Oñati

Eremua

Oñati herria Gipuzkoako herririk zabalena da, 108,2 kilometro koadroko azalerarekin.

Inguru naturala

Udalerria ingurune menditsuan dago, eta Aizkorri, Aloña, Zaraia eta Elgeako mendilerroek mugatzen dute.^[4]

Oñati ibaia (iturburua herri hartan du) Debaren ibaiadar nagusietakoa da.

Mugakideak

Iparraldean Bergara eta Antzuola; hegoaldean Barrundia eta Donemiliaga, (Araba); ekialdean Legazpi; eta mendebaldean Arrasate eta Aretxabaleta.

Auzoak

Herriguneaz gain, beste 16 baserri-auzo ere ditu: Arantzazu, Araotz, Uribarri, Lezesarri, Urrexola, Murgia, Olabarrieta, Berezao, Garagaltza, Goribar, Zañartu, Torreauzo, Garibai, Santxolopetegi, Zubillaga eta Larraña^[5].

Bi auzo hauetarik elizate izena dute historikoki, Urrexolak eta Araotzek.^[6] Era berean, Araotzek, aldi berean, hainbat auzo ditu: Elizondo, Ugaran, Jausoro, Zubia, Madina edo Maiña, Araotz Urruti edo Aratzurti, Agerre, Aizkorbe, Uriarte eta Gerneta.

• 
  Elizondo, Araozko herrigunea.
• 
  Zañartu.
• 
  Urrexola.
• 
  Murgia.

Erdi Aroa

Oñati mende luzez jaurerri burujabea izan zen, eta gero konderria, 1845 arte ez baitzen Gipuzkoan sartu.

Ez dago Oñatiko oraingo hirigune historikoaren ezarpenaren jatorria doitasunez zehazten duen agiririk. Nahiz eta bibliografiak jatorri goiztiarra baiesten duen, dela Oñatiko antzinako gunearena, dela hango Gebara etxearena —ustez 1149koa den agiri baten aipamena errepikatzen da, eta haren bidez Ladron Eneko kondeak, Gebara eta Oñati etxeko jaunak, bere ondasun guztien dohaintza egin zion bere semeari—, gaur badakigu testu horren ustezko antzinatasuna ez dela egiazkoa.

Dena dela, zentzuzkoa dirudi hirigunearen jatorria San Migel elizaren inguruan kokatzeak. Eliza horren lehenengo erreferentzia dokumentalak 1200ra garamatza, urte horretan Juan de Prejanok, Calahorrako apezpikuak, bere aurrekoak «Ecclesiam sancti michaeli de Onati» elizari emandako induljentzia batzuk berretsi baitzituen.

Oñatik berezitasun bat ere badauka, jaurgoko udalerri gutxietako bat baita, nahiz eta gero konderri izatera pasa zen (XIII. mendeko dokumentu batzuen arabera, titulu hori gebaratarrek erabiltzen zuten, geroago Oñatiko konde izan zirenek). Gebaratarrek Gaztelako erregeak emandako eskubide eta pribilegio batzuk zeuzkaten, eta haien bidez, botere politiko, judizial, ekonomiko eta erlijiosoa kontrolatzen zuten. Oñatiko biztanleek etengabe egin zituzten saioak jaunaren boteretik askatzeko. 1338an hasi ziren eta Gipuzkoarekiko anexioa 1540an eskatu zen arren, lotura hori ez zen 1845 arte behin betiko gauzatu.^[7]

Izurri atlantikoa

1597 eta 1598ko udak gogorrak izan ziren Oñatin. Urte horietan kostatik sartu zen Izurri atlantikoa herrira iritsi zen, eta 1.200 pertsona inguru hil zituela kalkulatzen da. Gainera, denbora horretan inguruko herrietatik isolatuta egon zen, bizirauteko beharrezkoa zen garirik gabe, eta gaixotzeko beldurrez ziren askok mendira jo zuten, aziendak hiltzen utzita edo arboletako fruituak jaso gabe. Goseak, izurriarekin batera, biztanleriaren herena inguru hil zituen. Arantzazuko Santutegiak ere egoera gogorra izan zuen, heriotzaz gain ez baitzuen bizirauteko nahiko janari lortzen^[8].

