Planeta

"Planeta" hitza latinetik dator, planeta hitzetik. Hau antzinako grezieratik dator, πλανήτης ('planētēs' «erraria»). Hitz hau, era berean, πλανάω hitzetik dator ('planáō', «alderrai ibili») eta baliteke hitz hau Aitzinindoeuroperako *pel- hitzetik etortzea, esanahi berarekin.

Antzinaroan, batez ere Ptolomeoren teoria geozentrikoan, Lurra kosmosaren zentrotzat hartzen zen, eta bere inguruan biratzen zuten Eguzkiak eta bost errariak edo bost planeta errariak^[V], horrela deituak ez dutelako zirkuluaren legea betetzen. Eguzkiak edo Ilargiak ez bezala, planetek ez dute Lurraren inguruko zirkulurik deskribatzen.

Gaur gutxi erabiltzen bada ere, euskaraz "izarbel" erabili izan da planeta esateko.^[6]

Planetaren ideia historian zehar aldatu da, iraganeko argi dibinotik zientziaren aroko bestelako lurretaraino. Kontzeptua hedatu da Eguzki Sisteman dauden beste mundu batzuk barne hartzeko, eta azken hamarkadetan Eguzki-sistematik kanpo dauden beste ehunka objektu izendatzeko. Planetak definitzeko egon den anbiguetateak, hala ere, eztabaida handia sortu izan du komunitate zientifikoaren baitan.

Bost planeta klasikoak begi hutsez ikusa daitezke, eta antzinaroan ezagunak izanagatik eragin handia izan dute mitologia, kosmologia erlijiosoan eta etnoastronomian. Antzinaroan astronomoek ikusi zuten nola argietako batzuk zeruan zehar mugitzen ziren, "izar finkoak" ez bezala, zeruan posizio erlatiboa mantentzen zutenak^[7]. Antzinako greziarrek argi hauei πλάνητες ἀστέρες (planētes asteres, "izar errariak") edo sinpleki πλανῆται (planētai, "errariak") izena eman zieten^[8] Antzinako Grezia, Txina, Babilonia eta zibilizazio aurre-moderno gehienetan^[9][10] uste zen Lurra zela Unibertsoaren erdigunea, eta planeta guztiek bere inguruan biratzen zutela. Pertzepzio honen arrazoia nahiko sinplea da: Lurretik ikusita ematen du izarrak eta planetak Lurraren inguruan egunero bira ematen zutela, eta Lurra zela solidoa eta geldi dagoena, besteak mugitzen diren bitartean; ideia hau "zentzu-komunekoa" zen.^[11]

Babilonia

Planetei buruzko teoria funtzional bat izan zuen lehen zibilizazio ezaguna babiloniarra izan zen, K.a. 2. milurtekotik K.a 1. milurtekora arte Mesopotamian bizi izan zen zibilizazioak. Hala ere, lehen teoria astronomikoak Sumertar zibilizazioak garatu zituen K. a. 4. eta K.a 3. milurtekoan zehar. Astronomia planetarioari buruz gordetzen den testurik zaharrena Artizarraren Ammisadugako taula da, K. a. 7. mendean idatzitako Artizarrari buruzko behaketa astronomikoen testu babiloniar bat, beste batetik kopiatua eta jatorrizko hori, ziur aski, K. a. 2. milurtekokoa izan zen.^[12] MUL.APIN idazkera kuneiformez idatzitako taula multzo bat da, K. a. 7. mende ingurukoak, urte batean zehar Eguzkiak, Ilargiak eta planetek izaten dituzten higidurak deskribatzen dituena.^[13] Babiloniar astronomoek, bestalde, Mendebaldeko astrologiaren oinarriak ezarri zituzten. Enuma anu enlil idatzia Neo-asiriar periodoan zehar idatzi zen, K. a. 7. mendean;^[14] honek zenbait iragarpen egiten ditu eta fenomeno astronomikoekin lotzen ditu, adibidez, planeten mugimenduarekin.^[15] Idatzi horri esker badakigu babiloniar astronomoek barne planeten (Merkurio eta Artizarra) eta kanpo planeten (Marte, Jupiter eta Saturno) orbitak zehaztu zituztela.^[16][17] Beste bi planeta modernoak ez ziren atzeman Antzinaroan, teleskopioaren bidez atzeman ziren garai moderno goiztiarrean.^[18]

Astronomia greziar-erromatarra

Antzinako greziarrek, hasiera batean, ez zieten planetei babiloniarrek haina garrantzia eman. Pitagorikoek, K. a. 6 eta 5. mendeetan, euren teoria planetarioa asmatu zuten, zeinak Lurra, Eguzkia, Ilargia eta beste planetak unibertsoaren erdigunean kokatua zegoen "Su Zentral" baten inguruan biraka zebiltzala. Arratsaldeko (Hesperos) eta goizaldeko (Phosphoros) izarrak izar bera zirela (Artizarra) frogatzen lehenak Pitagoras edo Parmenides izan zirela esan ohi da^[19], baina babiloniarrek jada bazekiten hori askoz lehenagotik. K. a. 3. mendean, Aristarko Samoskoak sistema heliozentriko bat proposatu zuen, zeinak Eguzkia erdigunean jartzen zuen eta Lurra haren inguruan biraka. Alabaina, sistema geozentrikoak indarrean jarraitu zuen Iraultza Zientifikoaren garaira arte^[20].

K. a. 1. mendean, Periodo Helenistikoan zehar, greziarrek euren eskema matematikoak garatu zituzten planeten higidura eta posizioa aurresateko. Babiloniarren aritmetikan baino, geometrian oinarritzen ziren eskema matematiko berri hauek babiloniarren teoriak estali zituzten denboraldi batez, konplexutasun eta ulergarritasun handiagoa zutelako, eta gainera, begi hutsez ikus zitekeen gertakari astronomiko gehienak aurresateko gai zirelako. K. o. 2. mendean Ptolomeok idatzi zuen Almagesto idatziak eramango zituen teoria hauek gailurrera. Ptolomeoren teoria gainerako guztien gainetik geratu zen haren zehaztasun handiari esker eta hala jarraitu zuen, antzinako beste teoria guztiak estalita utzita, hurrengo hamahiru mendeetan zehar^[21]. Greziar eta erromatarrentzat zazpi planeta ezagun zeuden, denak Lurraren inguruan biraka, Ptolomeoren lege konplexuak jarraituz. Lurretik gertuen zegoenetik urrunen zegoenera, Ptolomeoren ordenean, honela kokaturik zeuden argizagiak: Ilargia, Merkurio, Artizarra, Eguzkia, Marte, Jupiter eta Saturno^[22].

India

499. urtean, Aryabhata astronomo indiarrak Lurraren errotazioa bere ardatzean esplizituki txertatzen zuen eredu planetario bat proposatu zuen, izarrek mendebalderantz egiten duten itxurazko mugimendu baten kausa bezala azaltzen duena. Planeten orbitak eliptikoak direla ere uste zuen. Aryabhataren jarraitzaileak bereziki ugariak izan ziren India hegoaldean, non Lurraren eguneko errotazioari buruzko printzipioak jarraitu ziren, besteak beste, eta horietan oinarritu ziren bigarren mailako zenbait lan^[23].

1500. urtean, Keralako astronomia eta matematika eskolako Nilakantha Somayajik bere Tantrasangrahan Aryabhatako eredua berrikusi zuen. Bere Aryabhatiyabhasyan, Aryabhataren Aryabhatiyari buruzko iruzkin batean, eredu planetario bat garatu zuen, non Merkurio, Venus, Marte, Jupiter eta Saturnok Eguzkiaren inguruan orbitatzen duten, aldi berean Lurraren inguruan orbitatzen duena, geroago Tycho Brahek XVI. mendearen amaieran proposatutako sistema tikonikoaren antzekoa. Ondoren etorri ziren Keralako eskolako astronomo gehienek bere eredu planetarioa onartu zuten^[24].

Erdi Aroko mundu islamiarra

XI. mendean, Artizarraren trantsitoa Avizenak behatu zuen, eta Artizarra, batzuetan behintzat, Eguzkiaren azpitik zegoela ezarri zuen^[25]. XII. mendean, Ibn Bajjahk "bi planeta Eguzkiaren aurpegian orban beltz gisa" ikusi zituen, gerora Merkurio eta Venusen igarobide gisa identifikatu zuena Maragheko behatokitik Qotb al-Din Shirazi astronomoak XIII. mendean^[26]. Ibn Bajjahk ezin izan zuen Artizarraren iragaiterik ikusi, ez baitzen bat ere gertatu bere bizitzan^[27].

