Euskararen historia

Mendebaleko Europan sustrairik luzeenak dituen hizkuntza bide da euskara. Batzuentzat gaur egungo euskararen aurrekariak duela 8.000 urtetik mintzatu izan direla^{[erreferentzia behar]} Pirinioen inguruan. Oraingoz hori da oinarri sendoena duen hipotesi zientifikoa —edo, behienik behin, kontrako arrazoi gutxien dituena—, plazaratu diren hipotesi ugarien —eta askotan oinarri gabeen— artean.

Beste hizkuntzen artean ahaiderik aurkitu ez zaionez, uharte hizkuntza dugu euskara. Gainera, ez dago XVI. mendea baino lehenago euskarazko testu idatzirik (hitz edo esaldi batzuk besterik ez), eta horrek ikerkuntzak zaildu ditu, nahiz eta mende gutxi batzuk lehenagoko euskararen lekukotasuna jasotzen duten atsotitz bildumak badiren.

K.a. II. mendea: Andeloseko mosaikoan agertzen den esaldiaren inguruan eztabaida eta ikerketa ugari egin dira, eta batzuetan, euskal osagaiak ikusi dira. 2008an zeinu-multzo paleohispanikoan idatzitako hiru zeinu aurkitu ziren Erriberriko Errege Jauregiko indusketa arkeologikoan, "paleouskarazko" hizkuntzan idatzita egon daitezkeenak^[1], eta K.a. II edo I. gaizaldikoa dena.

K.a. I. mendea: ikerlari batzuentzat, baskoien txanponen testuetan, euskal izenak dituzten hiriak ager daitezke^[2]. Aldi berean, Ascoliko brontzean^[3], eta Botorritako brontzeetan (azken horietan ez hain ziurra), euskal kutxuko izenak aurki daitezkeela uste da. 2021ean Irulegiko eskua aurkitu zen, euskaratik interpretatua izan daitekeen idazkiak dituena, baina kasu horretan, ez bakarrik izen solteak, baizik eta esaldi osoak.^[4]

K. o. I. mendea: euskararen lurraldea oraingoa baino zabalagoa zen. Iparraldean, Baionatik gora, ipar-ekialdean Paue alderaino; ekialdean, Ilerdaraino (gaur egungo Lleida); hegoaldean, Nafarroako Erriberaraino; eta mendebaldean, zehaztu gabe dagoen toki bateraino. Gaur egun, euskal jatorriko toponimo ugari daude Aragoiko eta Kataluniako iparraldean.

Euskarazko lehen hitz idatzien kopuru handiena, Akitaniako hilarrietan eta aldareetan agertu da; 400 pertsona-izen eta 70 jainko-jainkosa izen, K-o. I., II. eta III. mendekoak. Garai horretakoak dira ere bai, Pirinioez hegoalde-mendebaldera aurkitutakoak leku hauetan: Nafarroa, Gipuzkoa, Araba, Bizkaia, Errioxa, Soria, Aragoi eta Lleida. Soriako iparraldean dagoen Tierras Altas eskualdekoa da multzorik handiena. Gainera, Alemania eta Sardinia^[3][5] ere agertu dira.

Izendapenaren arazoa

Terminologiarekin nahasmendua dago. Aitzineuskara, euskararen aitzindaria izan zitekeen hizkuntza berreraikia da. Berreraikitze hori filologiaren datuei eta arauei jarraituz egin da eta hipotetikoa da. Antzinako euskara, ordea, Antzinatean hitz egingo zen hizkuntza edo hizkuntz multzoa da, eta oso gutxi ezagutzen da, garaiko material arkeologikoetako idazkun eskas batzuetan aurkitu baita bakarrik, Irulegiko eskua aurkitu arte, izenetan, ez esaldi osoetan. Gehienetan akitaniera esaten zaio, baina Akitaniaz haratagoko arrastoak ezagutzen direnez, batzuetan eusko-akitaniera ere deitzen zaio.^[6] Joaquin Gorrotxategik, gai honen inguruan gehien ikertu eta idatzi duenak, vasco antiguo (antzinako euskara) izendapena erabiltzen du 2009ko artikulu batean,^[7] eta vasco-aquitano (eusko-akitaniera) 2007ko artikuluan.^[8] Euskaraz idatzitako artikuluetan, Euskara zaharra^[9] eta Antzinateko euskara^[10]. 2020.urteko argitalpenean Vascónico-Aquitano terminoarenpean bildu zituen Antzinaroko idazkunetan egertu diren euskal kutxuko izen eta testu korpusa^[11] eta 2020ko beste argitalpen batean "vasconico y aquitano" izenak^[12].

