Portugalete

Portugalete herria Ibaizabal ibaiaren mendebaldean dago. Mendebaldean, Trapagaran eta Ortuella udalerriekin egiten du muga; ekialdean, Ibaizabal ibaiarekin; hegoaldean, Sestaorekin; eta iparraldean, Santurtzirekin.

Bilboko itsasadarraren eta Ballonti errekaren artean kokatuta, Portugalete itsasoaren mailatik 70 metro inguruko altueraraino hedatzen da. Herriak malda ugari ditu, eta muino batean hazi behar izan zuen industrializazioa gertatzean. Herriaren erdigunea, alde zaharra eta udaletxea Ibaizabal ibaiaren ondoko gune lauenean daude.

Portugaleteko auzoak

Portugalete toponimoaren jatorria ezezaguna da eta gaur egun gai eztabaidatsua da adituen artean.

Juan Antonio Mogelek 1803an José de Bargasi bidalitako eskutitz batean Portugal eta Portugalete toponimoek jatorri bera zutela idatzi zuen, latinezko Portus-galorum edo zelten portua^[4]. Hala ere, gero teoria baztertu egin zuen ez Portugaletek, ez Portugalek ez zutela inoiz halako ezaugarririk izan argudiatuz. Geroago, beste teoria bat proposatu zuen: euskarazko Portu eta Ugalete/a hitzen lotura, azkenak «ura gelditzen den txokoa» esan nahi du^[5].

Beste batzuek euskarazko Portu eta Ugaldeta hitzen lotura dela esan dute, azkenak «portuaren urertzak» esan nahi du.

Portugalete hiribildua Maria Diaz Harokoak eratu zuen 1322. urtean, Bizkaiko beste hiribildu batzuk bezala. Aurretik, Enkarterriko arrantzaleen herrixka txikia izan zen Portugalete. Hasierako hiri-gutuna galdu bazen ere, 1432an berretsi egin zen Gaztelako Joanes II.a erregeak emandako opariaren bitartez^[6]. Mendetan, Bilborekin lehian aritu zen merkataritza nagusigoa nork izango zuen erabakitzeko, norgehiagoka 1511n gaur egungo hiriburuak irabazi arte.

XIX. mendean herriaren jarduera nagusia izan zen arrantza industria eta zerbitzuak ordezkatuz joan ziren. Kostaldean izanik haren hondartzaz eta bainuetxeaz, burgesia berriak bertan kokatu zituen bere udarako etxebizitzak, eta Kai Barriaren inguruan, bere jauregitxoak eraiki zituen. Hala, XX. mendean zehar Portugalete Ezkerraldeko merkataritza eta aisialdirako gune bilakatu zen.

Portugaleten ez zen fabrika asko ezarri, eta altxatu zirenak batez ere udalerriaren mendebaldean altxatu ziren (Moyresa esaterako). Dena den, herria industrializazioak erakarritako biztanleria handiaren jomuga bilakatu zen. Milaka etxebizitza eraiki ziren Portugaleteko alde zaharra zegoen gunetik harago, ekialdetik mendebaldera.

Portugaleteko demografia eta biztanleriaren joera Bilbo Handiko beste udalerri industrialen antzerakoa da. XIX. mendera arte herri txikia izan zen, 1.000 biztanle inguru zituena. Ondorengo industrializazioak, berriz, biztanleriaren hazkunde izugarria eragin zuen.

Industrializazioak batez ere Gaztelatik eta Galiziatik erakarri zituen etorkinak, 1950 eta 1970eko hamarkaden artean, herriko populazioa laukoiztu arte.

Udalerriaren azalera historian zehar aldatu egin zen, azkenengo aldaketa nagusiak hauek izan ziren:

• 1866ko uztailaren 1ean Txitxarra auzoa Santurtzira pasatu zen, eta udalerri bien arteko muga Peñotan kokatu zen;
• 1933an Errepelegak (baita Rivasek eta Galindo auzoak ere) Santurtzi utzi eta Portugaletekoa izatera pasatu zen.

Portugaletek 48.000 biztanle inguru dauzka. 2006an lehen aldiz 50.000tik behera geratu zen biztanleria, eta beherantz jarraitu zuen XX. mendearen amaieran eta XXI. mendearen hasieran. Geroztik. Etxebizitza berriak eraikitzeko ezintasunak, zerbitzu gabeziak eta industrializazioarekin batera etorritako etorkin asko euren jaioterrietara itzuli izanak eragin latza izan zuten garapen demografiko horretan.

