Paris

Paris izena galiar herritik datorkio (sing. Parisius, pl. Parisii). Erromatarren garaian, hiriaren izena Lutetia zen, baina era berean Civitas Parisiorum (Parisii-en hiria) ere bazuen, gerora gailendu zena. Parisii izenaren jatorria, ordea, ezezaguna da, nahiz eta inguruetako hainbat lekuri izena eman: Paris, Villeparisis, Cormeilles-en-Parisis eta Fontenay-en-Parisis. Erromatarren garaian, Parisiiak Ingalaterran ere aurkitzen ziren, egungo Ekialdeko Yorkshire konderrian.

Topografia

Parisko arroaren bihotzean kokatua, Paris Sena (Seine) ibaiertzetan dago, gune historikoa sortu zen bi uharteen inguruan: Île de la Cité mendebaldean eta île Saint-Louis ekialdean. Hortik hedatzen da hiria, ibaiaren bi aldeetan: Eskuinaldea (Rive droite) iparraldean eta Ezkerraldea (Rive gauche) hegoaldean.

Paris intra-muros edo harresiz barnekoa, 1860an finkatua inguruko udalerriak bereganatu ostean, boulevard périphérique izeneko ingurabideak mugatzen du, aldirietatik bananduz. Bide laster hau 35 km luze da eta egun hirigintza proiektuak daude zatika estaltzeko, hiriburua eta aldirien arteko lotura naturalagoak egin ahal izateko.^[12] Hirira sartzeko Parisko ateeak erabiliz egiten da, antzinako harresietan irekitako ateak, egun sarbide nagusiak autobidez edo kale arruntez.

Muga honen barnean, ibaiaren bi aldeetan, igeltsuzko muinoek hirian orografia markatzen dute. Eskuinaldean daude Montmartre muinoa (131 m), tontorrean Saint-Pierre de Montmartre eliza duela,^[13] Belleville muinoa (128,5 m), Ménilmontant (108 m), Buttes-Chaumont (103 m), Passy (71 m) eta Chaillot (67 m). Ezkerraldean daude Montparnasse (66 m), Butte-aux-Cailles (63 m) eta Sainte-Geneviève (61 m).

Ingurabidetik haraindira, Paris batez ere bi eremutan hedatzen da, Haussmann baroiak berrantolatutako basoak: Bois de Boulogne mendebaldean (846 ha, 16. barrutian) eta Bois de Vincennes ekialdean (995 ha, 12. barrutian). Horrela, hirian perimetroa 54,74 km da. 1864tik, Parisko Udala Sena ibaiaren iturbururen jabea ere bada, erdigunetik 231 kilometrora, Source-Seine (Côte-d'Or) herritik hurbil.^[14] Udalerriak 105 km² ditu guztira, metropolitar Frantziako udalerri luze-zabalenetan 113.a.

Frantziako bideen zero puntua Notre-Dame katedralaren aurrean dago, lauza izardun batek irudikatua.

Hidrografia

Senak hiria zeharkatzen du arku bat eratuz, hego-ekialdetik sartuz eta hego-mendebaldetik irtenez. Hogeita hamar zubi baino gehiagok ahalbidetzen dute pasabidea, horien artean Pont Neuf ospetsua, hiriko zaharrena.

Beste bi ur-bidek zeharkatzen dute hiria: Bièvre ibaia, hegoaldetik iristen dena eta egun lurrazpikoa, eta Saint-Martin ubidea, 1825ean irekia eta 4,5 km luze dena. Ubidea La Villette urmaelean hasten da, lur azpitik igarotzen da Faubourg-du-Temple karrikatik Bastillaraino, eta Senan isurtzen da. Berez Ourcq ubidearen azken tartea da, baina Senaren saihesbide gisa erabiltzeko ere eraiki zen, Ile Saint-Louis inguruetatik Saint-Denis arteko bidezidorra baita.

Klima

Parisek klima ozeaniko degradatua du: eragin ozeanikoa kontinentala baino handiagoa da, nahiko uda freskoekin (batez beste 18 °C) eta negu leunekin (batez beste 6 °C). Euria maiz egiten du, urtaro guztietan, nahiz eta kostaldean baino gutxiago egin (641 mm).