Luis Nuñez Astrain hizkuntzalariak euskera arcaico (euskara arkaikoa) izena erabili zuen I., II. eta III. mendeetako lekukoen multzorako,^[13] baina euskara arkaikoa XV. eta XVI. mendeetako euskara izendatzeko erabiltzen dute filologo gehienek gaur egun^[14]. Liburuaren euskarara egin zen itzulpenean, "Antzinako euskara" terminoa erabili zen^[15].

Irulegiko eskuaren aurkikuntzaren albisteetan, baskoiera izena erabili zen euskarazko hedabideetan^[16] eta hizkuntza baskonikoa (lengua vasconónica) gaztelaniazko hedabideetan^[17]. Kasu horietan, baskoiek zehazki hitz egingo zuten hizkuntzari buruz ari ziren. Hizkuntza horren eta "euskara" izendatu daitekeen hizkuntzaren arteko erlazioa zehazteke dago. Ez dakigu zuzena izango zen, hau da, egungo euskararen arbasoa izango zen, edo euskararen arbasoa zenaren ahaidea. Ez dakigu ere, akitaniera eta delako baskoiera, erlazionatutako hizkuntzak ezik, hizkuntza bereko dialektoak izango ziren.

Hesperia, Hispaniako epigrafiaren datu-basean, eta Mercedes Unzu eta Javier Velazaren artikuluari jarraituz^[18], "paleovasco" izendapena darabilte Erriberriko inskripziorako.

• X. mendea: euskarazko lehen esaldi idatziak: «Izioqui dugu» eta «Guec ajutu ez dugu» glosak (bazter testuak) dira, Susoko monasterioan gordeta daudenak, Donemiliaga Kukulan, Errioxan.

• 1140an - Aymeric Picauden Liber Sancti Jacobi liburuan, euskarazko hitzak agertzen dira, Donejakue bidea egiten zuten erromesentzako hiztegitxo gisa: «andrea, Andre Maria, aragui, araign, ardum, belaterra, echea, elicera, gari, iaiona, iaona domne iacue, orgui, Urcia».
• XIV. mendean, Huescako azakoan, euskaraz hitz egitea debekatzen da^[19].

Gaur egun bi teoria daude euskalkien sorreraren inguruan. batzuentzat, euskalkiak erromatar garaian dokumentatutako leinuekin bat egiten dute, baina euskal filologoen artean onarpen handiena duen teoriaren arabera, egungo euskalkiak Erdi Aroan sortu ziren. Garai hartan euskararen forma komun bat osatu zela proposatu zuen Koldo Mitxelenak (Euskara zahar komuna, Vasco Común Antiguo edo VCA, edo Euskaro Mitxelenarentzat), geroago bananduko zena. Aldi berean, Goi Erdi Erdi Aroan euskarak izan zuen bere hedapen handiena, eta XI. mendean lurralde batzuetan galtzen hasiko zen erromantzeen garapenaren aurrean^[19].

XVI. mendea: Lehenengo testu klasikoak

1545. urtean, Bernart Etxepare nafarrak Linguae vasconum primitiae liburua argitaratu zuen Bordelen, euskararen historiako lehenengoa, 15 poemek osatzen dutena eta gai gehienak erlijiozkoak ez direlarik. Haren hitzetan: «Berze jendek uste zuten ezin eskriba zaiteien, orai dute forogatu enganatu zirela» eta «Lehen inprimazalia heuskararen hura da».

1562an, Nicolao Landuchio italiarrak Gasteizen idatzi zuen euskarazko lehen hiztegi handia, Dictionarium linguae cantabricae («Bocabularioa ezqueraz jaquiteco eta ezqueraz verba eguiteco») izenburukoa, 6.000 termino inguru bilduz. Denborarekin Arabako euskalkia ikertzeko tresna erabilgarria bihurtu da, terminologiari dagokionez, behinik behin. 1567tik 1602ra bitartean, bestela, Joan Perez Lazarraga arabarrak bere eskuizkribua idatzi zuen, Hego Euskal Herriko testurik zaharrena, Arabako euskararen beste lekukotza bat ematen duena.