Gizarte zerbitzuak

• San Martin egoitza^[9]

Hezkuntza

• Bedita Larrakoetxea Udal Euskaltegia^[10]
• Haur-eskola^[11]
• Gaztelekua^[12]
• Ludoteka^[13]
• Natur eskola^[14]
• Arrikrutz interpretazio gunea^[15]
• San Migel Errota Interpretazio Gunea^[16]

Kultura

• Liburutegia^[17]
• Santa Ana antzokia^[18]

Kirola

• Zubikoa kiroldegia^[19]
• Azkoagain futbol zelaia^[20]
• Larrañako San Lorentzo futbol zelaia^[21]
• Larrañako pilotalekua^[22]

Energia

• Oñatiko Ur Jauziak
• Elgeako Parke Eolikoa

Hirigunea monumentu multzo berezia da, ibarreko erdialdean kokatua, eta morfologia berezia eta perimetro zehaztua dituena. Gunearen egiturapena barrendik egiten da, denborarekin erantsiz joan diren bideen arabera. Jatorrizko gunea XIII. mendekoa da, eta inguru horretan itxuratzen da: Kale Zaharreko zati bat —San Migel elizaren ondoan igarotzen da, eta Errege Bideak Oñatitik pasatzean egiten duen trazatua markatuz—, San Anton kalea, Santa Marina plaza eta Mendiko kalea, hau da, Zumeltzegi muinoaren inguruan, Arranoaitz errekaren eskuineko ertzean, Santa Marina izan ezik.

XIII. mendearen amaieran edo XIV. mendearen hasieran zabalgunea sortu zen, hiriaren hiri-bilbea beste aldera zabaldu, eta banaketa eta okupazioko modu ordenatu bat ezarri. Bat dator Kale Barriarekin eta Atzeko Kalearekin, kale horietan nagusi baitira eraikuntza zainduak, material onekoak eta lerro soilekoak. XV. mendean, beste bi nabe, gotikoak, erantsi zitzaizkion San Migel parrokiari, eta haren inguruan «Sietevientos»^{[erreferentzia behar]} aldea egituratu zen.

XVI. mendean Unibertsitatea instalatu izanak eta merkataritzaren eta eskulangintzaren garapenak hazkundeko dinamikari eustea ahalbidetuko du, eta ondoz ondo beste hiri-espazio batzuk egituratzea. Urbanizatze-prozesuak XVII. eta XVIII. mendeetan segitu zuen, eta Kale Barria Kale Zaharrarekin batu zen zubi batzuen bidez, eta, XIX. mendearen amaieran, Foruen Enparantza eta Santa Marina sortu ziren.

Eskema lineala nagusitzen da, Kale Zaharraren, Kale Barriaren eta Atzeko Kalean inguruan, eraikuntza atxikiko orube estu eta sakonak dituena. Foruen Enparantzako espazioa topaleku moduan sortu zen, Sietevientos aldeko bilgune txikia hobetzeko. Eskema lineal horren adarkatzeak ibilbide irregular batzuetan gauzatzen dira, Kale Zaharra Kale Barriarekin batuz, eta hego-ekialdean bide-zati isolatu batzuetan, errebalek zati batean desitxuratu egiten baitute egitura hori.

Hala ere, ardatzen indarrak eta adarkatzeak egituratzen dituen Foruen Enparantzaren eskalak irakurketa argia ematen diote hiri-bilbearen multzoari. Aipatu behar da irregulartasun horiek ematen diotela bilbeari bategite zeiharren eta eskala txikien berezitasuna.

2021ean 12.497 biztanle zituen Oñatik, horietatik % 22,99k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotakoak % 7,49 ziren.^[23]

Oñatiko biztanleria

2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: lehen sektorea BEGaren % 0,8; bigarrena, % 66,1; hirugarrena, % 29,9; eta eraikuntza, % 3,2.^[23]

Udal hauteskundeak

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, Bildu koalizioko Mikel Biain hautatu zuten alkate.^[24]

2015eko udal hauteskundeetan Bilduren ondorengoa zen Euskal Herria Bilduk gehiengoari eutsi zion, eta Mikel Biain berriro hautatu zuten alkate.