Datu klimatikoak (Paris (1971–2000) )
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	16.1	21.4	25.7	30.2	34.8	37.6	40.4	39.5	36.2	28.4	21	17.1	40.4
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	6.9	8.2	11.8	14.7	19.0	22.7	25.2	25.0	20.8	15.8	10.4	7.8	15.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.5	2.8	5.1	6.8	10.5	13.3	15.5	15.4	12.5	9.2	5.3	3.6	8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-14.6	-14.7	-9.1	-3.5	-0.1	3.1	6	6.3	1.8	-3.1	-14	-23.9	-23.9
Pilatutako prezipitazioa (mm)	53.7	43.7	48.5	53	65	54.6	63.1	43	54.7	59.7	51.9	58.7	649.6
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.2	9.3	10.4	9.4	10.3	8.6	8	6.9	8.5	9.5	9.7	10.7	111.5
Eguzki orduak	55.8	86.8	130.2	174.0	201.5	219.0	238.7	220.1	171.0	127.1	75.0	49.6	1630
Iturria: Meteo France[15]

Parisii galiar herriak menperatzen zuen gaur egungo Parisko eremua Julio Zesarren tropak Paris bisitatu zutenean. Uste da Parisiik fundatu zutela hiria K. a. 250 eta 200 urteen bitartean, baina hiriaren lehenengo kokapena ezezaguna da.

K. a. 52. urtean, erromatarrek hiria bereganatu zutenean, Lutezia izendatu eta Sena ibaiaren ezkerraldean berreraiki zuten I. mendean.^[16] Paris izena IV. mendean jaso zuen hiriak eta Klodoveok, frankoen buruzagiak,^[17] hiriburu bihurtu zuen 508. urtean, erromatarrak garaitu ostean. IX. mendean zehar harresiak eraiki zituzten eskuinaldeko ertzean, ezkerrekoa desagertu baitzen.

Filipe Augustoren erregealdian (1190-1220), Paris erreinuaren hiriburu bihurtu zen,^[18] eta harresi handiago bat eraiki zuten. XIV. mendean, Karlos V.ak (1371-1380) beste harresi handiago bat eraiki zuen hiriaren defentsarako.

XVI. mendearen amaiera eta XVII. mendearen hasiera bitartean, Henrike IV.ak lehenengo multzo arkitektonikoak eraikiarazi zituen, hala nola Place des Vosges. Haren oinordeko Luis XIII.ak harresia luzatu zuen eta Luis XIV.ak harresi hura bota eta haren ordez, bulebar handiak eraiki zituen. XVIII. mendearen amaieran, Frantziako Iraultzak gogotsu jo zuen Frantzia osoa baina batez ere hiria;^[19] eta bertan jazo ziren lehen herri mugimenduak, Bastillako kartzelaren hartzea, esaterako.

Horren ondoren, Napoleon Bonaparte jeneralak bere burua enperadore izendatu ostean, Paris Inperioko hiriburu bihurtu zuen.^[20] Luis Filiperen agintaldian, hiria inoiz baino lasterrago hazi zen. Napoleon III.aren agintaldian, transformaziorik garrantzitsuena egin zen: enperadoreak Haussmann baroia bultzatu zuen, Paris orduko hiririk modernoena bihurtzeko. Hiri zaharra suntsitu eta bulebar handiak eta eraikin modernoak eraiki ziren, Garnier opera haien artean. Ur-hornikuntza berriak egin ziren, baita beste lan publiko asko ere.^[21] Paris, XIX. mendearen bigarren erdialdean, hainbat eta hainbat Nazioarteko Erakusketaren egoitza izan zen: garrantzitsuena 1889koa da, Iraultzaren lehen mendeurrena ospatzeko egina. Ekitaldi hartarako eraiki zen Eiffel Dorrea; hasiera batean, aldi baterako egin zuten, baina oraindik ere zutik dirau. XX. mendean Parisko metroaren lanak hasi ziren.

1940an, Wehrmacht-ak (Alemaniako armadak) konkistatu zuen hiria, Bigarren Mundu Gerran, hain zuzen ere. Okupazio-armadak administratu zuen Paris, eta lau urteren buruan hiritik alde egin zuten, hondamendi handirik sortu gabe (beste hiri europar sufritutako horrenbeste ez, behintzat).^[22] François Mitterrand presidentearen agintaldian, 1980ko hamarkadan eta 1990ekoaren hasieran, Parisko hirigintza eta azpiegiturak nabarmen berritu zituzten.^[23][24][25] Hiriko gune zailak berritu ziren (La Villette eta ezkerraldea, esaterako), eraikin esanguratsu ugari eraiki (Liburutegi Handia, Arche de la Défense edota Orsay museoa), eta Louvreko Museoa guztiz eraberritu.