Nafarroako gerraren inguruan, Nafarroako Henrike III.a erregea Frantziako IV.a bihurtu zela eta, 1595 eta 1598 bitartean, Karlos Nafarroa Behereko Lüküzeko jaunak Filipe II.a erregearentzako hainbat informazio helarazi zizkion Otsagabiko Palacio lizentziatuari, jaunaren alaba Karlota-Katalinari ahoz diktatuz eta alabak gutunean idatziz (jaun horrek ez baitzekien idazten). Gutun horiek bion hizkuntza komunean idatzi zituzten: euskara. Espioitza testuinguru eta urte berdinetan, Lapurdiko Urtubiko andreak ere, jaunaren amak, hainbat informazio jakinarazi zizkion zenbait gutunetan Hondarribian zegoen Velazquez Gipuzkoako gobernadore nagusiari, euskaraz.^[21]

Erlijioaren gaietara itzulita, 1571an Joanes Leizarraga nafarrak karrikaratutako Jesus Krist Gure Jaunaren Testamentu Berria nabarmentzekoa da oso, Bibliaren euskarazko lehendabiziko bertsioa baita, zehazki Itun Berriarena. Hizkuntzaren aldetik, aipagarria da euskara batu baten alde egiten duela, Ipar Euskal Herriko hizkerak oinarri hartuta.

1596an, atsotitz edo esaera zaharren lehenengo bilduma argitaratu zuten Iruñean, Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declaradas en Romance con numeros sobre cada palabra, para que se entiendan las dos lenguas izenburuarekin. Ahozko herri kulturaren lehendabiziko lagina da, eta bizkaieraz idatzita dago.

Azkenik, aipatzekoa da Perutxo izeneko pertsonaia euskaldunaren agerpena espainiar literaturan XVI. mendean, erdaraz trakets egiten duen euskaldunaz trufatzeko erabilia, hala nola Tinelaria (Torres Naharro, 1517), Celestina (Gaspar Gómez, 1536), Rosabella (Martín de Santander, 1550) eta El vizcaino fingido (Miguel de Cervantes) lanetan. Historian aurrera, horrelako ariketak errepikatuko dira, hizkuntza desprestigiatzeko asmoz eginak, baina hizkuntzaren beraren lekukoak direnak.

XVII. mendea: Axular eta Sarako eskola

1643an Pedro Agerre "Axular" apaiz nafar-lapurtarrak argitara eman zuen euskarazko literaturaren historian gakoa izan den lana, Gero alegia, hizkuntza jasoaren eredu klasikoa dena eta morala irakasteko idatzitakoa. Sarako Eskola delakoaren inguruan bestela Joanes Haraneder, Pierre Argaiñaratz, Joanes Etxeberri eta Joanes Haranburu bildu ziren besteak beste Axularrekin batera katolizismoaren alde, nafar-lapurtera aberatsaren lekukoa utziz. Aipatzekoak dira, orobat, Esteve Materra eta Silvain Pouvreau apaiz euskaldunduak, eskualde eta garai hartan bertan ibiliak, kanpotik etorriak.

1650ean bestela Arnaut Oihenart zuberotar idazleak Les Proverbes Basques izeneko lana karrikaratu zuen, hainbat atsotitz eta errefrau jasotzen dituena, tartean Bertrand Zalgizek bildutakoak. Zuberoan orobat, Joan Tartas apaizak 1666an Onsa hilceco bidia idatzi zuen.

Itsasoaren munduaz bestela Piarres Etxeberri lapurtarrak Itsasoko nabigazionekoa izenburukoa idatzi zuen, frantsesetik itzulia, 1677an. 1692an Monjongo Dassanzak albaitaritzaren tratatu bat kaleratu zuen, Ipar Euskal Herrian halaber.

Azkenik, 1664an John Ray eta Francis Willughby ingeles naturalistak 391 sarrera dituen latina-okzitaniera-gaztelania-arabiera-euskara ("Latine", "Provencel", "Hispanice", "African" eta "Biscay") hiztegia idatzi zuten, Europan barna bidaian ibili ondoren.