2019ko maiatzetik, berriz, Izaro Elorza da Oñatiko alkate, bera ere Euskal Herria Bilduren zerrendan aurkeztuta.^[25] Hauek izan ziren hauteskundeen emaitzak: EH Bilduk, 3.408 boto (10 zinegotzi); EAJk, 2.571 boto (7 zinegotzi); PSE-EEk 319 boto.^[26]

1979. urtetik, lau alkate jeltzale izan ditu herriak, 32 urte luzez; 2011ko hauteskundeetan, ordea, Bilduk gehiengo osoz irabazi zituen hauteskundeak, 2015 eta 2019ko hauteskundeetan berretsi egin zuen gehiengoa.

Alkateak

Hauek izan dira Oñatiko azken alkateak:

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

Sakontzeko irakurri: Oñatiko alkateak, 1447tik honakoak

Oñatiko armarrian garrantzi historikoa izan duten familiak islatzen dira, hiru zatitan banatua. Goian, ezkerrean arrano bat dago Ganboatarren familia irudikatzen duena, eta eskuinaldean, orein bat Murgiatarrena irudikatzen duena. Armarriaren beheko zatian oreina arranoak zaurituta agertzen da, horrek Erdi Aroko gudu bat irudikatzen du, Murgiatarrek galdu zutena.^[29]

Oñatiko hirigune historikoaren multzoak bere ibilbide historikoari erantzuten dio, eta monumentu-kopuru zabala biltzen du: jauregiak, jauretxeak, etxetzarrak, eta tartean hainbat erlijio-eraikin bikain, hiri-bizitzako ehunka urte batera biltzen dituen bilbe batean. 2011ko uztailaren 4tik, monumentu-multzoaren kategoriako Kultura Ondasun sailkatzeko espedientea ireki da.^[30] Oñatiko ondasun ugari hirigune historikoan daude.

Historiaurrea

• Elgea-Artiako Estazio Megalitikoa
• Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa
• Orkatzategiko Estazio Megalitikoa
• Satui-Arrolamendiko Estazio Megalitikoa

Jauregiak eta dorreak

• Antia jauregia. (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)^[31]
• Agerrena etxea^[32]
• Astorkitza (Bujero) etxea^[33]
• Azkarraga jauregia (XVI. mendekoa)^[34]
• Baruena jauregi-etxea (XIX. mendeko eraikina)^[35]
• Belaskua dorrea.^[36]
• Bidaurreta ostatua (XVI. mendekoa)^[37]
• Don Pedruena jauregia (XVIII. mendekoa)^[38][39]
• Egañena etxea^[40]
• Elorriaga etxea (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)^[41]
• Eujeniokua etxea^[42]
• Galartza etxea (XVIII. mendea)^[43]
• Gerraneko etxea^[44]
• Hernani etxea (XVIII. mendeko eraikin barrokoa) ^[45][46]
• Lazarraga dorrea eta jauregia: zatirik zaharrena dorrea da, XV. mendean Lazarragatar batek Oñatiko kondeari erosia; zati berria (plazari begira dagoena), aldiz, XVII-XVIII. mendeetan etxe zaharrari erantsi zitzaion jauregi bikaina da. Gaur egun, Sotomayorko dukearen jabetzakoa da eraikina, eta haren lorategia erabilera publikorako irekita dago 2012az geroztik.^[47][48]
• Madinabeitia jauregia (XVIII. mendekoa)^[49]
• Olakua etxea (XVIII. mendekoa)^[50]
• Orbea etxea (XIX. mendea)^[51]
• Otadui Jausoro etxea (XVI. mendekoa)^[52][53]
• Sarria etxea (XVIII. mendea)^[54]
• Zaratekoa jauregia (XVII. mendekoa)^[55]
• Zubia etxea (XVII. mendekoa)^[56]
• Zubiaur, Zubiaurre edo Urain dorretxea.^[57][58]
• Zumeltzegi dorrea, Oñatiko kondeen dorretxea.^[59][60]
• Zaratalekua.^[61]