Europar Pizkundea

Iraultza Zientifikoa eta Koperniko, Galileo eta Keplerren eredu heliozentrikoa iritsi zirenean, "Planeta" terminoaren erabilera zeruaren inguruan mugitzen zen zerbait izatetik, izar finkoaren inguruan orbitatzen zuen gorputz batera igaro zen, zuzenean (planeta primario bat) edo zeharka (planeta sekundario edo satelite bat). Horrela, Lurra gehitu zitzaion planeten zerrendari eta Eguzkia ezabatu zen^[28]. Planeta primarioen zenbaketa kopernikarra 1781 arte mantendu zen, Urano aurkitu zen arte^[29].

XVII. mendean Jupiterren lau satelite eta Saturnoren bost aurkitu zirenean, planeta primarioen inguruan orbitatzen zuten "planeta sateliteak" edo "planeta sekundarioak" zirela pentsatu zen, nahiz eta hurrengo hamarkadetan "sateliteak" deitzera pasako ziren laburtzeko, eta ez dago beti argi planetak kontsideratzen jarraitzen zitzaien. Aurkikuntza-txostenetan esplizituki "planeta" deitu ziren azken sateliteak Uranoren Titania eta Oberon izan ziren 1787an, nahiz eta "bigarren mailako planeten" erreferentziak aurki daitezkeen baita geroago ere^[30].

XIX. mendea

XIX. mendeko lehen hamarkadan lau planeta berri aurkitu ziren: Zeres (1801ean), Palas (1802an), Junon (1804an) eta Vesta (1807an). Hala ere, laster ikusi zen ordura arte ezagutzen ziren planetetatik nahiko ezberdinak zirela: espazioaren eskualde orokor bera partekatzen zuten, Marteren eta Jupiterren artean (asteroide gerrikoa), batzuetan orbitak gainjarrita, non planeta bakar bat espero zen, eta askoz txikiagoak ziren; izan ere, hautsita zegoen planeta handiago baten zatiak izan zitezkeela susmatzen zen. "Asteroide" deitu zitzaien, teleskopio handienetan ere izarrak ziruditelako, planetaren egiturarik ikusteko aukerarik gabe^[31].

Egoera egonkor mantendu zen lau hamarkadatan, baina 1840ko hamarkadaren erdialdean beste asteroide batzuk aurkitu ziren (Astraea 1845ean, Hebe 1847an, Iris 1847an, Flora 1848an, Metis 1848an eta Higia 1849an), eta laster aurkitu ziren "planeta" berriak urtero. Ondorioz, eta XXI. mendera arte "planeta" deitzen jarraituko zuten arren, astronomoak planeta handietatik bereizita asteroideak (planeta txikiak) tabulatzen hasi ziren, eta zenbakiak esleitzen hasi ziren, sinbolo planetario abstraktuen ordez. XIX. mendearen amaieran, Merkurioren orbitan beste planeta bat egon zitekeela uste zen^[32].

XX. mendea

Pluton 1930ean aurkitu zuten. Hasierako behaketek Lurra baino handiagoa zela sinestarazi ondoren^[33], objektua berehala onartu zuten bederatzigarren planeta nagusitzat. Beste kontrol batzuek aurkitu zuten objektua askoz txikiagoa zela: 1936an, Ray Lyttletonek iradoki zuen Pluton Neptunotik ihes egindako satelite bat izan zitekeela^[34], eta Fred Whipplek 1964an iradoki zuen Pluton kometa bat izan zitekeela^[35]. Ezagutzen ziren asteroide guztiak baino handiagoa izaten jarraitzen zuenez, eta planeta nanoen eta Neptunoz haraindiko beste objektu batzuen populazioa ondo behatuta ez zegoenez^[36], bere estatusari eutsi zion 2006. urtera arte^[37].

1992an, Aleksander Wolszczan eta Dale Frail astronomoek pulsar baten inguruan planetak aurkitu zituztela iragarri zuten, PSR B1257+12^[38]. Aurkikuntza hori, oro har, beste izar baten inguruan dagoen planeta-sistema baten lehen behin betiko detekziotzat hartzen da. Ondoren, 1995eko urriaren 6an, Genevako Behatokiko Michel Mayorrek eta Didier Quelozek sekuentzia nagusiko izar arrunt baten orbitan dagoen exoplaneta baten lehen behin betiko detekzioa iragarri zuten (51 Pegasi)^[39].

Exoplaneten aurkikuntzak beste anbiguotasun bat ekarri zuen planetaren definizioan: planeta bat izar bihurtzen den puntua. Ezagutzen diren exoplaneta askok Jupiterrek baino masa handiagoa dute askotan, eta nano marroiak izenez ezagutzen diren izar-objektuetatik hurbil daude. Nano marroiak izartzat hartzen dira deuterioa (hidrogenoaren isotopo astunagoa) fusionatzeko gaitasun teorikoa dutelako. Jupiterren masa baino 75 aldiz handiagoa duten objektuek hidrogeno sinplea fusionatzen badute ere, Jupiterren 13 masako objektuek deuterioa fusionatu dezakete. Deuterioa nahiko arraroa da, galaxiaren hidrogenoaren % 0,0026 baino gutxiago baita, eta nano marroi gehienek deuterioa fusionatzeari utziko zioten aurkitu baino askoz lehenago, eta horrek planeta supermasiboetatik bereiztezinak bihurtzen ditu^[40].

XXI. mendea

XX. mendearen bigarren erditik aurrera, Eguzki Sistemaren barruan objektu gehiago eta beste izar batzuen inguruan objektu handiak aurkitzean, planeta bat osatu behar zuenari buruzko eztabaidak sortu ziren. Bereziki, desadostasunak izan ziren ea objektu bat planetatzat hartu behar zen beste populazio bateko kide bazen, gerriko batean bazegoen, edo deuterioaren fusio termonuklearraren bidez energia sortzeko bezain handia bazen^[41].

Astronomo kopuru gero eta handiago batek Pluton planeta gisa desklasifikatzearen alde egin zuen, 1990eko hamarkadan eta 2000ko hamarkadaren hasieran antzeko objektu asko aurkitu baitziren Eguzki Sistemaren (Kuiper gerrikoa) eskualde berean bere tamainara hurbiltzen zirenak. Pluton milaka gorputz txikiko populazioaren parte bat besterik ez zela aurkitu zen.

Horietako batzuk, Quaoar, Sedna, Eris eta Haumea kasu^[42], hamargarren planeta bezala iragarri ziren prentsa herrikoian. 2005ean Erisen iragarpenak, Pluton baino % 27 masiboagoa, planetaren definizio ofizial baterako bultzada sortu zuen.

Arazoa aitortzeko, IAU planetaren definizioa sortzeari ekin zion, eta bat egin zuen 2006ko abuztuan. Haren definizioa orbita garbitu zuten zortzi gorputz nabarmen handiagoetara murriztu zen (Merkurio, Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno), eta planeta nano mota berri bat sortu zen, hasieran hiru objektu zituena (Zeres, Pluton eta Eris)^[43].

Definizio hori ez da mundu osoan onartu. Planeta nanoak planeta txikiaren kategoria gisa proposatu ziren (planetoideak ez bezala objektu subplanetario gisa), eta geologo planetarioek planetak bezala tratatzen jarraitzen dute, IAUaren definizioa gorabehera^[44]. Planeta nanoen kopurua, baita ezagutzen diren objektuen artean ere, ez da ziurra, baina badago adostasun orokor bat asteroideen gerrikoan dauden Zeresi buruz eta gutxienez zortzi transneptunori buruz: Quaoar, Sedna, Orko, Pluton, Haumea, Eris, Makemake eta Gonggong. Geologo planetarioek "planeta sateliteak" izenez ezagutzen diren masa planetarioko hemeretzi ilargiak ere hartzen dituzte, baita Lurraren Ilargia ere, lehen astronomo modernoek bezala^[45]. Batzuk haratago doaz eta gorputz handi samarrak eta geologikoki eboluzionatuak dituzte, gaur egun biribiltasunik ez dutenak ere, Pallas eta Vesta bezala, nahiz eta geologo planetario guztiek ez duten bat egiten.