Dotrina liburuak

Trentoko kontzilioa inflexio puntu erabakigarria izan zen. Bertan dotrina tokian tokiko hizkuntzan irakastea onartu zen eta, horren ondorioz, euskarazko lehen dotrinak idatzi eta inprimatu ziren: besteak beste, Antso Eltsokoaren Doctrina Christiana lana, euskarazko lehen dotrina liburua eta egun desagertua, edo Juen Beriaingoaren Tratado de Oir Misa idazlana (1621): “Iruñean usatzen denaz izkiriatzen dut, Erresuma honetako burua baita, eta Nafarroan zabalduena eta edonon ulerterrazena baita”.^[23] Joan Perez Betolatza arabarrak Doctrina Christiana en Romanze y Basquenze (1596) idatzi zuen .

XVIII. mendea: Ilustrazioa eta Frantziako Iraultza

Argien mendea edo Ilustrazioaren garaiko une argitsuen artean lehenik eta behin aipatzekoak dira 1712 eta 1715 inguruan Pierre Urte lapurtar fraide protestanteak idatzitako Grammaire Cantabrique basque eta Dictionarium Latino-Cantabricum lanak, bai eta Biblia Saindua. Testament Çaharra eta Berria ere, data ezezagunean egina.

Halaber, 1729an Aita Larramendi gipuzkoarrak El imposible vencido argitaratu zuen, euskarazko lehenengo gramatika izan zena, eta 1745ean Larramendik berak hiztegi elehirudun erraldoia argitaratu zuen, gaztelania, euskara eta latina konbinatuz. 2020an hiztegiaren edukia digitalizatu eta Larramendi hiztegiaren bertsio digitala Wikitekara igo zen bere erabilera publikoa eskaintzeko. Digitalizazioa karaktereen ezagutze optikoa teknika erabiliz egin zen, eta ondoren zuzenketa semiautomatikoa burutu.^[24]

Eta 1764an Xabier Munibe kondeak eta Azkoitiako zalduntxoek Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortu zuten Bergaran, agian garai hartako argiunerik handiena. Izan ere, Koldo Mitxelenaren esanetan huraxe izan zen «euskal kulturaren historiako gertaerarik garrantzitsuena».

Une ilunen artean, ordea, 1730an jaso zen «eraztuna»ri buruzko lehen lekukotasun idatzia, Beasaingo eskolan. Tortura txikien praktika hau erabili izan dute historian zehar eskoletan euskararen erabilera murrizten saiatzeko, batzuetan zoritxarrez emaitza onekin. Beste hizkuntza gutxitu batzuen kasuetan ere erabili izan dute.

Halaber, 1766ko azaroaren 1ean Agustin Kardaberaz idazle eta teologoak idatzitako San Inaziori buruzko lanak argitaratzea debekatu zuten gaztelaniaz idatzita ez zegoelako. Karlos III.a Espainiakoaren garaiak ziren, eta bestelako debekuak ere bata bestearen atzetik etorri ziren: eskolan euskara irakastekoa eta kontabilitate liburuetan erabiltzekoa besteak beste.

Azkenik, mendearen amaieran Frantziako Iraultzak (1789-1799) markatu zuen beste mugarri historiko negatibo bat, hasieran errespetu giroa garatuta baina laister errepresio handia erabili zuena frantsesa ez zen beste hizkuntzen aurka (patois, dialectes vulgaires) , hau da Frantziako estatuaren hizkuntza gutxituen aurka: euskara, bretainiera, okzitaniera, katalana eta abar.^[25] Orduko testuetan agertzen denez: «L’ignorance de la langue nationale, c’est trahir la patrie» edo «Jargons barbares et ces idiomes grossiers qui ne peuvent plus servir que les fanatiques et les contre-révolutionnaires». Argien zabalkuntzaren oztopoa omen zen euskara.

XIX. mendea: Euskal Pizkundea

Mendearen hasiera iluna izan zen, hain zuzen ere 1801eko martxoaren 11an antzerkian gaztelania ez zen beste hizkuntza batean aritzea debekatu zuten Espainian. Karlos IV.a Espainiakoaren garaia zen, bere aurrekoari segida eman ziona hizkuntzaren inguruko debekuen zereginetan XIX. mendeko hasiera hartan.

