Hezkuntza Euskal Herrian

Euskal Herriko hezkuntza sistema frantses estatuko eta espainiar estatuko administrazio eta legediaren menpe daude. Ondorioz EAEn, Nafarroa Garaian eta Ipar Euskal Herrian egitura ezberdinak atzeman ditzakegu.

Haurtzaindegiak eta Haur Hezkuntza

Haurtzaindegietan 3 urte arteko haurren zaintza eta hezkuntza burutzen da. Erregularizaturik dauden arren, haurtzaindegiak ez dira eskola arautuaren barnean sartzen, ez hegoaldean ezta iparraldean ere.

Haur eskola 3 eta 6 urte arteko haurrentzat izaten da euskal lurralde guztietan. Ipar Euskal Herrian haur eskola derrigorrezkoa bilakatu da 2019ko sartzetik landa; hots derrigorrezko hezkuntza 3 urterekin hasten da^[1][2][3]. Hegoaldean aldiz, gurasoek haien umeak haur eskolara ez igortzea erabaki dezakete.

Lehen Hezkuntza

Hego Euskal Herrian, derrigorrezko hezkuntza Lehen Hezkuntzarekin hasten da. Iparraldean zein Hegoaldean, Lehen Hezkuntza 6 urterekin hasten dute haurrek. Hegoaldean LH-k 6 urte irauten ditu, eta haurrek 12 urterekin bukatu ohi dute. Iparraldean aldiz, Lehen Hezkuntzak 5 urte irauten ditu eta beraz, haurrek normalean 11 urterekin bukatzen dute.

Bigarren Hezkuntza

Bai Hegoaldean eta bai Iparraldean, Bigarren Hezkuntzaren zati bat derrigorrezkoa da eta beste zati bat, hautuzkoa. Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza nerabeak 16 urte dituelarik bukatzen da. 2020tik goiti Iparraldean Bigarren Hezkuntza osoa derrigorrezkoa bilakatuko da^[3].

Hegoaldean, Bigarren Hezkuntza institutu deitutako ikastetxeetan ematen da. Ikasleek 12 urterekin hasi ohi dute DBH, eta 4 urte irauten ditu. Batxilergoak (Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzaren Ondorengoak) aldiz, 2 urte irauten ditu eta bukatzean selektibitatea deituriko azterketa pasatzen dute unibertsitatera sarbidea egin nahi duten ikasleek.

Iparraldean, Bigarren Hezkuntza kolegio eta lizeoetan ematen da. Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza 11 urterekin hasi ohi dute ikasleek, eta kolegioan lau urte egin ondotik, brebeta deituriko azterketa pasatzen dute. Brebeta ukan ala ez, ikasleek derrigorrezko urte bat gehiago egin behar dute. Baina brebetako emaitzek lizeo batean edo bestean onartua izatea baldintzatzen dute.

Lizeoan derrigorrezko lehen urte bat egin behar dute ikasleek, “bigarrena” (“seconde”) deitua. Hurrengo bi urteak (“lehena” eta “terminala”) hautazkoak izan dira 2019/2020 ikasturte arte, baina 2020/2021 ikasturtetik landa bortxazkoak bilakatuko dira^[3]. Lizeoa bukatzean, ikasleek baxoa (frantsesez, “baccalauréat”) izeneko azterketa pasatzen dute.

Selektibitatea, baxoa edo baliokideren bat lortzea beharrezkoa da Euskal Herriko unibertsitateetan ikasketak egiteko.

Unibertsitateak

Unibertsitateari dagokionez, Euskal Herriko Unibertsitatea da EAEko zentro publiko nagusia. Deustuko Unibertsitatea, ordea, pribatu nagusia da, Bizkaian batez ere. Gipuzkoan, Mondragon Unibertsitatea zentro pribatua da. Nafarroan, Unibertsitate publiko eta pribatua daude. Ipar Euskal Herrian Universite de Pau et Pays de l'Adour unibertsitateak kanpusak ditu BABen. Lurralde osorako, Udako Euskal Unibertsitateak irakasten du euskaraz, eta Euskal Unibertsitatea izeneko egitasmoak 2010eko hamarkadan guztiz euskaraz funtzionatuko duen goi mailako hezkuntza eman nahi du. 2021ko azaroan Gasteizen Euneiz izeneko Unibertsitate pribatu berri bat sortzea onartu zuten agintari politikoek.^[4]

Lanbide Heziketa

Hegoaldean derrigorrezko hezkuntza egin ondoren honako lanbide heziketak aurki daitezke: Oinarrizko Lanbide Heziketa (16 urte bete eta DBH bukatu gabe lan mundura doazenentzat), Erdi-mailako Hezkuntza Zikloak (DBH gainditu dutenentzat) eta Goi-mailako Hezkuntza Zikloak (batxilergoa burutu dutenentzat). Horrez gain, badira beste motako lanbide heziketak ere, langabezian den jendearentzat antolatzen direnak, edo langileentzako Etengabeko Ikaskuntzak adibidez.