2006ko IAUren planetaren berdefinizioa

Beheko mugaren gaia IAUren Batzar Nagusiaren 2006ko bileran aztertu zen. Eztabaida askoren eta huts egindako proposamen baten ondoren, bileran parte hartu zutenen gehiengo handi batek ebazpena onartzeko bozkatu zuen. 2006ko ebazpenak honela definitzen ditu planetak Eguzki Sistemaren barruan:

Definizio horren arabera, Eguzki Sistemak zortzi planeta dituela uste da. Lehenengo bi baldintzak betetzen dituzten baina hirugarrena betetzen ez duten gorputzak (Zeres, Pluton eta Eris) planeta nano gisa sailkatzen dira, baldin eta beste planeta batzuen satelite naturalak ere ez badira. Hasiera batean, IAUko batzorde batek planeta-kopuru askoz handiagoa barne hartuko zuen definizio bat proposatu zuen, ez baitzuen (c) irizpidetzat hartzen^[46]. Eztabaida luze baten ondoren, bozketa bidez erabaki zen gorputz horiek planeta nano gisa sailkatu behar zirela^[47].

Definizio hori planeten eraketari buruzko teorietan oinarritzen da. Teoria horietan, enbrioi planetarioek, hasieran, objektu txikiagoen auzotasun orbitala argitzen dute. Steven Soter astronomoak deskribatzen duen bezala^[48]:

2006ko IAUren definizioak zenbait arazo dakartza exoplanetentzat; izan ere, hizkuntza Eguzki Sistemaren espezifikoa da, eta eremu orbitaleko biribiltasun- eta espazio libre-irizpideak ezin dira gaur egun ikusi exoplanetentzat^[49].

Eguzki-sistematik kanpoko planeten definizioaren arazoa

Ez dago exoplaneten definizio ofizialik. 2003an, Nazioarteko Astronomia Batasuneko (IAU) Kanpoko Planetei buruzko Lantaldeak jarrera-adierazpen bat egin zuen, baina adierazpen hori ez zen inoiz proposatu IAUren ebazpen ofizial gisa, eta IAUko kideek ez zuten inoiz bozkatu. Posizio-adierazpenak honako jarraibide hauek jasotzen ditu, nagusiki planeten eta nano marroien arteko mugan zentratuta^[50]:

• Deuterioaren fusio termonuklearrerako mugako masatik beherako masa errealak dituzten objektuak (gaur egun, eguzkiaren ugaritasun isotopiko bera duten objektuetarako Jupiterren masa bider 13 kalkulatzen da^[51]), izarren edo izar hondarren inguruan orbitatzen dutenak, "Planetak" dira (nola sortu diren alde batera utzita). Exo-objektu bat planetatzat hartzeko behar diren gutxieneko masa eta tamaina Eguzki Sisteman erabilitako berberak izan beharko lirateke.
• Deuterioaren fusio termonuklearrerako muga-masatik gorako masa errealak dituzten objektuak "nano marroiak" dira, nola sortu diren edo non dauden alde batera utzita.
• Deuterioaren fusio termonuklearrerako muga-masatik beherako masak dituzten izar kumulu gazteetan libreki flotatzen duten objektuak ez dira "planetak", baizik eta "azpinano marroiak" (edo egokiena den izena).

Lanaren definizio hori exoplanetei buruzko F2 Batzordeak aldatu zuen 2018ko abuztuan. Exoplaneta baten definizio proposatu ofiziala horrela emendatu zen^[52]:

• Deuterioaren fusio termonuklearrerako muga-masaren azpitik masa errealak dituzten objektuak (gaur egun eguzki-metalizazioko objektuetarako Jupiterren 13 masatan kalkulatua), izar, nano marroi edo izar-hondarren inguruan orbitatzen dutenak eta objektu zentralarekin masa-erlazioa dutenak L4/L5 ezegonkortasunaren azpitik (M/M_central < 2/(25+√621) "planetak" dira (berdin dio nola sortu diren).
• Exo-objektu bat planetatzat hartzeko eskatzen den gutxieneko masa/tamaina gure eguzki-sisteman erabiltzen denaren berdina izan beharko litzateke.

IAUak adierazi zuen definizio horrek aurrera egitea espero zitekeela ezagutzak hobetu ahala.

Azpinano marroien definizio bat masa planetarioa duen objektu batena da, hodeien kolapsoz sortu zena eta ez akrezioz. Azpinano marroi baten eta planeta baten arteko eraketa-bereizketa honek ez du akordio unibertsalik; astronomoak bi aldetan banatuta daude, planeta baten eraketa-prozesua sailkapenaren banaketaren zatitzat hartu behar ote duten^[53]. Desadostasunaren arrazoietako bat da askotan ezinezkoa dela sorrera-prozesua zehaztea. Adibidez, izar baten inguruan akrezioz osatutako planeta bat sistematik bota daiteke flotatzaile bihurtzeko, eta era berean, izar-kumulu batean hodeien kolapsoaren bidez bere kabuz sortu zen azpinano marroi bat izar baten inguruan orbitan harrapa daiteke^[54].

Izar eta planeta sistemen eraketaren ordenagailu bidezko simulazio batzuen arabera, masa planetarioko objektu batzuk izarrarteko espaziora kanporatuko lirateke^[55]. Objektu horiei, normalean, planeta errebeldeak edo libreki flotatzen duten planetak deitzen zaie^[56]. Azpinano marroiak planeta errebelde edo planeta-masako nano marroitzat har daitezke^[57]. Izar-kumuluetako planeta errebeldeek izarren antzeko abiadurak dituzte, eta, beraz, berriro harrapatu daitezke. 100 eta 105 UA bitarteko orbita zabaletan harrapatzen dira. Kapturaren eraginkortasuna murriztu egiten da kumuluaren bolumena handitzearekin batera, eta kumulu-tamaina jakin baterako, handitu egiten da anfitrioiaren/nagusiaren masarekin. Ia ez du zerikusirik planeta-masarekin.

Definizio geofisikoa

Astronomo eta planeta-zientzialari guztiek ez dute erabat onartzen IUAren definizioa. Zientzialari planetarioak askotan geologia planetarioaz interesatzen dira dinamikaz baino gehiago: zeruko gorputz batek geologia dinamikoa (planetarioa) izan dezake bere mantua bere pisuaren azpian plastiko bihurtzeko behar duen masan (oreka hidrostatikoa), eta, ondorioz, gorputzak forma biribila hartzen du. Hau definizio geofisikoetan planetaren zigilutzat hartzen da, adibidez^[58]:

Eguzki Sisteman, masa hori gorputz batek bere orbita desegiteko behar duena baino txikiagoa izaten da, eta, beraz, definizio geofisikoen arabera "planetatzat" hartzen diren objektu batzuk ez dira halakotzat hartzen IAUaren definizioaren arabera, hala nola Zeres eta Pluton. Definizio horien defendatzaileek argudiatu ohi dute kokalekuak ez lukeela inportatu behar, eta planetaren izaera objektu baten berezko propietateen arabera definitu beharko litzatekeela^[60].

Definizio geofisikoek ere ez dute planetek izarren inguruan orbitatzea eskatzen; beraz, gure Ilargia bezalako satelite biribilak edo Jupiterren ilargi galilearrak ere planetatzat hartzen dira. Orduan, batzuetan "planeta sateliteak" esaten zaie. Beste hitz batzuk erabili dira "planetaren" definizio geofisikoak betetzen dituzten gorputzak izendatzeko, hala nola "masa planetarioko objektu", "Planemo"^[61] edo "mundu".

Ez dakigu ziur planetak nola sortzen diren. Teoria nagusia da nebulosa bat gas- eta hauts-disko mehe batean kolapsoan dagoenean sortzen direla. Nukleoan protoizar bat sortzen da, errotazioan dagoen disko protoplanetario batez inguratuta. Akrezioaren bidez (talka itsaskorraren prozesu bat), diskoko hauts-partikulek masa metatzen dute gero eta gorputz handiagoak sortzeko. Planetesimalak izenez ezagutzen diren masa-kontzentrazio lokalak sortzen dira, eta horiek akrezio-prozesua bizkortzen dute material gehigarria erakartzean, grabitazio-erakarpena dela eta. Kontzentrazio horiek gero eta trinkoagoak bihurtzen dira, grabitateak protoplanetak sortzeko kolapsatzen dituen arte^[62]. Planeta batek Martekoa baino masa handixeagoa lortzen duenean, atmosfera hedatua pilatzen hasten da^[63], eta horrek izugarri handitzen du planetesimalen harrapaketa-tasa arrastatze atmosferikoaren bidez^[64][65]. Solidoen eta gasaren akrezioaren historiaren arabera, planeta erraldoi bat, izotzezko erraldoi bat edo Lurraren antzeko planeta teluriko bat izan daiteke^[66][67][68]. Uste denez, Jupiter, Saturno eta Uranoren satelite erregularrak antzera eratu ziren^[69][70]; hala ere, Triton ziurrenik Neptunok harrapatu zuen^[71], eta Lurraren Ilargia^[72] eta Plutonen Karonte^[73] talketan eratu zitezkeen.