16.a 17.a 18.a 19.a 20.a 12.a 13.a 5.a 6.a 7.a 14.a 15.a 8.a 2.a 3.a 4.a 1.a 9.a 10.a 11.a

Parisko hirigunea 20 arrondissement edo barrutitan banatuta dago, erdigunetik hasita erlojuaren orratzen arabera kanporantz kiribiltzen direnak. Barrutiok 1860an Napoleon III.ak sortu zituen. Antzinako barrutiak 1795eko urriaren 11n sortu ziren, baina 12 bakarrik ziren. 1859ko ekainaren 16ko legearekin, Thiers harresi barneko aldiriak bereganatu ziren. Horrela, hedadura aldatuta, 20 barruti sortu ziren, zenbaki sistema berriarekin: kiribilean izendatu ziren, eta izendapen horrek oraindik indarrean dirau.

Barrutiaren zenbakia posta kodeko azken bi zenbakietan ageri da, 75001tik 75020ra.

Udal barruti horiek (arrondissements municipaux) ez dira departamendu barrutiekin (arrondissements départementaux) nahastu behar, Parisko barrutiak departamenduen kantonamenduen parekoak baitira. Frantzian, Lyon eta Marseilla dira udal barrutietan banatuak dauden bakarrak dira, Parisekin batera.

(a) 1, 2, 3 eta 4 barrutiak guztira: 102.300 biztanle (18.301 bizt/km²)

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Paris munduko ekonomiaren erdigune garrantzitsu bat da. 2006 urtean, Parisko eskualdeko BPGa (Barne Produktu Gordina), 628,9 bilioi dolarrekoa izan zen. Beraz, bertako ekonomia Herbehereetakoa bezain handia da.^[28]

Parisko BPGa munduko laugarren postuan dago, Tokio, New York eta Los Angeles hirien ostean beti ere. Era berean, Parisko eskualdea munduko 20. metropolitar gunerik handiena da.

Ekonomia oso askotarikoa da eta oraindik ere espezializaziorik eza handia du (Los Angeles, Londres edo New York ez bezala, lehen hiria zinema-industriari begira baitago, eta azken biak zerbitzu finantzieroei). Parisena batez ere zerbitzu-ekonomia da, eta Frantziako Uhartea eskualdeak sortzen duen BPGren erdia ekoizten da hiriburuan bertan. Goi-mailako teknologia hiriaren ezaugarrietako bat da.

Egun, Parisko ekonomiaren ardatzak ez dira bakarrik hiriburuaren udalean garatzen, baizik eta inguratzen duten gune-periferiko guztietan. Hortaz, bulego eta enpresa-egoitza berri gehienak Senako Gainak deituriko eskualdean daude: Opera, La Défense eta Val de Seine barrutiekin bat, Parisko ekonomiagune da. Senako Gainak eskualdea hiriburuaren zabalgune bat bihurtu da, eta bertan 873.775 pertsonak egiten zuten lan 2005ean. Urte berean, 1.653.551 pertsonak ziharduten Parisen bertan.

Parisko eskualdean, Frantziako ekoizpen industrialaren laurden bat produzitzen da, eta mota guztietako makineriak ekoizten dira. Era berean, luxuzko-artikuluak ere ohikoak dira Parisen, goi-mailako moda, perfumeak edo bitxiak, esaterako. Le Havre portu atlantiarra ere Parisi lotuta egon ohi da.

Halaber, munta oso handiko gune turistikoa da, urtero-urtero 30 milioi turista baino gehiago jasotzen baititu.^[29]

• Eiffel Dorrea: 1889an inauguratuta, urte hartako Erakusketa Unibertsalerako.^[30]
• Sacré-Coeur basilika.
• Garaipen Arkua.
• Hôtel de Ville (Herriko Etxea).
• La Madeleine Eliza.
• Palais Bourbon.
• Notre Dame katedrala.
• Garnier Opera.
• Bastillako Opera.
• Hôtel des Invalides.
• Luxemburgoko jauregia.
• Grand Palais.
• L'Opéra comique.
• Palais de Chaillot.
• Palais de Justice et Conciergerie, bertan dago Sainte-Chapelle.
• Palais Royal.
• Saint-Jaques dorrea.
• Tour Montparnasse
• Louvre museoa
• Orsay museoa.
• Rodiin museoa.
• Carnavalet museoa.

