Euskara batuaren sortze prozesuan eragile nagusietako bat izan zen, eta euskarak izan duen ikertzailerik handiena:
«
Euskararen ikerkuntzari dagokionez, euskal linguistika eta filologiaren oraingo oinarriak berak ezarri zituen. Batere gehiegikeriarik gabe esan daiteke Mitxelena izan dela euskalari gorena. Euskararen iker-alor guztiak ukitzen zituen, gainera, hots, linguistika eta filologia, literatur kritika, etab.
Euskarak eman duen jakintsurik handiena Mitxelena izan da. Horretan, nik txapela kentzen dut. Ez dago dudarik. Ehun urtetik behin ateratzen da horrelako bat.
Artisau familia batean sortu zen. Artean gaztetxo zela, gaixotasun batek ohean egotera behartu zuen luzaro. Gertaera horri esker irakurzaletasuna piztu zitzaion, bai eta euskararako isuri bizia ere. Gaixo zegoela Zeruko Argia irakurriz hasi zen euskaraz alfabetatzen.[3]
Familia abertzalekoa zen. Gazterik ELAn eta EAJn eman zuen izena. Aitzolek zuzentzen zuen Euskaltzaleak gazte-mugimendua ezagutu zuen. Fabrika batean hasi zen lanean, aldi berean ikasketekin jarraituz, eta zenbait mitinetara ere joaten hasi zen. Garai hartan sentitu zuen gerra aurreko euskal literaturarako interesa.
Francisco Francoren altxamendu militarra izan zenean, Koldo Mitxelena boluntario joan zen abertzaleekin[4] 21 urte zituela, uniformearen ordez buzoa eta fusilaren ordez eskopeta bat zeramala.[5]1936koirailaren 15ean jaioterritik gertu, UsurbilgoAndatza mendian izan zuen gerrako lehen bizipena Eusko Gudarostearekin.[3][5]Bizkaiko frontean zela latinezkogramatika bat eta Xabier Lizardiren poema liburua eramaten zituen sakelan eta atsedenaldietan irakurtzen zituen.[5] Euskal kanpaina osoa egin zuen eta gaixorik zela, Bilboko erorketaren ataria izan zen Artxandako borrokaldia ikusi zuen.[3] Preso sartu zuten Santoñan, eta hiltzera kondenatu 1937ko irailaren 7an. Zigor hura 30 urteko kartzelaz kommutatu zioten. Horrela, hainbat presondegitan izan zen: El Dueson, Larrinagan, Burgosen. Burgosko kartzelan hainbat intelektual eta unibertsitario ezagutu zituen. Hantxe konbentzitu zuen Francisco Jordák, (gero Arkeologiako katedraduna izango zenak) unibertsitate-ikasketak egiteko. Zailtasunak zailtasun, ikasketa horiei ekin zien handik urte batzuetara, 1948an. Bi liburuk eragin handia izan zuten Mitxelenarengan: Menéndez PidalenManual de Gramática Española eta Aguado BleyerenHistoria de España.
1943ko urtarrilaren 13an libre utzi zuten, kartzelan 5 urte, 4 hilabete eta 5 egun eman eta gero.
27 urte zituelarik eta osasunez pattal samar, Koldo Mitxelena Errenteriara itzuli zen. Jose Uranga errenteriar enpresaburuak kontulari-postua eskaini zion Madrilen. Hara joan eta lan egiteaz batera, klandestinitatean ere murgildu zen. Garai hartan, diktaduraren kontrako oposizioan bazuten esperantza bat: Bigarren Mundu Gerran aliatuek irabaziko zutela eta, horren ondorioz, Francoren erregimena jausi egingo zela.
1946ko apirilaren 10ean atxilotu egin zuten, CNTren eta EAJren inguruko jarduerak zituelakoan. Mitxelenarekin batera, hiru galegozale handi erori ziren: Ramón Piñeiro eta Saco anaiak. Bi urteko espetxe zigorra ezarri zioten. 1948ko urtarrilaren 30ean atera zen, beste lau kartzelatatik igaro ondoren: Alcalá, Ocaña, Yeserías eta Talaverako kartzeletatik, alegia.
Urritasuna eta garapen intelektuala
1948an berriro Errenterian zen, baina Madrilgo Filosofia eta Letretako Fakultatean matrikulatu zen, Francisco Jordá kartzelako lagunak animatuta. 1950eko eta 1960eko hamarkadak garrantzitsuak izan ziren Mitxelenarentzat: garapen intelektual handia izan zuen, baina diruz justu zebilenez, aldi bereko lanbide bat baino gehiago behar izan zuen bizibidea ateratzeko. Zituen aurrekari penalak izanik, ez zen erraza lan finkoa aurkitzea. Beharrik, zenbait lagunek ongi ezagutzen zituzten haren balioak eta ahaleginak (Arrue, Tovar, Amorós, Agud, Vallejo…).
1949an, Matilde Martinez de Ilarduia andrearekin ezkondu zen. 1951ko greban parte hartu zuen.