Protoizarra piztu eta izar bat osatzeko adina hazi denean, bizirik atera den diskoa barrutik kanporatzen da fotolurrunketaren, eguzki-haizearen, Poynting-Robertsonen arrastearen eta beste efektu batzuen ondorioz^[74][75]. Hortik aurrera, oraindik ere protoplaneta asko egon daitezke izarraren inguruan edo elkarren artean orbitatzen, baina, denborarekin, askok talka egingo dute, planeta handiago bakar bat osatzeko edo beste protoplaneta edo planeta handiago batzuek xurgatzeko materiala askatzeko^[76]. Behar bezain masibo bihurtu diren objektuek materiaren zatirik handiena harrapatuko dute beren orbita inguruetan, planeta bihurtzeko. Talkak saihestu dituzten protoplanetak planeten satelite natural bihur daitezke grabitate-harrapaketako prozesu baten bidez, edo beste objektu batzuen gerrikoetan gera daitezke planeta nano edo gorputz txiki bihurtzeko^[77][78].

Planetesimal txikiagoen inpaktu energetikoek (baita desintegrazio erradioaktiboak ere) hazten ari den planeta berotuko dute, eta gutxienez partzialki urtu egingo da. Planetaren barnealdea bere masaren arabera bereizten hasten da, nukleo trinkoagoa garatuz^[79]. Planeta lurtar txikienek atmosferaren zatirik handiena galtzen dute akrezio horren ondorioz, baina galdutako gasak mantuaren desgasifikazioagatik eta ondorengo kometen inpaktuagatik ordezka daitezke^[80]. (Planeta txikienek hainbat ihes-mekanismoren bidez irabazten duten edozein atmosfera galduko dute).

Eguzkia ez den beste izar batzuen inguruan planeta-sistemak aurkituz eta behatuz, kontakizun hori egin, berrikusi edo ordeztu daiteke. Metalikotasun maila 2 (helio) baino zenbaki atomiko handiagoa duten izar batek planetak izateko probabilitatea zehazten duela uste da orain^[81]. Beraz, uste da metaletan aberatsa den I populazioko izar batek ziur aski II. populazioko izar batek baino planeta sistema garrantzitsuagoa izango duela metaletan^[82].

Barne-planetak

Lau barne planeta edo planeta telurikoak dentsoak, arrokatsuak, ilargi gutxi edo ilargirik gabekoak eta eraztun sistemarik gabekoak dira. Batez ere urtze-tenperatura oso altua duten mineralez osaturik daude, silikatoak gehien bat, lurrazala eta mantua osatzen dutenak. Barneko nukleoa batez ere burdin eta nikelez osatua dago. Lau planetetatik hiru (Artizarra, Lurra eta Marte) klima sortzeko gaitasuna duten atmosferak dituzte. Guztiek dituzte inpaktu kraterrak eta tektonikak eragindako gainazaleko ezaugarriak, hala nola rift bailarak eta sumendiak.

Barne planeta terminoa erabiltzen da maiz, eta ez da behe planetarekin nahastu behar. Azken honekin Eguzkitik gertuago dauden Merkurio eta Artizarra izendatzeko erabiltzen da.

Merkurio

Merkurio (0,4 UA; ) Eguzkitik gertuen dagoen planeta da, eta Eguzki-sistemako txikiena, 0,055 Lurraren masa baino ez ditu. Merkuriok ez du satelite naturalik. Bere inpaktuzko kraterrez gain, rupes deituriko hegi batzuk baino ez ditu ezaugarri geologiko gisa^[83]. Rupes deritzon hauek, ziurrenik, planetaren uzkurtzeagatik sortuko ziren. Merkurioren atmosfera oso txikia da, Eguzki-haizeak bere gainazaletik kentzen dituen atomoz osatua^[84]. Mantu oso txikia du, eta burdinazko nukleo handia, eta honen arrazoia oraindik ezezaguna da. Hipotesi baten arabera, kanpo geruza oso bat galdu zuen inpaktu erraldoi baten ondorioz; edo ezin izan zela gehiago hazi Eguzkiaren eragina zela eta^[85][86].

Artizarra

Artizarra (0,7 UA; ) Lurraren antzekoa da tamainari dagokionez eta 0,815 Lurraren-masa ditu. Lurra bezala silikatozko mantu bat du burdinazko nukleo bat inguratzen, atmosfera nabarmena eta barne geologia jardueraren ebidentzia. Lurra baino lehorragoa da eta bere atmosfera 90 aldiz dentsoagoa da. Artizarrak ez du satelite naturalik. Planetarik beroena da, bere gainazala 400 °Cra dago, gehien bat atmosferan dauden berotegi-efektuzko gasen ondorioz^[87]. Artizarrean ez da aurkitu jarduera geologikorik, baina ez du atmosfera desagertzeaz babestuko zuen eremu-magnetikorik, beraz sumendien leherketek atmosfera berritzen dutela pentsatzen da^[88].

Lurra

Lurra ( ) Eguzki-sistemako hirugarren planeta da, dentsoena eta bizia duen planeta ezagun bakarra. Eguzkitik 150.000.000 kilometrora dago, hau da, Unitate Astronomiko batera (1 UA). Satelite natural bat du, Ilargia. Ezagutzen dugun planeta bakarra da bizitza duena^[89]. Lurreko biodibertsitatea milioika urtetan garatu da, era jarraituan hedatuz iraungipen masiboetan izan ezik^[90]. Bertan 8 milioi espezie baino gehiago bizi dira eta 7.200 milioi gizaki, haren biosferaren eta mineralen mende.

Lurraren litosfera milioika urtetan gainazalean zehar higitzen diren plaka tektoniko izeneko hainbat atal zurrunetan banatuta dago. Lurraren gainazalaren % 71 urez estalita dago. Beste guztia kontinente eta uharteak dira, bertako aintzira eta ur-ibilguak kontuan hartuta. Poloak gehienbat izotzez daude estaliak, itsas-izotzak eta Antartikako izotz-geruza barne. Lurraren barnea oraindik ere aktibo dago, burdinazko barne-nukleo solidoarekin, eremu magnetikoa eragiten duen kanpo-nukleo likidoarekin eta mantu osatzen duen geruza lodi eta nahiko solidoarekin.

Marte

Marte (1,5 UA; ) Lurra eta Artizarra baino txikiagoa da (0,107 Lurraren masa). Bere atmosferan batez ere karbono dioxidoa dago, eta presio atmosferikoa zoruan 6,1 milibarrekoa da, Lurrarenaren %0,6 inguru^[91]. Bere gainazalean sumendi handiak daude, hala nola Eguzki-sistemako mendirik altuena den Olympus Mons, eta rift bailara handiak Valles Marineris gisa; ezaugarri hauek jarduera geologikoa erakusten dute, orain dela 2 milioi urtera arte, gutxienez, iraun zuena^[92]. Bere kolore gorria burdin oxidotik datorkio^[93]. Martek bi satelite natural txiki ditu, Fobos eta Deimos. Uste denez kapturatutako asteroideak izango lirateke^[94].

Kanpo-planetak

Jupiter

Jupiter ( 5,2 UA) planetarik handiena da. Beste planeta guztiak batera baino 2,5 aldiz handiagoa da, eta 318 Lurraren masa ditu. Batez ere hidrogeno eta helioz osaturik dago, eta 69 satelite ezagutzen ditugu. Lau handienak Ganimedes, Kalisto, Io eta Europa dira, planeta telurikoekin hainbat antzekotasunekin, hala nola sumendiak eta barne beroketa^[95]. Ganimedes, Eguzki-sistemako sateliterik handiena, Merkurio baino handiagoa da.

Saturno

Saturno ( 9,5 UA) Jupiterrekin antzekotasun handiak dituen planeta da, baina bere eraztun-sistema dela eta nabarmena da. Konposaketa eta magnetosfera Jupiterrenaren antzekoa da, baina bere bolumena txikiagoa da, %60a, hiru aldiz txikiagoa da eta 95 aldiz Lurraren masa ditu. Eguzki-sistemako planeta bakarra da urak baino dentsitate txikiagoa duena^[96]. Eraztunak izotz eta arroka partikula txikiz osaturik daude. Batez ere izotzezko 62 satelite ezagun ditu. Horietatik bitan, Titan eta Entzelako, jarduera geologikoa dago^[97]. Titan da Eguzki-sistemako bigarren ilargirik handiena, Merkurio baino handiagoa da eta atmosfera nabarmena duen satelite bakarra da.