Iparraldean, ikasleak lizeoan Bide Profesionala hartzeko hautua egin dezake.

Euskal Herria hiru administrazioren menpe egoteak eta euskara lurralde osoan ofiziala ez izateak euskararen irakaskuntza baldintzatu egiten du.

Gaur egun, ikastetxeetan euskarari esleitzen zaion garrantzia eta ikastordu kopurua oso ezberdina da. Lau aukera nagusi daude:

• Euskara irakaskuntzako hizkuntza bakarra izatea. Ikasgai guztiak euskaraz lantzen dira, erdaren ikaskuntzara bideratutako ikasgaiak ezik (gaztelania, frantsesa edo ingelesa nagusiki). Euskal Herri osoan mota honetako irakaskuntza bermatzen duen eskola mota bakarra ikastola da, baina EAEn eta Nafarroako Eskualde Euskaldunean zein Eskualde Mistoan eskola publikoetan ere topa daiteke eredu hau.
• Euskara ikasgai batzuetako hizkuntza izatea, erdara bat edo gehiagorekin batera. Euskarazko ikasgaiei esleitzen zaien ordu kopurua nabarmen aldatzen da eredu batetik bestera. Mota honetakoa eskola pribatu zein publikoetan topa daiteke.
• Euskara ikasgai gisa izatea. Eredu honetan Euskara ikasgai bakarrean ikasten da, hizkuntza horri buruzkoan hain zuzen.
• Euskara ikasgai gisa ere ez irakatsia izatea. Eredu hau Trebiñun, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoan eta Nafarroako Eskualde Ez-euskaldunean ematen da.

Ereduak gorabehera, Euskal Herri osoan ikasten duten hiru ikasletik bik ez dute lortzen euskara ondo jakitea euren derrigorrezko hezkuntza bukatutakoan, hau da, 2005ean ikasten zuten ikasleetatik 297.055 ikaslek ez zuten behar bezalako euskara maila erakutsi^[5].

Hego Euskal Herrian

Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroan hizkuntza ereduen politika dago martxan. Honen arabera, hizkuntza eredu ezberdinak ditugu aukeran. Oro har, D eredua eskaini den lekuetan goraka joan da denboran zehar, elebiduna izateko aukera gehien eskaintzen duen eredua delako, alde batetik, eta euskararen normalkuntza dela eta, bestetik.

Euskararik ez duten ereduak

Euskararik ez duten ereduek izen ezberdinak hartzen dituzte. G eredua da Nafarroan hartzen duen izena. Trebiñun eta Villaverde Turtziozen irakaskuntza publikoan dagoen eredu bakarra da, eta bai EAEn bai Nafarroako alde euskaldunean eta mistoan X ereduan ikas daiteke. Eredu hau ez da zertan izan G ereduaren antzekoa, baina kasu batzuetan hala izaten da. Eredu honetan euskara ez da ikasgaietako bat ere, beraz bertan ikasten dutenek ez dute lortzen euskararen ezagutzarik eskolaren bitartez. 2003/2004 ikasturtean Euskal Herri osoko ikasleen %20,7k horrelako eredu batean ikasi zuen^[8]. 2000ko hamarkadan, gainera, Nafarroan I, J eta British eredua ezarri dira, nahiz eta nahiko minoritarioak izan.

A eredua

A eredua Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroako Eskualde Euskaldunean baino ezin da hautatu. Bertan gaztelaniaz egiten da irakaskuntza osoa, baina euskarazko ikasgai bat dago. Normalean euskarazko hezkuntza 4 ordura mugatzen da.^[10] Eusko Jaurlaritzak eginiko azterketa baten arabera ikasle horietatik %100ek ez zuen euskara ondo jakitea lortzen.^[5]

B eredua

B ereduak hezkuntza elebiduna ematen du. Ipar Euskal Herrian Ikas-Biren bitartez ematen den eredua ere honen antzekoa da. Biak batuz gero, ikasleriaren %16,7k horrelako eredu batean ikasten zuen 2005ean^[5]. Eredu honetan askotan ikasgai gehiago euskaraz ematen badira ere ikasgai komunak direnak (matematika, filosofia, historia...) gaztelaniaz eman ohi dira. Askotan D ereduan ere ikasgai horietako batzuk gaztelaniaz ere sartzen dira, legalki hori ez da B eredua. Eusko Jaurlaritzak eginiko azterketa baten arabera ikasle hauetarik %67k ez zuten euskara ondo jakitea lortzen.^[5]