Hala ere eta zorionez, gizaldi honen bigarren erdialdea positiboki markatu zuena Euskal Pizkundea delakoaren sorrera eta garapena izan ziren. Kronologikoki ordenaturik, 1848an argitaratu zuten lehenengo aldizkaria euskaraz, Uskal-Herriko Gaseta, Agosti Xaho zuberotarraren ekimenaren bidez. Gaur egun bi zenbaki baino ez dugu ezagutzen. 1853an Anton Abbadiak abiatu zituen Urruñan (Lapurdi) Euskal Lore Jokoak, Europako beste antzeko ekitaldi batzuei jarraituz. Hego Euskal Herrian bitartean 1881ean Juan Antonio Mogel eibartarrak Peru Abarka liburu ezaguna argitaratu zuen eta 1884an Arturo Campion iruindarrak Gramática de los cuatro dialectos literarios de la lengua euskara.

Azkenik, 1885an Escualdun gazeta astekariaren 3 ale kaleratu zituzten Los Angelesen (AEB), 1887an Eskualduna astekaria hasi zen argitaratzen, Louis Etxeberriren ekimenez Ipar Euskal Herrian, 1944 arte kaleratuko zena, eta 1896an Sabin Arana politikari bizkaitarrak Lecciones de ortografía del euskera bizkaino idatzi zuen.

XX. mendea

Pizkundearen bigarren erdialdea

Miguel Unamuno idazle eta filosofo bilbotar famatuak, bere hastapenetan euskara sustatzearen alde aritu bazen ere, urteek aurrera egin ahala guztiz kontrako jarrera hartu zuen. 1901ean, esate baterako, Euskal Lore Jokoak kultura ekitaldiaren barruan, hitzaldi ezaguna egin zuen Bilbon, non tartean euskararen hileta duinaren alde mintzatu baitzen: «El vascuence no puede acomodarse a la vida moderna (...) Bilbao hablando vascuence es un contrasentido (...) El vascuence se extingue (...) Enterrémosle santamente». Urte berean, La Lucha de Clases Bilboko aldizkari sozialistan antzeko iragarpenak egiten zituzten: «El vascuence es un enfermo tuberculoso en su último grado que irremisiblemente perece».

Garai hartan hasi zen Euskal Pizkundearen bigarren erdialdea; 1936 arte iraungo zuen. 1901eko uztailaren 16an ortografia batuari buruzko biltzarra egin zuten Hendaian, eta hurrengo urtean Euskaltzaleen Biltzarra egin zuten Hondarribian.

1905ean Resurreccion Maria Azkue hizkuntzalariak Diccionario Vasco-Español-Francés lan mardularen lehenengo liburukia plazaratu zuen, eta hurrengo urtean bigarrena. 1918an Euskaltzaindia sortu zuten, hizkuntzaren akademia, tartean Azkue bera eta Arturo Kanpion zebiltzala.

Musika arloan, 1911ko maiatzaren 21ean Jose Maria Usanditzagak Bilboko Campos Eliseos Antzokian arrakastaz estreinatu zuen Mendi-Mendiyan, euskaraz idatzitako lehen opera.

1919an Iruñean Zeruko Argia aldizkaria argitaratzen hasi ziren kaputxinoak, Damaso Ihintza lehen zuzendari zela. Euskara hutsezko aldizkari erlijiosoa zen. 1921ean Donostian Argia hamabostekaria sortu zen, hau ere euskara hutsezkoa eta laikoa. Biak debekatuko zituen frankismoak, baina bien baturatik abiatutako proiektua zentsura gainditu eta mendeurrena betetzera iritsiko zen.

1923an Galeusca sortu zuten Bartzelonan Galizia, Euskal Herria eta Kataluniako idazle eta kulturagile batzuek, Casanovaren omenez, doi-doi Primo de Riveraren diktadura ezarri baino lehenago. Halaber, 1927an Euskaltzaleak euskal poeten elkartea fundatu zuten, eta urte horietan Lauaxetak Bide barrijak eta Lizardik Biotz-begietan liburuak argiratu zituzten.

1935ean, lehen aldiz jokatu zen Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia; Inazio Eizmendi "Basarri" bertsolariak irabazi zuen. 1936an, Eusko Jaurlaritzak euskara —gaztelaniarekin batera— hizkuntza ofizial izendatu zuen, Estatutuaren bidez.