Urano

Urano ( 19,2 UA) Lurrak baino 18 aldiz masa gehiago du, baina kanpoko planetetatik txikiena da. Eguzki-sistemako planeta bakarra da alboz biratzen duena Eguzkiarekiko; bere makurdura axiala 90º baino handiagoa da ekliptikarekiko. Bere barneko nukleoa beste planeta handiena baino hotzagoa da, eta ez du ia erradiaziorik jaurtitzen espaziora^[98]. 27 satelite ezagun ditu, handienak Titania, Oberon, Umbriel, Ariel eta Miranda.

Neptuno

Neptuno ( 30,1 UA) Urano baino pixka bat txikiagoa da, baina dentsoagoa eta masa handiago du, 17 Lurraren masa. Barne-bero gehiago irradiatzen du, baina ez Jupiterrek edo Saturnok bezain beste^[99]. 14 satelite ezagutzen ditugu, horietatik handiena Triton da, nitrogeno likidozko geiserrekin^[100]. Triton da satelite handi bakarra orbita erretrogradoa duena. Neptunoren orbitan hainbat planeta nano daude, Neptunotar troiano izenarekin, berarekiko 1:1 erresonantzia dutenak.

Exoplaneta bat eguzki sistematik kanpoko planeta bat da. 2022ko ekainaren 1ean, 5.059 exoplaneta baieztatu ziren 3.733 planeta-sistematan, eta horietatik 824k planeta bat baino gehiago dituzte^{[101][102][103][104]}. Ezagutzen diren exoplaneten tamaina aldatu egiten da: erraldoi gaseosoak, Jupiterren tamaina bikoizten dutenak, eta Ilargiaren tamaina apur bat handiagoa dutenak. Planeta horietako 100ek baino gehiagok Lurraren tamaina bera dute gutxi gorabehera, eta horietako bederatzik beren izarraren eremu bizigarrian orbitatzen dute^[105][101]. 2011n, Kepler espazio teleskopioaren taldeak Lurraren tamainako lehen exoplaneten aurkikuntzaren berri eman zuen, Eguzkiaren antzeko izar baten inguruan orbitatzen dutenak, Kepler-20e^[106] eta Kepler-20f^{[107][108][109][110]}. 2012an egindako azterlan batean, grabitazio-mikrolenteen datuak aztertzen dira, eta kalkuluen arabera, Esne Bideko izar bakoitzeko 1,6 planeta daude, batez beste^[111]. 2013tik aurrera, eguzkiaren antzeko bost izarretik batek bere eremu bizigarrian Lurraren tamainako planeta bat duela uste da^[112][113].

1992. urtearen hasieran, Aleksander Wolszczan eta Dale Frail irrati-astronomoek PSR 1257+12 pulsarra orbitatuz bi planeta aurkitu zituztela iragarri zuten. Aurkikuntza hori berretsi egin zen, eta, oro har, exoplaneten behin betiko lehen detekziotzat hartzen da. Pulsarreko hiru planetak koplanarrak direnez eta neutroi izarrak pulsar ostikada batekin jaiotzen direnez, ikertzaileek susmoa dute pulsarrak planetak eratzeko bigarren erronda batean sortu zuen supernobako disko ezohiko batetik abiatuta sortu zirela, eta ez guraso-izarrak edo, agian, gainerako nukleo harritsuak sortu zirenean sortu ziren planetak eratzearen ondorioz^[114].

Exoplaneta baten lehen aurkikuntza baieztatua, sekuentzia nagusiko izar arrunt bat orbitatuz, 1995eko urriaren 6an gertatu zen, Genevako Unibertsitateko Michel Mayorrek eta Didier Quelozek 51 Pegasi inguruko exoplaneta baten detekzioa iragarri zutenean. Ordutik Kepler misiora arte, ezagutzen ziren exoplaneta gehienak Jupiterren antzeko masa zuten gasezko erraldoiak edo handiagoak ziren, errazago antzematen baitziren. Kepler misiorako hautagai diren planeten katalogoa Neptunoren tamainako planetek eta txikiek osatzen dute nagusiki, Merkurio baino txikiagoak izan arte^[115].

Eguzki Sisteman existitzen ez diren planeta motak daude: super-lurrak eta mini-Neptunoak, Lurra edo Neptuno bezalako lurrunkorren eta gasaren nahasketa bat bezalako harritsuak izan daitezkeenak; gaur egun, bien arteko banaketa-lerroa Lurraren masaren bikoitzaren inguruan gertatzen dela uste da. Badira Jupiter beroak beren izarretik oso gertu orbitatzen dutenak eta planeta ktoniar bihurtzeko lurrundu daitezkeenak, horiek baitira soberan dauden nukleoak.

Eguzkiaren antzeko 5 izarretik batek, gutxi gorabehera, Lurraren tamainako planeta bat du eremu bizigarrian; beraz, gertuen dagoena Lurretik 12 argi-urtera egotea espero da. Lurreko planeta horien agerpen-maiztasuna Drakeren ekuazioaren aldagaietako bat da, Esne Bidean dauden zibilizazio adimendunen eta komunikatzaileen kopurua zenbatesten baitu^[116].

Badira exoplanetak bere izar amarengandik Eguzki Sistemako edozein planeta baino askoz hurbilago daudenak, eta badira bere izarretik askoz urrunago dauden exoplanetak ere. Merkuriok, Eguzkitik hurbilen dagoen planetak, 0,4 UA-ra, 88 egun behar ditu orbita bat egiteko, baina exoplanetetan ezagutzen diren orbita laburrenek ordu batzuk baino ez dituzte behar, aro ultra-laburreko planetak dira. Kepler-11 sistemak bere planetetako bost ditu Merkuriorenak baino orbita laburragoetan, guztiak hau baino askoz masiboagoak. Neptuno Eguzkitik 30 UAra dago eta 165 urte behar ditu orbitatzeko, baina badira bere izarretik milaka UA-ra dauden exoplanetak, eta milioi bat urte baino gehiago behar dituzte orbitarako. adibidez, COCONUTS-2b.

Planeta bakoitzak ezaugarri fisiko bakunak dituen arren, badira haien arteko puntu komun batzuk. Ezaugarri horietako batzuk, eraztunak edo satelite naturalak kasu, Eguzki Sistemako planetetan soilik ikusi dira orain arte, eta beste batzuk, berriz, exoplanetetan ere ikusi ohi dira.

Dinamikoak

Orbita

Eguzki Sisteman, planeta guztiek biratzen duten norabide berean orbitatzen dute Eguzkiaren inguruan (erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan, Eguzkiaren ipar polotik ikusita). Aurkitu da gutxienez exoplaneta batek, WASP-17b-k, bere izarraren errotazioaren kontrako noranzkoan orbitatzen duela^[117]. Planeta baten orbitaren iraultza baten aldiari aldi edo urte sideral deritzo^[118]. Planeta baten urtea bere izarrarekiko distantziaren araberakoa da; planeta bat bere izarretik zenbat eta urrunago egon, orduan eta luzeagoa izango da egin behar duen distantzia, baita motelagoa ere, bere izarraren grabitateak gutxiago eragiten diolako. Planeta bakar baten orbita ez da guztiz zirkularra, eta, beraz, bakoitzaren distantzia aldatu egiten da bere urtean zehar. Bere izarrarekiko hurbilketa handienari periastro (eguzki sistemako perihelio) deitzen zaio, eta izarraren banaketarik handienari, berriz, apoastro (afelio). Planeta bat periastrora hurbildu ahala, bere abiadura handitu egiten da grabitazio-energia potentziala energia zinetikoagatik aldatzean, Lurrera erortzen den objektu bat erortzean bizkortzen den bezala; planeta apoastrora iristen denean, bere abiadura moteldu egiten da, Lurrean gorantz jaurtitako objektu bat bere ibilbidearen erpinera iristean moteltzen den bezala^[119].