Kaleak eta plazak

Paris, Senaren ibaiertzak1 UNESCOren gizateriaren ondarea
Notre-Dame katedrala Senaren ertzean.
Mota	Kulturala
Irizpideak	i, ii, iv
Erreferentzia	600
Kokalekua	Frantzia
Eskualdea2	Europa / Ipar Amerika
Izen ematea	1991 (XV. bilkura)
1 UNESCOk jarritako izen ofiziala (euskaratua) 2 UNESCOren sailkapena

• Eliseo Zelaien hiribidea (8. arrondissement): Ia 3 km luze da, La Concorde eta Charles de Gaulle plazak lotuz. "Ardatz historikoa" edo Axe historique izena du, hiriko leku enblematikoak konektatzen dituelako: Louvre-ko piramidea, Carrousel-eko Arc de Triomphe, Tuileries-eko lorategia, l'Obélisque, l'Arc de Triomphe eta l'Arche de la Défense modernoa. Zinema, jatetxe, taberna eta denda ugari daude etorbidearen alde bietan. 1975etik, Frantziako Tourra bertan amaitzen da.
• Place de la Bastille.
• Place Charles-de-Gaulle (lehenago, Place de l'Étoile deitua): Erdian, Garaipen Arkua dago.
• Place de la Concorde: Bertan, Obelisko famatua dago.
• Place de Grève edo place de l'Hôtel-de-Ville.
• Place du Parvis-Notre-Dame: Bertan dago Notre Dame katedrala.
• Place des Pyramides: Erdian Jeanne d'Arc-en brontzezko estatua dago. Tuileries-eko lorategia gertu dago.
• Place de la République.
• Place Saint-Michel: Quartier Latin-en dago (6. arrond.).
• Place Vendôme: Bertan dago Vendôme zutabea.
• Place des Victoires (1.-2. arrond.).
• Place des Vosges (3.-4. arrond; lehenago, Place Royale deitua).

Unibertsitateak

• Parisko Unibertsitatea edo Sorbona (La Sorbonne), Latin auzoan.
• Université de Marne-la-Vallée (Paristik kanpo)
• Université de Cergy-Pontoise (Paristik kanpo)
• Université d'Évry-Val d'Essonne (Paristik kanpo)
• Université de Versailles Saint-Quentin-en-Yvelines (Paristik kanpo)

Parkeak

• Parc de Belleville.
• Parc de Bercy.
• Le bois de Boulogne.
• Parc Georges Brassens.
• Parc des Buttes-Chaumont.
• Parc André Citroën.
• Jardin du Luxembourg.
• Champ-de-Mars (7. arrond.): Eiffel Dorrea eta Eskola militarraren artean dago.
• Parc Monceau.
• Parc Montsouris.
• Jardin des Tuileries.
• Parc de la Villette.
• Le bois de Vincennes.

Parisko garraioa historian zehar eraikitako sistema konplexua da, oraindik ere hobetzean doana. Syndicat des transports d'Île-de-France delakoak (STIF), lehen Syndicat des transports parisiens (STP), eskualdeko garraio sistema ikuskatzen du.^[31] Sindikatu honen kideak dira Île-de-France eskualdea eta bertako zortzi departamenduak. Sindikatu honek herri garraioa koordinatzen du: RATP (654 bus linea, Parisko metroa, hiru tranbia eta RER sarearen tarte batzuk darabiltzana), SNCF (Aldirietako trenak, tranbia linea bat eta RER sarearen beste tarteak darabiltzana) eta Optile izeneko operadore pribatuen elkargoa (1.070 bus linea darabiltzana)

Metroa da Parisko garraio sistema nagusia. 300 geltoki ditu (384 geraleku), 214 km errailek elkartuak. 16 linea ditu, 1 zenbakitik 14ra, gehi 3bis eta 7bis, hasieran jatorrizko lineen adar bat baino ez baitziren. Geltokien arteko distantzia txikia dela-eta, lineak mantsoegiak dira aldirietara hedatzeko, beste hiri batzuetan egin duten bezala. Horregatik, 1960ko hamarkadan RER sarea (Réseau Express Régional) sortu zen, urrutiko aldirietara iristeko. RER sareak bost linea ditu (A, B, C, D eta E), 257 geltoki eta 587 km errail.

Gainera, Parisen tranbia linea bat dago (T3), Pont de Garigliano eta Porte d'Ivry artean. Parisko inguruetan beste hiru linea ere badaude: T1 (Saint-Denis eta Noisy-le-Sec artean), T2 (La Défense eta Porte de Versailles artean) eta T4 (Bondy eta Aulnay-sous-Bois artean).