D eredua

D ereduak hezkuntzako hizkuntza nagusi moduan euskara erabiltzen du, eta gaztelania ikasgai bat da. Ipar Euskal Herrian Seaskaren bitartez antzeko eredua ikasten da eta bertan frantsesa da bigarren hizkuntza. 2005ean ikasleen %32 zegoen eredu honetan ikasten. Eusko Jaurlaritzak eginiko azterketa baten arabera ikasle horietatik %32k ez du lortzen euskararen ezagutza maila egokirik.^[5]

Ipar Euskal Herrian

Frantses estatuan hizkuntza ofizial bakarra frantsesa izateak oztopo handiak sortzen ditu euskararen irakaskuntzan. Legez, euskara irakastea ez dago debekatua baina ez da derrigorrezkoa. 2013an aurrerapauso bat eman zen, estatu frantsesak “Loi pour la refondation de l’école de la République” deitu lege testuan, historian lehendabizikoz, eskola publikoan eredu elebiduna (Hegoaldeko B ereduaren parekoa) ezartzea onartu baitzuen^[11]. Edonola ere, eskola publikoan murgiltze sistema ezartzea askoz konplikatuagoa da: 2008tik goiti lehen hezkuntzako hainbat eskoletan ikasgai guztiak euskaraz egiteko saiakerek aintzina egin badute ere^[12][13], Bordeleko Akademia Errektoretzak eta Frantziako Hezkuntza Ministeritzak berak oztopo handiak ezartzen ditu^[14]. Eskola publikoan sistema elebidunaren eta murgiltze sistemaren aldeko elkarteak Ikas-bi eta Biga bai dira.

Gaur egun, murgiltze sistema haur eskolatik lizeora bermatzen duten eskola bakarrak Seaskako ikastolak dira. Seaskako sistema hegoaldeko D ereduaren parekidea da, eta 1969tik landa dihardu eredu hau eskaintzen^[15]. 2019ko irailean haur hezkuntzako eta lehen hezkuntzako 32 ikastetxe, derrigorrezko bigarren hezkuntzako 4 ikastetxe edo kolegio^[16] eta derrigorrezkoa ez den bigarren hezkuntzako ikastetxe edo lizeo bat ditu.

Euskara irakaskuntza formalean sartu zuen lehen saila eskola pribatu giristinoa izan zen, 1964an^[17]. Gaur egun ere irakaskuntza elebiduna eskaintzen dute, eta bertako irakasle eta burasoak Euskal Haziak deitu elkartean biltzen dira.

Azken 30 urteotan euskararen irakaskuntzak onarpen zabalagoa eta gorakada handia bizi izan badu ere, Ipar Euskal Herrian nagusi den irakaskuntza eredua, bai eskaintzan eta bai ikasle kopuruan, frantses hutsezkoa da^[18].

Curriculumari dagokionez, hezkuntza ezberdina da Frantzian eta Espainian. Horrez gain, Frantziako ikastetxeek %10 herriko gaietara moldatu ahal dute. Espainian berezko hizkuntza duten autonomia erkidegoek %55 finkatu ahal dute, nahiz eta ahalmen hori beti guztiz ez den erabiltzen. EAEn, gainera, Euskal Autonomia Erkidegorako Euskal Curriculuma izeneko dekretua ere legezkoa da, Euskal Curriculuma eta Espainiako LOEren arteko nahaste bat da.

Euskal Herrian badira hiru eskola ohiko hezkuntza sistematik kanpo daudenak.

Tximeleta (Berriozar)

Umeek kanpo laguntzarik gabe ikasten dute eta irakasleek ikasketak garatzeko baliabideak eskaintzen dituzte. 31 ikasle ditu. Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzan, institutu arruntetara joaten dira bertako ikasleak. Gaztelania da bertako hizkuntza nagusia^[19].

Bizi Toki (Behauze)

Haurrak eta helduak batera ibiltzen dira eta helduek lan egiten duten bitartean haurrak ondoan egoten dira eurengandik ikasten^[20].

Zingira (Aia)

Haur bakoitzak unean uneko bere interesak garatzen ditu helduak eta beste umeak ondoan dituela, laguntzarik beharko balu ere. Umeek euren interes pertsonalaren araberako proiektuak garatzeko aukera eskaintzen da, eta askatasunak garrantzi handia du bertan^[21].

• Hezkuntza.
• Eskola.
• Euskara hezkuntza sistemetan.
• Ikastola.
• Euskal unibertsitatea.