Planeta bakoitzaren orbita elementu multzo batek mugatzen du:

• Orbita baten eszentrikotasunak planeta baten orbita zein luzea den deskribatzen du. Eszentrikotasun baxuko planetek orbita zirkularragoak dituzte, eta eszentrikotasun altuko planetek, berriz, orbita eliptikoagoak. Eguzki Sistemako planetek eszentrikotasun oso baxuak dituzte eta, beraz, orbita ia zirkularrak. Kuiper gerrikoko kometek eta objektuek (baita hainbat exoplanetek ere) eszentrikotasun oso altuak dituzte, eta, beraz, orbita oso eliptikoak^[120][121].
• Ardatz erdia planeta batetik bere orbita eliptikoaren diametro luzeenaren erdiko puntura dagoen distantzia da. Distantzia hori ez da bere apoastroaren berdina, planeta baten orbita batek ere ez baitu izarra bere erdigune zehatzean.
• Planeta baten makurdura orbitalak adierazten du zein distantziatara dagoen haren orbita ezarritako erreferentzia-plano baten gainetik edo azpitik. Eguzki Sisteman, erreferentziako planoa Lurraren orbitarena da, ekliptika izenekoa. Exoplaneten kasuan, planoa, zeruko planoa bezala ezagutzen dena, behatzaileak Lurretik ikusten duen lerroarekiko perpendikularra da. Eguzki Sistemako zortzi planetak guztiak ekliptikatik oso gertu daude; kometak eta Kuiperren gerrikoko objektuak, Pluton kasu, askoz ere angelu muturrekoagoetan daude. Planeta bat bere erreferentzia-planoaren gainetik eta azpitik gurutzatzen den puntuei goranzko eta beheranzko nodo deitzen zaie. Goranzko nodoaren luzera erreferentziako planoaren 0 luzeraren eta planetaren goranzko nodoaren arteko angelua da. Periapsiaren argumentua (edo perihelioa Eguzki Sisteman) planeta baten goranzko nodoaren eta bere izarrarekiko hurbilketa maximoaren arteko angelua da.

Makurdura axiala

Planetek ere makurdura axialeko gradu ezberdinak dituzte; beren izarren ekuatoreen planoarekiko angelu batean daude. Horren ondorioz, hemisferio bakoitzak jasotzen duen argi-kopurua aldatu egiten da bere urtean zehar; ipar hemisferioak bere izarretik urrun seinalatzen duenean, hego hemisferioak harantz egiten du, eta alderantziz. Beraz, planeta bakoitzak urtaroak ditu, klimaren aldaketak bere urtean zehar. Hemisferio bakoitzak bere izarretik urrunago edo hurbilago seinalatzen duen uneari solstizioa esaten zaio. Planeta bakoitzak bi ditu bere orbitan; hemisferio batek udako solstizioa duenean, bere eguna luzeagoa denean, besteak neguko solstizioa du, bere eguna laburragoa denean. Hemisferio bakoitzak jasotzen duen argi eta bero kantitate aldakorrak planetaren erdi bakoitzeko eredu klimatikoetan aldaketak eragiten ditu urtero. Jupiterren ardatz-joera oso txikia da, eta, beraz, bere urtaro-aldakuntza oso txikia da; Uranok, ordea, ardatz-joera hain du muturrekoa, non ia alde batera baitago, eta horrek esan nahi du hemisferioa bat eguzkiaren argitan dagoela beti, edo beti ilunpean bestea solstizioen garaian^[122]. Exoplaneten artean, inklinazio axialak ez dira ziur ezagutzen, nahiz eta uste izan Jupiter bero gehienek ardatz-inklinazio hutsala edo nulua dutela beren izarretatik hurbil egotearen ondorioz^[123].

Errotazioa

Planetak beren zentroetatik igarotzen diren ardatz ikusezinen inguruan biratzen dira. Planeta baten errotazio-aldiari izar eguna esaten zaio. Eguzki Sistemako planeta gehienek Eguzkiaren inguruan orbitatzen duten norabide berean biratzen dute, hau da, Eguzkiaren ipar polotik ikusitako erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan, Artizarra^[124] eta Urano^[125] izan ezik, horiek erlojuaren orratzen noranzkoan biratzen baitira, nahiz eta Uranoren ardatz-inklinazio muturrekoak konbentzio ezberdinak egotea eragiten duen, bere poloetako zein den "iparraldea" eta, beraz, erlojuaren noranzkoan. Erabiltzen den konbentzioa gorabehera, Uranok errotazio atzerakoia du bere orbitarekiko^[125].

Planeta baten errotazioa hainbat faktorek eragin dezakete bere eraketan. Momentu angeluar garbia hartzekodun objektuen momentu angeluarreko ekarpen indibidualek eragin dezakete. Planeta erraldoiek gasa hartzeak ere lagun dezake une angeluarrean. Azkenik, planeta baten eraikuntzaren azken etapetan, protoplanetaren akrezio-prozesu estokastiko batek planetaren biraketa-ardatza alda dezake ausaz^[126]. Aldaketa handia dago planeten artean, Artizarrak 243 egun behar baititu biratzeko eta planeta erraldoiek ordu batzuk besterik ez^[127]. Ez dira ezagutzen exoplaneten errotazio-aldiak. Hala ere, Jupiter "beroen" kasuan, izarretatik hurbil egoteak esan nahi du blokeatuta daudela (hau da, haien orbitak sinkronizatuta daude biraketekin). Horrek esan nahi du beti aurpegi bat erakusten dietela beren izarrei, alde bat betiko egunean eta bestea betiko gauean^[128].

Orbita garbitzea

IAUren definizioaren arabera, planeta bat definitzen duen ezaugarri dinamikoa da bere orbita garbitu duela. Bere auzoa garbitu duen planeta batek masa nahikoa pilatu du planetesimal guztiak bere orbitan biltzeko edo erratza pasatzeko. Izan ere, bere izarra modu isolatuan orbitatzen du, bere orbita antzeko tamainako objektu ugarirekin partekatu beharrean. Ezaugarri hori 2006ko abuztuan sartu zen IAUren planetaren definizio ofizialean. Irizpide horrek planeten kategoriatik kanpo uzten ditu Pluton, Eris eta Zeres bezalako gorputz planetarioak, planeta nano bihurtuz. Gaur egun arte irizpide hori Eguzki Sistemari bakarrik aplikatzen zaion arren, zenbait exosistema gazte aurkitu dira, zeinetan probek iradokitzen baitute orbita-desoreka bat gertatzen ari dela haien inguruetako diskoen barruan^[129].

Fisikoak

Tamaina eta forma

Planetak esferikoak dira gutxi gorabehera, grabitateak materia forma esferiko baterantz erakartzeko joera baitu. Ondorioz, planeta baten tamaina, gutxienez, batez besteko erradio baten bidez eman daiteke (adibidez, Lurraren erradioa, Jupiterrena, etab.). Hala ere, planetak ez dira guztiz esferikoak; adibidez, Lurra poloetan apur bat hanpatua dago eta ekuatorearen inguruan sabeleratzen da bere errotazioaren ondorioz^[130]. Beraz, lurraren formara hobeto hurbiltzea esferoide oblatu batena da, zeinaren diametro ekuatoriala polotik polorako diametroa baino 43 kilometro handiagoa den^[131]. Zehatzago, lurraren forma geoide batena da. Oro har, planeta baten forma esferoide baten erradio polar eta ekuatorialak emanez edo erreferentziazko elipsoide bat zehaztuz deskriba daiteke. Zehaztapen horretatik abiatuta, planetaren lautzea, azalera eta bolumena kalkula daitezke; haren grabitate normala kalkulatzeko, planetaren tamaina, forma, errotazio-abiadura eta masa ezagut daitezke^[132].

Masa

Planeta bat definitzen duen ezaugarri fisikoa da bere grabitatearen indarra bere egitura fisikoa lotzen duten indar elektromagnetikoen gainean nagusi izateko bezain masiboa dela, eta horrek oreka hidrostatikoko egoerara eramaten duela. Horrek esan nahi du planeta guztiak esferikoak edo esferoidalak direla. Masa jakin batek ere forma irregularra izan dezake, baina objektuaren konposizio kimikoaren arabera aldatzen den puntu horretatik harago, grabitatea objektu batetik bere masa-zentrora tiraka hasten da, objektua esfera batean kolapsatzen den arte^[133].

Masa da, halaber, planetak izarretatik bereizten dituen atributu nagusia. Izar masaren beheko muga Jupiterrena (M_J) baino 75 aldiz handiagoa dela kalkulatzen den bitartean, planetaren bizitzarako masa planetarioaren goiko muga 13 M_J ingurukoa baino ez da eguzki-motako isotopiko ugari duten objektuentzat, horietatik haratago fusio nuklearrerako baldintza egokiak lortzen baitira. Eguzkiaz gain, ez dago masa horretako objekturik Eguzki Sisteman, baina badira tamaina horretako exoplanetak. 13 M_Jko muga ez dago unibertsalki adostuta^[134].