Gerratea eta frankismoa

• 1936ko uztailaren 18an Espainiako Gerra Zibila piztu zen.
  • Urte hartan bertan, "Txirrita" bertsolariak irabazi zuen Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia.
• 1936ko urrian, Espainiako Errepublikak oniritzia eman ondoren, Euzkadiren Berjabetasun Araudia ezarri zen, 1936ko Euskadiren Autonomia Estatutu izenarekin ezaguna dena. Araudiari jarraituz, euskara Euzkadiko hizkuntza ofizial bihurtu zen, gaztelerarekin batera. Lehenengo atalaren arabera, euskal administrazioaren erabaki orokorrak bi hizkuntzetan argitaratuko ziren. Zazpigarren atalaren arabera, herritarrek autoritateekin euskara erabili ahalko zuten, irakaskuntzan euskararen erabilera erregulatuko zen eta autonomiako funtzionario berri guztiei euskaraz jakitea eskatuko zitzaien.
• 1937ko urtarrilaren 1ean Eguna kazetaren lehenengo zenbakia kaleratu zuten, Hego Euskal Herriko lehendabiziko euskarazko egunkaria izan zena. Ekainaren 19an Bilbo bereganatu zuten tropa frankistek, gerratea Hego Euskal Herrian ofizialki amaituz eta orduko Eusko Jaurlaritzaren hainbat kultura ekintza bertan behera utziz (argitalpenak, ikastolak eta abar).
• 1939ko apirilaren 1ean espainiar gerratea amaitu zen lurralde osoan eta Francisco Francoren diktadura hasi zen, euskal kultura (kataluniarra, galiziarra eta beste txikiago batzuekin batera) erreprimituta izan zen aro beltza.
• 1943an Federiko Krutwig idazle, hizkuntzalari eta politikari getxoztarra Euskaltzaindian sartu zen.
• 1955ean Hamabost egun Urgainen argitaratu zuen Jose Antonio Loidi idazle errenteriarrak, lehenengo polizia-eleberritzat jotzen dutena.
• 1957an Leturiaren egunkari ezkutua liburua kaleratu zuen Txillardegik, aurreko narratibaren tradizioarekin apurtu zuen lana.
• 1960an "Basarri" bertsolariak irabazi zuen bigarren aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa.
• 1962an Manuel Olaizola "Uztapide" bertsolariak irabazi zuen lehen aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia.
• 1964an Gabriel Aresti poeta hiritarrak Zarautzen argitaratu zuen Harri eta Herri, euskal poesiaren historian liburu iraultzailea izan dena.
• 1965eko azaroaren 1ean Durangoko Azokaren lehenengo aldiz antolatu zuen Gerediaga Elkarteak, urte hartan berean sortu zutena. Halaber, "Uztapide" bertsolariak irabazi zuen bigarren aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa, eta urte hartan ere Paz de Ziganda ikastola sortu zuten Atarrabian, tartean Jorge Cortes Izalen ekimenez, frankismo betean Nafarroan ikastolen mugimenduaren sorrerari ekiteko.
• 1966an Ez Dok Amairu taldea sortu zuten, euskal kulturan gaur egun hain ezagunak diren Benito Lertxundi, Mikel Laboa eta Xabier Letek, besteak beste, osatutakoa.
• 1967an Uztapide bertsolariak irabazi zuen hirugarren aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa.
• 1968an Arantzazuko Batzarrean hasi zen Euskara batua sortzeko prozesua, batik bat Koldo Mitxelenaren tesiak onartuz.
• 1972an Oskorri euskal musika talde ezaguna jaio zen.