Eraikin erlijiosoak

• Bidaurreta monasterioa: XVI. mendeko mojategia.^[62]
• San Migel parrokia: XV. mendeko eliza gotikoa.^[63]
• Abade etxea (XX. mendekoa)^[64]
• Jesusen Bihotzaren eliza (XIX. mendea)^[65]

Baserriak

• Etxe Aundi baserria, leinu gerretan ganboatarren alde borrokatu zen Lazarraga leinuaren oinetxea.

Plazak

• Foruen plaza.^[66][67]
• Santa Marina plaza^[68]
• San Anton plaza^[69]

Besteak

• Oñatiko Unibertsitatea: Rodrigo Mercado Zuatzolak sortu zuen 1548. urtean. Han lau mendetan zehar Medikuntza, Zuzenbidea, Filosofia, Teologia eta Letrak irakatsi dituzte.^[70][71]
• Oñatiko udaletxea: XVIII. mendeko eraikin barrokoa.^[72][73]
• San Migel errota.
• Iturritxo (XIX. mendekoa)^[74]
• Kanpantxo iturria (XIX. mendekoa)^[75]
• San Anton iturria (XIX. mendekoa)^[76]
• Santa Marina iturria (XIX. mendekoa)^[77]
• Txaketua iturria (XIX. mendekoa)^[78]
• Oñati frontoia (XIX. mendekoa)^[79]
• Tren geltokia^[80][81]

  

Badira beste ondasun batzuk hirigunetik kanpo:

• Arantzazuko santutegia: Urbia eta Aizkorrira bidean dago kokatuta, Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikitako Euskal Herriko XX. mende erdialdeko lan arkitektoniko-artistiko osoena.^[82]
• Araotzeko urtegia: Araotz auzoan.
• Arrikrutzeko kobak 2007ko ekainean ireki zizkioten publikoari Araotz auzoan dauden kobazulo hauek.^[83]
• Bidaurreta dorrea (Olakua auzoan)^[84]
• Bidaurreta monasterioa (XV. mendekoa)^[85]
• Garibai dorretxea: XIV. mendean eraiki zen eta Garibai auzoan dagoen dorretxea da.^[86][87]
• Madalena edo Maala baseliza: XV. mendean eraiki zen eta Santxolopetegi auzoan dagoen baseliza.^[88]
• Sandaili baseliza: Araotz auzoan.
• Sandaili leizea: Araotz auzoan.
• San Migel Goiaingeruaren eliza: Araotz auzoan.
• Santa Ana komentua: XVII. mendean eraikia, Garagaltza auzoan dago.^[89]

Oñatiko Udalaren ekimenez 90eko hamarraldian sortutako Kontzejupetik aldizkariak eta Oñati Irratiak gaur egun oraindik ere lanean diraute.

• Kontzejupetik aldizkaria^[90]
• Oñati irratia^[91]

Horretaz gain, Debagoiena bailarako Goiena komunikazio taldeak herriko albisteak, erreportajeak... argitaratzen ditu bere hedabideetan.

• Goiena paperekoa
• Goiena Telebista
• Goiena.eus

Oñati^[95] Gipuzkoako herri euskaldunenen artean dugu, biztanleen %80 inguru euskal hiztunak dira (Eustaten arabera, % 77,91 ziren euskaldunak 2016an)^[23]. Herriko hizkerari dagokionez, mendebaldeko euskararen^[96] aldaera bat da, Debagoienekoa^[94]. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako Aretxabaletak, Arrasatek, Eskoriatzak, Leintz Gatzagak eta Oñatik eta Arabako Aramaiok. Leintz haranak esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako Arrasate, Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai Oleta auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak Arabako euskararen eragina duela esan daiteke. Debagoienak Gasteizekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.