Herriak etxebizitza berriak eraikitzeko tokirik ez duela eta, etorkizunean biztanleriak beherantz jarraituko duela aurreikusten da.

Portugaleteko biztanleria

Espainiako Trantsizio Demokratikoa hasi eta gero, Portugaleteko udala beti izan da Euskadiko Alderdi Sozialista – Euskadiko Ezkerraren eskuetan. Egungo alkatea Mikel Torres da. PSEk bai bakarrik bai Euzko Alderdi Jeltzalearekin edo Euskadiko Alderdi Popularrarekin gobernatu du urte hauetan guztietan.

Udal hauteskundeak

Alkateen zerrenda

Portugaleteko erakargune turistiko nagusia Bizkaiko Zubia da, 1893an eraikia eta munduko zubi esekirik zaharrena dena. 2006an UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatzeak turismoa bultzatu egin zuen udalerrian, Bilbon jasotako hainbat eraikinekin batera.

Beste hainbat eraikin ikusgarri ere daude udalerrian, bai erlijiosoak bai zibilak:

• Salazar dorrea (XIV. mendea)
• Andra Maria basilika (XV. mendea)
• Santa Klara komentua (1614)
• Lexartza jauregia (1853)
• Puente Colgante hotela (1871)
• Udaletxea (1883)
• Mareometroa (1883)
• Burdinazko moila, Evaristo Txurruka ingeniariak 1881–1887 urte bitartean eraikia. Euskal Herriko ingeniaritza-lan garrantzitsuenetarikoa da.
• La Canillako geltokia (1888)
• El Saltillo jauregia (1894)
• Ramon Real de Asuaren eraikina (1902)
• Victor Txabarriren omenezko oroitarria (1903)
• Elias López Bustamanteren etxea (1910)
• Musika-kioskoa (1912)
• Areiltza doktorearen parkea (1916)
• Rialia industria museoa (2006)
• Alde Zaharra
• Burdinazko etxea (1989)

Eusko Jaurlaritzak monumentu edo monumentu-multzo izendatu ditu Portugaleteko zenbait eraikin. Hona hemen:

• Txurruka kaiko 60 zenbakidun eraikina (1999ko martxoaren 8a)^[7].
• Villanueva etxebizitza merkeen sozietate kooperatiboa (2010eko martxoaren 29a)^[8].
• El Progreso etxebizitza merkeen sozietate kooperatiboa (2010eko martxoaren 29a)^[8].
• Babcock & Wilcox herria (2010eko martxoaren 29a)^[8].

Udalerriak hainbat elkarte kultural ditu, hona hemen nabarmenetariko batzuk:

• Berriztasuna dantza taldea^[9], 1970ean sortua.
• Elai-Alai dantza-taldea^[10], 1962an sortua eta Nazioarteko Folklore Jaialdia antolatzen duena.
• Lora Barri Dantza Taldea^[11], folklorea lantzeaz gain Nazioarteko Txakur Erakusketa antolatzen duena.
• Santa Maria Abesbatza^[12], 1978an sortua.
• Danok Bat otxotea
• Guretzat Musika Banda^[13], 1983an sortua.
• Sorozabal Abesbatza^[14], 1998an sortua.
• Barbis Taldea, abesbatza dena.
• Pikotos Rock elkartea. 2011n sortua (Herriko rock taldeen elkartea).

Musika taldeak

Portugaleten hazi eta jorratu diren musika taldeen zerrenda da hau:

• Amimishock,
• Manifa,
• Psyko,
• Dekadenzia,
• Burdinkaia,
• Makabi, punk estiloko musika taldea.

Portugaletek ospatzen duen kultura ekitaldirik nagusienetakoa Nazioarteko Folklore Jaialdia da. Bertan, urtero eta uztailaren 25ean, Euskal Herriko eta munduko hainbat dantza eta musika taldek hartzen dute parte.

Horrez gain, herriak ospatzen dituen jaiegunen artean honakoak daude:

Portugaleten zenbait kirol elkarte ere badaude, hona hemen nagusiak:

• Futbola: Club Portugalete, 1909an sortua, egun Hirugarren Mailan dabil^[15]. Jarrilleros Areto Futbola.
• Saskibaloia: Jarrilleros Saskibaloi Kluba^[16], 1979an sortua, egun erkidego mailan dabil.
• Igeriketa: Deportiva Naútica taldea, waterpolo nazioarteko lehiaketa ospetsua antolatzen du.
• Txirrindularitza: Iru-Herri txirrindularitza elkartea, harrobi lana egiten du.
• Arraunketa: San Nikolas Arraun Taldea.
• Izotz hockeya: Portugalete IHT taldea, Espainiako Izotz Hockey Superligan aritu zen, 1970eko hamarkadaren bukaeran. Orain desagertuta dago.
• Mendizaletasuna: Ganerantz Mendizale taldea, herriko elkarte nagusia da.