Masa zehatz batekin ezagutzen den exoplanetarik txikiena PSR B1257+12A da, aurkitutako lehen exoplanetetako bat, 1992an pulsar baten inguruko orbitan aurkitu zena. Bere masa Merkurio planetaren erdia da, gutxi gorabehera. Are txikiagoa da WD 1145+017 b, nano zuri baten inguruan orbitatzen duena; bere masa, gutxi gorabehera, Haumea planeta nanoarena da. Hala ere, litekeena da objektu hau definizio guztien arabera planetatzat ez hartzea. Eguzkia ez den sekuentzia nagusiko izar baten inguruan orbitatzen duen ezagutzen den planetarik txikiena Kepler-37b da, Ilargiarena baino masa (eta erradioa) handixeagoarekin^[115].

Ezberdintze planetarioa

Planeta guztiak oso egoera likidoan hasten dira; haien formazio goiztiarrean, material trinko eta astunenak erdian hondoratzen dira, materialik arinenak gainazaletik gertu utziz. Beraz, bakoitzak bere nukleoa du, fluidoa den edo izan zen mantu batez inguratutako nukleo planetario trinko bat. Lurra bezalako planetetan lurrazal gogorren barruan zigilatuta daude, baina planeta erraldoietan mantua hodeien goiko geruzekin urtzen da. Lurreko planetek burdina eta nikela bezalako elementuen nukleoak eta silikatozko mantuak dituzte. Uste da Jupiterrek eta Saturnok harri- eta metal-nukleoak dituztela hidrogeno metalikozko mantuez inguratuta^[135]. Uranok eta Neptunok, txikiagoak, nukleo harritsuak dituzte, ur-mantuz, amoniakoz, metanoz eta beste izotzez inguratuak^[136]. Planeta horien nukleoen barruko fluidoen ekintzak eremu magnetiko bat sortzen duen geodinamo bat sortzen du^[137].

Atmosfera

Eguzki Sistemako planeta guztiek, Merkuriok izan ezik, atmosfera garrantzitsuak dituzte, haien grabitatea gasak gainazaletik gertu mantentzeko bezain indartsua delako. Planeta erraldoi handienak nahiko masiboak dira hidrogeno eta helio gas arinen kantitate handiak mantentzeko, eta planeta txikienek gas horiek espazioan galtzen dituzte^[138]. Lurraren atmosferaren osaera eta gainerako planetena desberdinak dira, planetan gertatu diren bizi-prozesuek oxigeno molekular askea sartu dutelako^[139].

Atmosfera planetarioei intsolazioaren edo barne-energiaren aldaketak eragiten die, eta, horren ondorioz, sistema meteorologiko dinamikoak sortzen dira, hala nola urakanak (Lurrean), hauts-ekaitzak planeta-eskalan (Marten), Lurrarena baino handiagoa den antizikloi bat Jupiterren (Orban Gorri Handia deitua) eta zuloak atmosferan (Neptunon). Baieztatu da gutxienez exoplaneta batek, HD 189733 b, horrelako sistema meteorologiko bat duela, Orban Gorri Handiaren antzekoa baina bi aldiz handiagoa^[140].

Frogatu da Jupiter beroek, izar anfitrioietatik oso hurbil daudenez, atmosferak galtzen dituztela espazioan, izar erradiazioaren ondorioz, kometen isatsen antzera^[141]. Planeta horiek tenperatura-ezberdintasun handiak izan ditzakete eguneko eta gaueko aldeen artean, haize supersonikoak eragiten dituztenak^[142], nahiz eta HD 189733 b-ren eguneko eta gaueko aldeek oso antzeko tenperaturak dituztela diruditen, eta horrek adierazten du planeta horretako atmosferak izarraren energia planetaren inguruan birbanatzen duela.

Magnetosfera

Planeten ezaugarri garrantzitsu bat momentu magnetiko intrintsekoak dira, aldi berean magnetosferak sortzen dituztenak. Eremu magnetiko baten presentziak planeta geologikoki oraindik bizirik dagoela adierazten du. Beste era batera esanda, planeta magnetizatuek material eroalearen fluxuak dituzte barruan, eta horiek sortzen dituzte beren eremu magnetikoak. Eremu horiek nabarmen aldatzen dute planetaren eta eguzki-haizearen arteko elkarreragina. Planeta magnetizatu batek barrunbe bat sortzen du eguzki-haizean bere inguruan, magnetosfera izenekoa, non haizea ezin den sartu. Magnetosfera planeta bera baino askoz handiagoa izan daiteke. Aldiz, magnetizatu gabeko planetek ionosferaren eta eguzki-haizearen arteko elkarreraginak eragindako magnetosfera txikiak baino ez dituzte, planeta eraginkortasunez babestu ezin dutenak.

Eguzki Sistemako zortzi planetetatik Artizarrak eta Martek bakarrik ez dute eremu magnetiko hori. Gainera, Jupiterren Ganimedes ilargiak ere badu bat. Planeta magnetizatuen artean, Merkurioren eremu magnetikoa da ahulena, eta ia ez da gai eguzki-haizea desbideratzeko. Ganimedesen eremu magnetikoa hainbat aldiz handiagoa da, eta Jupiterrena da Eguzki Sistemako indartsuena (izan ere, hain da indartsua, ezen arrisku larria baita etorkizuneko misio tripulatuen osasunerako, Kalistoren barrualderako ilargi guztietan). Gainerako planeta erraldoien eremu magnetikoek Lurraren antzeko indarra dute, baina momentu magnetikoak askoz handiagoak dira. Urano eta Neptunoren eremu magnetikoak errotazio-ardatzarekiko oso inklinatuta daude eta planetaren erdigunetik desplazatuta daude.

2004an, Hawaiiko astronomo talde batek exoplaneta bat ikusi zuen HD 179949 izarraren inguruan, bere ama izarraren gainazalean eguzki-orban bat sortzen ari zela zirudiena. Taldeak planetako magnetosfera izarraren azalera energia transferitzen ari zelako hipotesia planteatu zuen, bere tenperatura altua 7.760 ° C-tan 400 ° C gehituz^[143].

Bigarren mailako ezaugarriak

Eguzki Sistemako planeta edo planeta nano batzuek (Neptuno eta Pluton kasu) elkarren artean erresonantzian edo gorputz txikiagoekin dauden orbita-aldiak dituzte. Hau ere ohikoa da satelite-sistemetan (adibidez, Jupiterren inguruan Io, Europa eta Ganimedesen arteko erresonantzia, edo Entzelado eta Dioneren artekoa Saturnoren inguruan). Denek, Merkuriok eta Artizarrak izan ezik, satelite naturalak dituzte, askotan "ilargiak" deituak. Lurrak bat du, Martek bi ditu eta planeta erraldoiek ilargi ugari dituzte planeta erako sistema konplexuetan. Planeta erraldoietako ilargi askok planeta lurtarren eta planeta nanoen antzeko ezaugarriak dituzte, eta horietako batzuk bizileku posible gisa aztertu dira (batez ere Europa)^{[144][145][146]}.

Lau planeta erraldoiak ere tamaina eta konplexutasun aldakorreko eraztun planetarioz orbitatuta daude. Eraztunak hautsez edo partikulez osatuta daude nagusiki, baina "ilargi" ñimiñoak izan ditzakete, eta horien grabitateak forma ematen die eta egiturari eusten dio. Eraztun planetarioen jatorria zehatz-mehatz ezagutzen ez den arren, uste da satelite naturalen emaitza direla, guraso-planetaren Rocheren mugatik behera erori eta marea indarrek urratu zituztenak^[147][148].

Ez da bigarren mailako ezaugarririk hauteman exoplaneten inguruan. Uste da Cha 110913-773444 azpinano marroia, planeta errebelde gisa deskribatu dena, disko protoplanetario ñimiño batek orbitatzen duela^[149], eta frogatu da OTS 44 azpinano marroia gutxienez 10 lur-masako disko protoplanetario garrantzitsu batek inguratzen duela^[150].

Izendapena

Mendebaldean eta, hedapenez, nazioartean, planeten izenak erromatarren izendapenetatik datoz, greziar eta babiloniarrengandik ikasiak. Antzinako Grezian, bi argi handiek, Eguzkiak eta Ilargiak, Helios eta Selene zuten izena, antzinako bi jainko titaniko; planetarik geldoenak (Saturno) Phaenon zuen izena, distira egiten duena; ondoren Phaethon (Jupiter), "Distiratsua"; planeta gorriak (Marte) Pyroeis izena zuen, "Sutsua"; planetarik distiratsuenak (Artizarra) Phosphoros zen, "argia ekartzen duena". Greziarrek ere planeta bakoitza panteoiko jainko bati esleitzen zioten, olinpikoei eta lehen titanei^[151]. Greziarren ohitura hau Babiloniatik dator. Artizarrak (Phosphorus) maitasunaren jainkosaren izena zeramana, Ishtar; Martek gerrarena, Nergal^[152]; Saturnok jakinduriarena, Nabu; eta Jupiter jainko nagusia zen, Marduk^[153]. Honela, greziarrek Saturno Kronosekin lotu zuten; Jupiter Zeusekin; Marte Aresekin; Artizarra Afroditarekin eta Merkurio Hermesekin^[151].