Kandido Izagirre eta Luis Villasante fraideak, Manuel Umerez, Leonardo Zabaleta, Leonardo Guridi, Leandro Igartua eta Felix Arrazola abadeak, Bedita Larrakoetxea, Gerhard Bähr alemaniar hizkuntzalaria, Joxe Otalora eta Jerardo Elortza izan dira, besteak beste, Oñatiko hizkera aztertzen aitzindariak.

Lehen 1980ko Korrika azaroaren 29an Oñatin hasi zen eta Bilbon abenduaren 7an bukatu. Oñatiko Unibertsitatearen atean hasi zen Korrika eta zazpi probintziak igaro zituen 1820 kilometrotako ibilbide luzean. Lekukoarekin batera hasiera emango zion korrikalaria Oñatiko alkatea Eli Galdos izan zen.

2014an, udalak Oñatiko euskarari buruzko liburu oparoa argitaratu zuen, Roberto Altunak, Kepa Elortzak eta Koldo Zumaldek egindakoa.^[97]

Herriko jaiak San Migelak dira, irailaren amaiera aldera. Baina hiribilduko jairik ezagunenak Corpus Christi-koak dira, ekainaren erdialdean. Hamabosgarren mendetik hona behinzat, goiz horretan herriko patroia den San Migel goiaingeruaren izenean meza ospatzen da, eta ondoren prozesio bat egiten da herriko kaleetan zehar, foruen enparantzan amaituz. Prozesioarekin batera dantzariek dantza tradizionalak eskaintzan dituzte.^[98]

