue Biblioteka eta Artxiboa  Onomastika  Argitalpenak Komunikazioa eta Irudia Informatika eta Telekomunikazioa  Hizkuntzaren Kalitatearen Behatokia 
 Prudentzio Gartzia  Mikel Gorrotxategi  Jon Artza  Iñaki Mendizabal  Iñaki Kareaga  Andoni Sagarna 

Azkue Liburutegiko eta Artxiboa

Azkue Biblioteka eta Artxiboa Euskaltzaindiaren egoitzan daude Bilbon.

Azkue Liburutegiko eta Artxiboa Bilboko Plaza Barrian daude. Bere helburua euskal kulturako gaien ikerkuntzan eta hedapenean dihardutenei laguntzea da.[20] 1997. urteaz geroztik Pruden Gartzia da zuzendaria.[5] Bere funtsen katalogoa oso zehatza da eta paperean zein digitalki kontsultatu daiteke. Dauzkan liburuen artean aipagarrienak hauek dira: Auspoa liburu-bilduma. Antonio Zavalak sortu zuena; Principe de Viana aldizkaria; Anaitasuna aldizkariko ale guztiak (1953-1982); Luis Villasantek idatzitakoak; Nafarkaria astekaria, Euskaldunon egunkariaren gehigarria (1991-2002); Herri literatura jardunaldietako antologia; Euskararen Historia Soziala (EHS). Argibide bibliografikoak liburuaren inguruan eratutako datu-basea[21]; eta Azkue sariketako liburu sarituak (1975-1990).

Batzordeak

Juan San Martin eta Luis Villasante Euskaltzaindiak Euskal Herriko herri aginteekin hitzarmena sinatu zuen egunean, 1989an. Haien atzean, Federico Krutwig, Patxi Altuna, Alfonso Irigoien eta Pello Salaburu.
  • Ahoskera
  • Argitalpena
  • Azkue Liburutegia
  • Corpusa
  • Dialektologia-Atlasgintza
  • Euskara Batua
  • Gramatika
  • Hiztegigintza
  • Lege-ekonomia
  • Literatura
  • Onomastika
  • Sustapena

Aldizkariak

1919an Euskera aldizkaria argitaratzen hasi ziren, eta zenbait etenaldi izan zituen, halabeharrez. 2009ko urrian Erlea aldizkaria argitaratzen hasi zen, Bernardo Atxagaren zuzendaritzapean.[22]

Lan harremanak

2015eko abenduaren 18an eta 2016ko martxoaren 16an, Euskaltzaindiko langileek lanuzteak egin zituzten, lan hitzarmenaren alde.[23][24] 2016ko urriaren 27an, Euskaltzaindiko zuzendaritzak eta langileen ordezkariek hitzarmen propio baterako oinarriak ezartzen dituen aurreakordioa sinatu zuten. Horrenbestez, bertan behera geratu zen urriaren 28rako deitutako greba deialdia.[25]

Kritika

Euskaltzaindiari elitista izatea kritikatu zaio. Halaber, bertako kideak dinosauroak direla eta gerontokrazia osatzen dutela adierazi izan da kultura esparru batzuen aldetik, horren autoritatea aitortuta ere, "lan-metodologian eta dinamismoan" lukeen eredugarritasuna zalantzan jarriz.[26][27] Era berean, hizkuntzaren gaurkotasunari buruzko kritikak sortu dira Euskaltzaindiak hartutako hainbat erabaki direla eta.[28] Akademiak badu guzti horren berri, eta agerikoa da XXI. mendeko premietara egokitzeko azken urteetan egin duen ahalegina[erreferentzia behar]: esaterako, 2016an paperean eta Interneten argitaratu zen Euskaltzaindiaren Hiztegia; 2016tik, sare sozialetan tarte nabarmena dauka Akademiak; Jagonet zerbitzua azkartu da... Eta Mendeurrenerako (2018-2019) beste horrenbeste berrikuntza ezarri nahi dira.

Oharrak

Erreferentziak

Ikus, gainera

Kanpo estekak


Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Euskara
43°15′34.1″N 2°55′21.59″W / 43.259472°N 2.9226639°W / 43.259472; -2.9226639