Garraioa

Errepideak

• Kantauriko Autobidea (Irun-Santiago Compostelakoa).
•  BI-628  Ballontiko ardatza
•  BI-3739  Bilbo-Santurtzi errepidea

Aireportua

Bilbo-Loiu aireportua herritik 18 kilometrotara dago.

Metroa

Bilboko metroaren 2. lineak Portugalete zeharkatzen du, eta udalerrian hurrengo geltokiak ditu:

• Abatxolo, Azeta eta Abatxolo auzoen artean;
• Portugalete, hiri-erdigunean;
• Peñota, Santurtzi udalerriko Peñota auzoaren inguruan.

Trena

Renfeko Aldirien C-1 lineari dagokion Portugaleteko geltokia Kai Zaharra auzoan dago.

Autobusa

Bizkaibus hiri-arteko zerbitzuko hurrengo lineek udalerria zeharkatzen dute:

• A3122 Bilbo – Sestao – Errepelega
• A3129 Lutxana – Gurutzeta – Santurtzi
• A3131 Barakaldo – Sestao – Errepelega
• A3135 Sestao – Kabiezes
• A3142 Santurtzi – Barakaldo
• A3151 Bilbo – Santurtzi – Portugalete (Autopistaz)
• A3321 Portugalete – Muskiz

• A3331 Sestao – Trapagaran
• A3332 Santurtzi – Trapagaran
• A3333 Santurtzi – Gallarta
• A3335 Sestao – Muskiz

La Unión-La Burundesa

• A3718 Gallarta – Gasteiz

ALSA

• Badaude zenbait distantzia handiko autobus udalerrian geltokia dutenak.

Itsas-garraioa

Portugalete eta Areeta artean Ibaizabal zeharkatzen duen txalupa zerbitzua dago.

Besteak

Areeta eta Portugalete artean Bizkaia Zubia dago.

Portugaleteko biztanleen jentilizioa portugaletetarra da^[17]. Gaztelaniaz, berriz, portugalujo/a da, nahiz eta izen herrikoia jarrillero/a izan. Ezizen honek XIX. mendean eta XX. mendearen hasieran du jatorria, orduko Portugaletek hainbat taberna zituen non txakolina pitxar txikietan, gaztelaniaz "jarrilla", edaten zuten.

• Pedro Agirre (XV. eta XVI. mendekoa) Magallaes-Elkano espedizioko marinela.
• Manuel Calvo Aguirre (1816 -1904) esklabo-trafikatzailea.
• Victor Txabarri (1854–1900) enpresaburu eta politikaria.
• Adolfo Sáenz-Alonso (1875–1964), Oñatiko Unibertsitateko Hizkuntza Klasikoetako katedraduna eta Real Sociedadeko lehenengo lehendakaria.
• Juan Antonio Zunzunegi, (1901–1982), gaztelaniazko idazlea.
• Ticiana Iturri (1904-1969), pediatra eta ginekologoa
• Ignacio Ellakuria (1930–1989), jesuita.
• Javier Sadaba (1940–), filosofoa.
• Conchita Balparda (1942-), abeslaria
• Angel Alkalde (1943) Herri Batasunako politikari ezaguna.
• Txutxi Aranguren (1944-2011), futbol jokalari eta entrenatzailea.
• María Martín Escudero (1950-), dantzaria
• María Bravo (1952-), opera abeslari eta musika-irakaslea
• Mari Cruz Soriano (1955-), idazle, piano-jotzaile, telebista aurkezle eta kazetaria
• Itziar Lazkano (1957-), aktore
• Patxi Lopez (1959–), Euskal Autonomia Erkidegoko lehendakaria eta PSE-EEko idazkari nagusia.
• Joseba Gotzon Varela (1962-), musikaria.
• Miren Alcedo (1963-), historialaria eta antropologoa
• Ana Madariaga (1963-), politikari eta pedagogoa
• Beatriz Fernandez Fernandez (1964-), idazle, editore-laguntzaile, unibertsitateko irakasle, filologo eta hizkuntzalaria
• Natxo Lezkano (1972–), saskibaloi-entrenatzailea.
• Unai Basurko (1973–), itsas kirolaria.
• Julen Guerrero (1974–), futbol jokalari eta entrenatzailea.

• Portugaleteko udalaren webgunea.