• Rodrigo Sánchez de Mercado de Zuazola (1460/70-1548), apezpiku eta humanista. Mallorca eta Ávilako apezpikua. Oñatiko Santi Espiritu Unibertsitatearen sortzailea.
• Andres Araotz (1500-1563): eskultorea eta erretaula egilea.
• Lope Agirre (1510-1561), esploratzailea eta militarra.^[99]
• Cristóbal Oñate (1504-1567): esploratzailea eta Nueva Españako konkistatzailea.
• Migel Aozaratzakoa (Miguel de Aozaraza) (1598-1637): apaiza. Japonian misiolari ibili zen. Eliza Katolikoak 1987an santu izendatu zuen.
• Luis Manuel de Zañartu (1723-1782): Txileko Santiagoko korrejidorea.
• Ramón María Adurriaga (1755-1841): Ávilako gotzaina (1824-1841).
• Frantzisko Antonio Elortza Agirre (1798-1873): ingeniari militarra. Landa-mariskala izatera iritsi zen.
• Isidro Kortazar Abarka (1771
• Pedro Altube (1827-1916), Estatu Batuetan arrantxo-jabea eta abeltzaina izan zen, eta «Ameriketako euskal herritarren aita» deitzen diote. 2,03 metro luze zen eta, Palo Alto («makila luze») ezizenaz ezaguna. Hall of Great Westerners delakoan inskribatua 1960az geroztik.
• Blas Pradere (1851-1923): apaiza eta idazlea.
• Juan Madinabeitia (1861-1938): medikua. Espainiako gastroenterologiako eskola modernoaren sortzailea.
• Julian Irizar (1869-1935), aita oñatiarra zuen. Argentinan jaioa. Hango almirantea izan zen. Antarktikan ibilia.
• Jose Madinabeitia (1870-1923): sendagilea eta militante sozialista.
• Mariano San Miguel Urcelay (1879-1935) musikagilea eta klarinetista.
• Alberto del Castillo Yurrita (1899-1976) arkeologo, filosofo eta historialaria. Katalunian aritu izan zen lanean.
• Aita Madina (1907-1972), fraidea eta musikagilea.
• Primi Erostarbe (1907-1995), Euskal Herriko emakume panderojole eta irrintzilaririk ezagunenetako bat izan zen.
• Antonino Ibarrondo Oleaga (1914-1985), musikagile eta orkestra-zuzendaria.
• Salbador Barandiaran (1916-2006), idazle eta musikagilea.
• Juan Zelaia (1920-2016), enpresaburua eta euskaltzalea.
• Jose Milikua (1921-2013), historialaria.
• Luis Peña Gantxegi (1926-2009) arkitektoa. Donostiako Haizearen orraziaren egilea.
• Ignazio Arregi (1931-2020), kazetaria.
• Luis Maria Intza (1934-2018) erlezaina.
• Eli Galdos (1934-2007), politakaria eta katedraduna.
• Jose Antonio Villar (1939), aktore eta abeslaria.
• Paulo Agirrebaltzategi (1942) idazle, irakasle eta Jakin aldizkariko sortzailea.
• José Ramón Elizondo (1942 - 2020) sukaldaria. Pintxoen munduan aurrerakada itzela eragin zuen.
• Félix Ibarrondo Ugarte (1943) musikagilea.
• Jerardo Elortza (1944), idazlea, etnografoa, historialaria, hizkuntzalaria eta euskaltzalea.
• Juan Carlos Irizar (1951-2021), piano-jotzailea eta musikagilea.
• Lourdes Idoiaga (1951), EAJko politikaria, Oñatiko alkate ohia.
• Santi Idigoras (1953), Errealeko futbolari ohia.
• Jon Zelaia (1954), idazlea eta musikaria.
• Ruper Ordorika (1956), abeslaria.
• Izaskun Moyua (1958), Emakundeko idazkari orokorra eta zuzendaria izan zen, eta Arabako Batzar Nagusietako bozeramailea.
• Xabier Etxaniz Erle (1961) idazle eta EHUko irakaslea.
• Lourdes Bedia (1961) aktorea. Lourvier´s antzerki taldea sortu zuen Javier Merinorekin batera.
• Iñaki Aldekoa (1961), EHUko irakaslea, idazlea eta euskaltzain urgazlea.
• Gerardo Markuleta (1963), idazlea eta itzultzailea.
• Pruden Gartzia (1964), liburuzain, euskaltzain urgazlea, eta Azkue Liburutegiko eta Artxiboko zuzendari, eta Udako Euskal Unibertsitateko zuzendaritzakoa.
• Bixente Atxa (1965), Mondragon Unibertsitateko errektorea.
• Fermin Etxegoien (1966), artikulugile, idazle, kazetari eta irrati-esataria.
• Luis Durán (1967), komikigilea.
• Ritxi Mendiguren (1968), Athleticeko futbolari ohia.
• Jon Odriozola (1970), txirrindulari profesional ohia.
• Jon Aiastui (1971), idazlea.
• Irati Iciar (1975). Historialaria. UEUko Etengabeko Prestakuntzako Koordinatzailea eta Udako Ikastaroen arduraduna.^[100]
• Larraitz Ugarte (1976), irakasle, legelari eta politikaria.
• Iker Martinez de Zuazo (1977), musikaria. Heavy metalezko Latzen taldean gitarra-jotzailea izan zen.
• Idoia Etxeberria (1977), idazle eta kazetaria, Euskaldunon Egunkarian eta Berrian.
• Aitor Arregi (1977), Mondragon Unibertsitateko irakasle, zinemagile, zinema-zuzendari eta gidoigilea. Moriarti Produkzioak ekoiztetxeko partaidea da.
• Markel Irizar (1980), txirrindulari profesionala.
• Mikel Sagarzazu (1988), aktore, bikoiztaile eta itzultzailea.
• María Cruickshank (1989) aktorea.
• Itziar Ugarte Irizar (1995) kazetaria eta idazlea.
• Malen Osa (2002) mendi lasterkaria.

Oñati ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:^[101]

• 
  San Migel parrokia.
• 
  Bidaurreta monasterioa.
• 
  Oñatiko Unibertsitatea.
• 
  Oñatiko udaletxea.
• 
  Lazarraga jauregia.
• 
  Otadui Jausoro etxea.
• 
  Antia jauregia.
• 
  Garibai dorretxea.
• 
  Zumeltzegi dorrea.
• 
  Arantzazuko santutegia.

• Oñatiko Udalaren webgunea
• (Gaztelaniaz) «Oñati», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
• Oñatiko albisteak Goienan
• Olaitturri Kultur Elkartea