Hirian Vélib' izeneko bizikleta alokairu sarea dago, 1.450 geltoki eta 20.000 bizikleta publiko baino gehiagorekin. Ferri zerbitzu berria ere bada (2008), Voguéo izenekoa, Sena eta Marne ibaietan.

Hiriburua, Frantziako burdinbide sareko erdigunea da. Sei tren geltoki nagusiak (Gare du Nord, Gare Montparnasse, Gare de l'Est, Gare de Lyon, Gare d'Austerlitz eta Gare Saint-Lazare) hiru trenbide-sarera konektatuak: TGV (abiadura handiko trena), Corail trenak (abiadura normalekoak) eta Transilien (aldirietakoak).

Parisek bi aireportu nagusi ditu: Paris-Orly aireportua, Paristik hegoaldera, eta Paris-Charles de Gaulle aireportua, iparraldean kokatua eta munduko erabilienetakoa. Eskualdean badira beste bi aireportu, Paris Beauvais Tillé aireportua eta Le Bourget aireportua, baina aurreko biak baino garrantzi txikiagoa dute.

• Charles Perrault (1628–1703), idazlea.
• Jean-Baptiste Denys (1640 (?)–1704), medikua.
• Étienne-Louis Boullée (1728−1799), arkitekto neoklasikoa.
• Charles Gounod (1818–1883), musikagilea.
• Edouard Manet (1832–1883), margolaria.
• Auguste Rodin (1840–1917), eskultorea.
• Claude Monet (1840–1926), margolaria.
• Paul Gauguin (1848–1903), margolaria.
• Marcel Proust (1871–1922), idazlea.
• Louis Aragon (1897–1982), idazlea.
• Jacques Lacan (1901–1981), psikiatra.
• Jean-Paul Sartre (1905–1980), idazlea.
• "Rob-Vel" (1909–1991), komikigilea.
• Edith Piaf (1915–1963), abeslaria.
• Jon Mirande (1925–1972), euskal idazlea.
• Txomin Peillen (1932–), euskal idazle eta euskaltzaina.
• Rene Goscinny (1926–1977), komikigilea.
• Guy Debord (1931–1994), filosofo marxista, idazle eta zinema-zuzendaria.
• Brigitte Bardot (1934–), aktorea.
• Nicolas Sarkozy (1955–), Frantziako presidentea.

Aujourd'hui en France, France Soir, La Croix, La Tribune, Les Echos, Le Figaro, Le Monde, Le Monde diplomatique, L'Humanite eta Liberation ditugu hiriko egunkari orokorrik garrantzitsuenak.

Kirol egunkari nagusia L'Equipe dugu.

Paris Saint-Germain FC hiriko futbol talde nagusia da, bai eta Frantzia osoko garrantzisuenetarikoa ere. Racing Club de France ere historikoki txapelduna izan da 1930eko hamarkadan eta 1940koan. Le Stade de France herrialde osoko estadiorik handiena da, 80.000 pertsonako edukiera dauka eta hiriko iparraldean dago kokatuta, Saint-Denis udalerrian. 1998ko Munduko Futbol Txapelketarako eraiki zuten. Ordutik, UEFA Champions Leaguek finalak 2000an eta 2006an, 2007ko Munduko Errugbi Txapelketakoa eta 2016ko Europako Futbol Txapelketakoa ostatatu ditu.

Parisek Olinpiar Jokoetako egoitza nagusia izan da birritan historian zehar, 1900ean eta 1924an eta aurreikusten da 2024rako ere izatea.

Halaber, hiri honetan antolatzen dute urtero Roland Garros tenis txapelketa famatua, maiatz eta ekainaren artean. Uztailean, bestela, Frantziako Tourraren azken etapa bertan egiten dute urtero.

Paris ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago.

• Marie Curie
• Pablo Picasso

• Frantziako hiri nagusien zerrenda

• Parisko webgune ofiziala (Frantsesez)
• Parisko Euskal Etxea (Frantsesez)
• Le Monde egunkariko webgunea (Frantsesez)
• Le Figaro egunkariko webgunea (Frantsesez)
• Le Monde Diplomatique egunkariko webgunea (Frantsesez)
• Liberation egunkariko webgunea (Frantsesez)
• Régie Autonome des Transports Parisiens (RATP) (Frantsesez)
• SNCF-Ile de France (Frantsesez)