Trantsizioa eta demokrazia

• 1975eko azaroaren 20an Franco hil zen. Urte hartan bertan Ehun metro liburua kaleratu zuen Ramon Saizarbitoria idazleak, literarioki lan garrantzitsua izan zena eta urteekin zinemara eramango zutena.
• 1977an euskal izenak legal bihurtu zituzten, diktadorea hil eta bi urte geroago. Hortik aurrera euskal kultur adierazpenak hasiko zituzten legeztatzen.
• 1978an Euskal Zine eta Bideo Bilera (EZBB) hasi ziren antolatzen Lekeition, euskarazko ikus-entzunezko arloan bakarra den jaialdia.
• 1980an Xabier Amuriza bertsolariak irabazi zuen lehen aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia.
• 1982 Euskararen Normalizazioaren Legea (EAEn). EiTBk urte hartan ere emisioak hasi zituen. Ikastolak berriro abian ipini zituzten. Urte hartan bertan, Xabier Amuriza bertsolariak irabazi zuen bigarren aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa.
• 1985ean Ehun metro liburuaren bertsioa egin zuen zinemarako Alfonso Ungria zuzendariak.
• 1986an Nafarroako Parlamentuak Euskararen Foru Legea onartu zuen, PSNren lehen agintaldian, ofizialtasuna probintziaren iparraldean soilik aitortuz, erdialdean erdizka eta hegoaldean ukatuz. Bitartean, Sebastian Lizaso bertsolariak irabazi zuen Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia.
• 1988an Bernardo Atxagak Obabakoak argitaratu zuen. Urte bat geroago, Espainiako Narratiba Sari Nazionala lortu zuen, euskal idazle batek erdiesten zuen lehenengo aldia izanda.
• 1989an Jon Lopategi bertsolariak irabazi zuen Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia.
• 1990eko abenduaren 6 - Euskaldunon Egunkariaren lehen zenbakia argitaratu zuten, herri-ekimen batek abiatuta. XX. mendeko euskarazko egunkaririk arrakastatsuena izan zen.
• 1991n hil zen Fidela Bernat, erronkarierazko azken hiztuna.
• 1993an Andoni Egaña bertsolariak irabazi zuen lehen aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia.
• 1996ko irailaren 9an Oskorri musika talde tradizional baina berritzaileak 25. urteurrena ospatzeko kontzertua egin zuen Getxon.
• 1997an Andoni Egaña bertsolariak irabazi zuen bigarren aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa.
• 1998ko abenduaren 26an Kontseiluak abiatutako Bai Euskarari kanpaina sustatzeko ekitaldia egin zuten aldi berean Agilera, Anoeta, Mendizorrotz, Sadar eta San Mames futbol zelaietan, 120.000 pertsona inguruk parte hartu zutela.

XXI. mendea

• 2001eko urriaren 29an Sustatu bilakatu zen lehendabiziko euskarazko bloga. Urte hartan bertan, Unai Elorriagak SPrako tranbia kaleratu eta, urte hartan bertan, Espainiako Sari Nazionala eskuratu zuen. Halaber, Andoni Egaña bertsolariak irabazi zuen hirugarren aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia.
• 2003ko otsailaren 20an, Del Olmo epaileak eta orduko Espainiako Gobernuak agindu zuten Euskaldunon Egunkaria ixtea argitu gabeko akusazio batzuengatik. Otsailaren 22an Donostian manifestazio erraldoia burutu zuten Egunkariaren aurkako erasoa salatzeko, historiako handienetarikoa. Ekainaren 21ean Berria egunkariak lehen zenbakia kaleratu zuen, Egunkaria ordezkatuz.
• 2005eko irailaren 22an Aupa Etxebeste filma estreinatu zuten Donostiako Zinemaldian, aspaldiko partez zinemaratutako lehenengo euskarazko film luzea. Urriaren 13an Kaukasiar kreazko borobila antzerkian estreinatu zuten Izpuran, inoizko antzezlanik handiena Euskal Herrian, Itxaro Bordak euskaratutako Bertolt Brechten lana.

Urte hartan bertan, Andoni Egaña bertsolariak irabazi zuen laugarren aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa.

• 2006ko irailaren 28an Kutsidazu bidea, Ixabel filma estreinatu zuten Donostiako Zinemaldian, Joxean Sagastizabal idazleak idatzitako izen bereko liburu arrakastatsua zinemaratuz.
• 2009an Kirmen Uribe Espainiako Sari Nazionala lortzen hirugarren euskal idazle bihurtu zen, Bilbao-New York-Bilbao liburuarekin.
• 2010eko apirilaren 12an Euskaldunon Egunkariaren arduradunak absolbitu zituzten, akusazio guztiak faltsutzat hartuta.
• 2013an aurkeztu zuten Euskara Jendea dokumental sorta, hizkuntzaren eta hiztunen historia jasotzen duen material pedagogiko zabala.
• 2019an Argiak mendeurrena ospatu zuen logo eta disenua berrituz, euskara hutsez argitaratutako proiektu batek ehun urte betetzen zituen lehen aldia izan zen. Donostian egin zuten urte hartako Argia Eguna, "Deskoloniza gaitezen" lelopean.
• 2023ko irailaren 19an Espainiako Diputatuen Kongresuan euskaraz hitz egitea legezko egin zuten^[26].