Gaur egun, munduko leku gehienetan, Antzinako Erromak jarritako izenak erabiltzen dira, tradizio berberetik eratorria. Erromatarrak, greziarrak bezala, indoeuroparrak zirenek, izen desberdineko panteoi komun bat partekatzen zuten eurekin, baina ez zituzten greziar kultura poetikoak beren jainkoei emandako narrazio-tradizio aberatsak. Erromako Errepublikaren azken aldian, idazle erromatarrek maileguan hartu zituzten kontakizun grekoetako asko, eta beren panteoiari aplikatu zizkioten, ia bereizezinak bihurtzeraino^[154]. Erromatarrek greziar astronomia ikasi zutenean, planetei beren jainkoen izenak eman zizkieten: Merkurio (Hermesentzat), Venus (Afrodita), Marte (Ares), Iupiter (Zeus) eta Saturno (Kronos). XVIII. eta XIX. mendeetan beste planeta batzuk aurkitu zirenean, Uranok jainko greziar baten izena jaso zuen eta Neptunok erromatar batena (Poseidonen homologoa).

Europatik kanpoko kulturetan beste izen batzuk erabiltzen dira. Indiak Navagrahan oinarritutako sistema erabiltzen du: Surya Eguzkiarentzat, Chandra Ilargiarentzat, Budha Merkuriorentzat, Shukra Artizarrarentzat, Mangala Marterentzat, Bṛhaspati Jupiterrentzat eta Shani Saturnorentzat^[155]. Txinak eta bere kultura pean egon diren herrialdeak (Japonia, Korea edo Vietnam kasu) bost elementuetan oianrritutako sistema bat erabiltzen dute: Merkurio ura da, Artizarra metala, Marte sua, Jupiter zura eta Saturno lurra^[156]. Hebreeraz zazpi planetak batez ere deskriptiboak dira – Eguzkia חמה Ḥammah edo "beroa", Ilargia לבנה Levanah edo "zuria", Artizarra כוכב נוגה Kokhav Nogah edo "planeta distiratsua", Merkurio כוכב Kokhav edo "planeta" (ez baitu ezaugarri bereizgarririk), Marte מאדים Ma'adim edo "gorria", eta Saturno שבתאי Shabbatai edo "atseden artzen duena" (beste planeta guztiak baino geldoagoa dela). Arraroa dena Jupiter da, צדק Tzedeq edo "justizia". Steiglitzek uste du hau hasierako izenaren eufemismoa dela, כוכב בעל Kokhav Ba'al edo "Baalen planeta", idolatrian ez erortzeko izena aldatu zitzaiona^[157].

Arabieraz, Merkurio عُطَارِد da (ʿUṭārid, Ishtar / Astarte), Artizarra الزهرة da (az-Zuhara, "distiratsua", Al-'Uzzá jainkosaren ezizen bat), Lurra الأرض da (al-ʾArḍ, eretz hitzaren erro berberetik), Marte اَلْمِرِّيخ da (al-Mirrīkh, "lumarik gabeko gezia" mugimendu erretrogradoari erreferentzia), Jupiter المشتري da (al-Muštarī, "sinisgarria", akkadieratik eratorria) eta Saturno زُحَل da (Zuḥal, "etsitzen duena")^[158][159].

Astrologia

Astrologia sasizientzia eta sineskeriaren artean egonda ere^[160][161], planetek beste esanahi bat dute planeta baten kontzepzio astronomikoarekin alderatuta. Teleskopioen aroaren aurretik, gaueko zerua oso antzeko bi osagaiz osatuta zegoela uste zen: izar finkoak, bata bestearekiko geldirik zeudenak, eta "izar alderraiak" (antzinako greziera: ἀστέρες πλανῆται, asteres planetai^[162]), urtean zehar izar finkoekiko mugitzen zirenak.

Antzinako greziarrentzat, babiloniarrengandik ikasi zuten moduan, talde hau begi hutsez ikus zitezkeen bost planetek osatzen zuten eta Lurra baztertzen zuen. Zentzu hertsian planeta terminoa bost objektu horiei bakarrik aplikatzen bazitzaien ere, geroago terminoa zabaldu egin zen, batez ere Erdi Aroan, Eguzkia eta Ilargia (batzuetan "argiak" deituak^[163]) sartzeko, eta horrek zazpi planeta egiten ditu guztira. Astrologoek definizio hori mantentzen dute gaur egun.

Antzinako astrologoentzat, planetek jainkoen borondatea eta giza arazoetan zuten eragin zuzena irudikatzen zuten. Astrologo modernoentzat, planetek inkontzientean oinarrizko bulkadak edo pultsioak adieraz ditzakete, edo esperientziaren dimentsioak adierazten dituzten energia-fluxuaren erregulatzaileak. Ezaugarri desberdinekin adierazten dira zodiakoko hamabi zeinuetan eta hamabi etxeetan. Planetak ere elkarren artean erlazionatzen dira aspektu moduan^[163].

Astrologo modernoak ez datoz bat planeten posizioen eta konfigurazioen eta bertakoen ezaugarri eta helmugen arteko korrelazioen jatorriarekin. Batzuek defendatzen dute planetek zuzenean eragiten dutela grabitazioaren edo beste eragin ezezagun baten bidez. Beste batzuek diote planetek ez dutela eragin zuzenik beren baitan, baizik eta unibertsoaren antolaketaren oinarrizko printzipioen ispilu direla. Bestela esanda, unibertsoaren oinarrizko ereduak nonahi errepikatzen dira, modu fraktalean, eta "goian bezala, behean ere". Beraz, planetek zeruan egiten dituzten patroiek oinarrizko giza bulkaden fluxua eta errefluxua islatzen dute. Planetak ere, Txinako tradizioan bereziki, naturaren oinarrizko indarrekin lotzen dira.

Zientzia-fikzioa

Bizia duten exoplanetak egon zitezkeela dioen ideiak mendeak ditu. Adibidez, Giordano Brunok defendatu zuen, zeinak De l'infinito, universo e mondi (1584) lanean honako hau adierazi zuen: "Beraz, ezin konta ahala eguzki daude, eta lur kopuru infinitu bat eguzki horien inguruan biratzen da, [Mundu hauetan bada bizia] agian ez zehazki gurea bezala, eta ez bada hain noblea, gutxienez ez dira desertuago ez noblezia gutxiagokoak"^[164]. Beste izar batzuen planeta-sistemetako biztanleen aipamenak arraroak izaten jarraitu zuen literaturan ondorengo mende batzuetan. Horietako bat Voltaireren Micromegasen dago (1752), non Sirioko bidaiari bat agertzen den^[165].

Zientzia-fikzioa XX. mendearen hasieran sendotzen joan zen heinean, Ilargia, Marte, Artizarra eta Eguzki Sistemako beste gorputz batzuk bezalako helmugak oso biziak zirela ematen hasi ziren. Egileek argiaren abiadura baino azkarragoak diren bidaia-mekanismoak (edo belaunaldiak bidaian egongo ziren izar-ontziak) aipatu zituzten, eta beren istorioak planeta sistemetako munduetan kokatu zituzten beste izar batzuen inguruan, planeta eta fikziozko gai exotikoak eraikitzeko askatasuna eman zien berrikuntza. Joera hori nagusi bihurtu zen Eguzki Sistemaren esplorazioa behin betiko frogatzeko bezain osatua izan zenean Lurrean gizakiez gain, hemen oso garatuta zegoen estralurtar bizimodu motaren bat egoteko probabilitatea^[VI].

Star Wars, Star Trek eta antzeko saga espazielek hainbat fikziozko planeta eraiki dituzte, herri-kulturan ondo uztartutako paisaia, gertakari eta kontakizunekin. Ursula K. Le Guin bezalako idazleek, planetak eta kolonizazioa aztertu dituzte, zentzu metaforikoan.

• Eguzki-sistema
• Exoplaneta
• Planeta nano
• Satelite natural

• Planeta bakartiei buruzko artikulua Argian