1954Julio de Urquijo Euskal Filologiako Mintegiko (Seminario de Filologia Vasca Julio de Urquijo jatorrizko izenez) zuzendari izendatu zuten eta "Egan" aldizkariko erredakzioko partaide. Aldi berean, Salamancan eskolak ematen hasi zen, bere lagun Antonio Tovarrek deituta. 1958an Euskal hizkuntza eta Literaturako Larramendi katedra hartu zuen Salamancako Unibertsitatean (Espainiako unibertsitate batean euskarari eskainitako lehenengoa). 1959an doktoregoa lortu zuen; euskararen fonetika historian zehar izan dituen aldaketak aztertu zituen José Vallejo irakaslearen zuzendaritzapean (Fonética histórica vasca).[6][7]1968an indoeuropar linguistikako irakasle izan zen. Salamancako aldi hori bere bizitzako garai zoriontsuenetakoa izan zen beretzat eta bere familiarentzat.
Salamancan eskolak ematen hasi zen garai bertsuan, Euskaltzaindiak ardura handiko mandatua eman zion, euskara idatzia batzeko. Eztabaida handiko garaia izan zen hura, batez ere "H" letraren erabilerak piztu zituen tira-birak zirela medio. Euskara batua eraikitzerakoan, bere ikuspegia ez zen hizkuntzalari huts batena izan, soziolinguistikaren ekarpenak ere gogoan izan baitzituen. Argi ikusi zuen euskara batua erdialdeko euskalki erabilienen gainean eraiki behar zela. Era berean, etorkizuna nondik joan zitekeen ikusi zuen eta orduko gazte euskaltzaleek zuten sentsibilitatearekin bat egiten jakin zuen.
Euskara batuaren sorkuntzan zinezko detonagailua izan zen 1964an Baionako Euskal Idazkaritza. Txillardegiren bultzadaz abiaturik, idazle gazteek bidea ibiltzeari ekin zioten, baina lehenengo unetik adineko euskalari jakintsuen babesa izanik (Piarres Lafitte, Piarres Larzabal, Piarres Xarriton, Koldo Mitxelena, Imanol Berriatua, Patxi Altuna...). 1964ko abuztuan abiatu zen zorioneko biltzar hura, eta hango iritziak eta erabakiak urtebete geroago argitaratu ziren. Hiru atal zituen txostenak:ortografia, deklinabidea eta aditza. Garrantzizko ezaugarri batez hornitu zuten biltzarra: hasieratik bertatik planteatu zen mugimenduaren izaera nazionala, eta horren erakusgarri izan zen, besteak beste, dokumentuaren bukaeran h letra erabili beharreko hitzen zerrenda argitaratzea, bereziki Hego Euskal Herriko idazleen informaziorako prestatua bi tradizioen arteko lotura egiteko, nahiz eta gero euskara batuaren kontrakoen gerra-ikur bihurtu zorioneko hatxe hura. Hortaz, biltzarrean emandako gomendioak betetzen hasi ziren gazteak eta adinekoak beren testuetan, aldi berean eskaria eginez Euskaltzaindiari, batasunerako bidean pauso sendoak eman zitzan. [9][10]
Frantziako 1968ko Maiatza famatuaren ondorioetariko bat unibertsitatearen dezentralizazioa eta zabalkundea izan zen. 1969 eta 1971 artean euskal hizkuntzalaritza konparatua irakatsi zuen Sorbonako Unibertsitatean, professeur associé gisan eta chargé de cours izan zen École Pratique des Hautes Études delakoan. Garai honetan André Martinet hizkuntzalari ospetsuarekin izan zuen adiskidetasuna aipatu behar da. Hasieran, Martineten etxean jarri zen bizitzen eta honek bere lagun eta zientzialarien giroetan sartu zuen (Jeanne Martinet, Giovana Madonia, Nicole Moutard, etab.), baita bere argitalpen-sarean ere.
Polifazetikoa eta behatzaile zorrotza
Bokazio handiko hizkuntzalaria izan zen eta hainbat hizkuntzaren ezagutza zuen. Horrez gain, Koldo Mitxelena literatura-irakurle nekaezina zen, polizia-eleberriak barne. Zinea ere asko gustatzen zitzaion: euskaraz idatzi zituen zine-kritikak benetan interesgarriak dira. Epaimahai edota ekitaldi kultural askotara deitzen zuten, eta baita aholkua eskatu ere hezkuntza eta kultura arloko erabakiak hartu behar zirenean.
Espainiako trantsizio politikoa eta lehen hauteskundeak izan zirenean, Koldo oraindik Salamancan zen. Hala ere, Euskal Herriarekin lotura estuak mantentzen zituen eta bertako hainbat gertaera nagusitan parte hartu zuen: esaterako, Euskal Herriko Unibertsitatearen sorreran, edota normalizazio kulturalean. Azken urteetan, 1978tik aurrera, Euskal Herriko Unibertsitateko irakasle izan zen eta euskal filologoen lehen promozioak prestatzen jardun zuen.
Urte luzeetan euskal hiztegia prestatzen jardun zuen Mitxelenak. Azkenean, 1987an, Orotariko Euskal Hiztegiaren lehen alea argitaratu zen, baina berak ezin izan zuen inprimaturik ikusi, pixka bat lehenago hil baitzen, urte horretan bertan. Gero, langintza horretan kide zuen Ibon Sarasolak jarraitu zuen hiztegiaren lanak zuzentzen, argitalpena 2005ean burutu zen arte.
Gipuzkoa, Euskal Herria.png){kind=small}
Eusko Alderdi Jeltzalea
Eusko Alkartasuna