• Euskaltzaindia. "El Libro Blanco del Euskara" Elkarlanean. 1977.
• Eusko Jaurlaritza. Estatuto de Autonomia de Euzkadi. Euzkadi´ren Berjabetasun Araudia. IVAP. Argitalpen-datarik gabe.
• Joakin Gorrotxategi, Iván Igartua, Joseba A. Lakarra (arg.). (2018). Euskararen historia. Vitoria-Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia. (Liburuak euskarazko bertsioan 860 orrialde ditu: koloretako mapak eta grafikoak. Liburuaren gaztelaniazko bertsioa ere badago. (Bibliografia: 801-847 orrialdeetan). ISBN: 978-84-457-3433-9.
• Ivan Igartua. (2012). Euskara eta inguruko hizkuntzak historian zehar (pdf, 1.615 Kb) Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza.
• Ivan Igartua eta Xabier Zabaltza. (2012). Euskararen historia laburra (pdf, 4.10 Mb) Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza/ Etxepare Institutua.
• Joseba Intxausti. (1990). Euskara, euskaldunon hizkuntza. Donostia-San Sebastian. Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako Idazkaritza Nagusia / ELKAR.
• Joseba Intxausti. (1992). Euskal Herria, el país de la lengua vasca. Hizkuntza Politikarako Idazkaritza Nagusia-Eusko Jaurlaritza.
• Joseba Intxausti. (1992). Euskal Herria, la langue des Basques. Hizkuntza Politikarako Idazkaritza Nagusia-Eusko Jaurlaritza.
• Koldo Izagirre. Euskararen Historia txikia Donostian. 1800-1998. Susa, 1998.
• J. M. Jimeno Jurio. "Navarra. Historia del Euskera". . Txalaparta, 1997.
• Euskara, atzo eta gaur (1995) Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza-Eusko Jaurlaritza.
• (Ingelesez) Euskara eta Euskal Herriaren gainean ingelesez (pdf, 570,11 kB) egindako ikerlanak.
• (Frantsesez) Euskara eta Euskal Herriaren gainean frantsesez (pdf, 499,77 kB) egindako ikerlanak.
• (Alemanez) Euskara eta Euskal Herriaren gainean alemaneraz (pdf, 233,40 kB) egindako ikerlanak.
• J.M.Torrealdai. El Libro Negro del Euskara. Ttarttalo, 1998.
• Txillardegi, Lingua Navarrorum. Egin biblioteka, 1996.
• Xamar. Euskara Jendea: Gure hizkuntzaren historia, gure historiaren hizkuntza. Pamiela, 2006.
• Xamar. Orhipean. Gure Herria Ezagutzen. Pamiela, 1992.
• Koldo Zuazo. Arabarrak Euskararen Herrian. Araba bilduma, 1999.
• Arbelaitz Mitxelena, Lander. (2023-08-01). «Iñigo Urrutia: 'Gaztelania eta frantsesa armen bidez inposatu zituzten Euskal Herrian'» Argia (Gakoak)

• "Euskararen historia" (www.kondaira.net)
• Uribekosta BHI: Euskararen Hª laburra.
• Euskararen historia. Mapa historikoak.
• Euskalkien mapa. Luis Luziano Bonaparte, 1964
• Euskalkien mapa^{[Betiko hautsitako esteka]} Koldo Zuazo, 1999

• Larramendi hiztegiaren bertsio digitala Wikitekan
• Hiztegi Hirukoitza, Google Books webgunean.
• Larramendi Hiztegiaren faksimilea, Sancho el Sabio Fundazioaren webgunean.

Euskara

Euskarari buruzko artikuluak	Euskalkien mapa
	Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko. Ezkerraldeko mapan 2011. urtean euskaraz ulertzen zutenen kopurua ageri da, herriz herri.      > % 80     > % 60     > % 40      > % 20     > % 0