Urtarrilaren 12

Euskal Herria

• 1988 – Ajuriaeneko Ituna sinatu zen.
• 2013 –
  • Bilbon manifestazio erraldoia egin zen, Herrira erakundeak antolatuta, Eskubide guztiekin, euskal presoak Euskal Herrira goiburuarekin.
  • Andoni Ortuzar politikaria EAJko Euskadi Buru Batzarreko lehendakari hautatu zuten.
• 2015 – Guardia Zibila Euskal Herriko hainbat herritan hamasei euskal herritar atxilotu zituen, tartean Euskal Preso Politikoen Kolektiboko abokatuak.

Mundua

• 1924 – Gopinath Sahak Ernest Day tiroz hil zuen, Charles Tegart Kalkutako polizia-burua zela pentsatuta. Egunean bertan atxilotu zuten^[1].
• 1933 – Casas Viejasko altxamendu anarkista. Hurrengo egunean zapuztu zuten tropa errepublikanoek.
• 1938 – Sobiet goren berria sortu zen.
• 1964 – Zanzibarren mugimendu matxinatu batek Zanzibarko Iraultza hasi zuen, Sultana kanporatuz.
• 1970 – Biafrako jeneral independentista errenditu zen Nigeriako gobernuaren aurrean, eta 1967an hasitako gerra bukatu zen.
• 1976 – Gómez Salazarren irteerarekin Espainiak Mendebaldeko Saharan zuen okupazioa bukatu zen.
• 1979 – ETAk Bienvenido Romero Montejo udaltzaina hil zuen Madrilen (Espainia).
• 1983 – Sigfrido Ochoak El Salvadorren hasitako matxinada ultraeskuindarra bukatu zen.
• 1991 – Alfonso Guerra Espainiako lehendakariordeak bere dimisioa aurkeztu zuen.
• 2006 – Saudi Arabiako Meka hirian 362 hildako, jende pilaketa baten ondorioz.
• 2010 – Haitin izandako lurrikarak 111.500 hildako eta 194.000 zauritu utzi zituen gutxienez.
• 2011 – Rio de Janeiro inguruko mendietan euriteek eragindako lubizietan 600 pertsona baino gehiago hil ziren.

Euskal Herria

• 1936 – Nafarroako Bertsolari Txapelketaren 1. edizioa ospatu zen. Juan Felix Iriarte Berjinantok jantzi zuen txapela.
• 1955 – Illeta Francisco Escuderoren oratorioa estreinatu zen Bilboko Buenos Aires antzokian.

Mundua

• 1943 – Shadow of a Doubt (Zalantza Baten Itzala) filma estreinatu zen, Alfred Hitchcockek zuzendu eta Teresa Wright, Joseph Cotten, Macdonald Carey, Patricia Collinge eta Henry Travers aktoreek antzeztu zuten.
• 1966 – Batman telesaila ABC katean estreinatu zen, Adam West, Burt Ward, Alan Napier, Neil Hamilton, Stafford Repp, Madge Blake, Yvonne Craig eta Cesar Romero aktoreek antzeztu zutelarik.

Euskal Herria

Mundua

• 1908 – Distantzia handiko irrati mezua lehen aldiz bidali zen Eiffel Dorretik.

Euskal Herria

Mundua

• 2003 – Seb Clover britaniarrak 15 urterekin gurutzatu zuen Ozeano Atlantikoa, inoiz egin duen gazteena izanik.

Euskal Herria

• 1770 – Gabriel Benito Orbegozo, bizkaitar arkitekto eta politikaria.
• 1864 – Joxepa Inaxi Elizegi, gipuzkoar bertsolaria.
• 1871 – Ricardo Baroja, Euskal Herrian bizitako espainiar margolaria, grabatzailea eta idazlea, Río Tinton (h. 1953).
• 1872 – Victoriano Flamarique, nafar apaiza eta kooperatibismoaren aitzindaria (h. 1946).
• 1898 – Antonio Maria Labaien, euskal idazlea eta politikaria, euskarazko lehen antzerkilaria (h. 1994).
• 1926 – Gonzalo Txillida, donostiar margolaria (h. 2008).
• 1932 – Juan Maria Apellaniz, bizkaitar arkeologo eta antropologoa (h. 2021).
• 1936 – Imanol Lazkano, gipuzkoar bertsolaria.
• 1938 – Lluís Omedes, kataluniar kirolaria, arraunean eta lugean aditua, Altzan (h. 2022).
• 1943 – Joseba Arzak, "Pela", gipuzkoar futbolaria (h. 2020).
• 1954 – Jesus Mari Satrustegi, Errealeko nafar futbolaria.
• 1957 – Mila Hernando, bizkaitar diplomazialaria (h. 2017).
• 1958 – Iñaki Gaminde, bizkaitar euskalaria.
• 1959 – Wolfgang Ratz, gaztelaniazko eta alemanezko austriar poeta eta itzultzailea, Bilbon.
• 1961 – Maribel Aizarna, gipuzkoar kazetari eta telebista aurkezlea.
• 1962 – Agustín Alarcón, bizkaitar arraunlari ohia.
• 1964 – Jose Manuel Manzisidor, gipuzkoar idazlea.
• 1975 – Yolanda Vicente, gipuzkoar politikaria.
• 1977 – Oier Zearra, bizkaitar pilotari ohia.
• 1988 – Urtzi Iturriotz, bizkaitar futbolaria.
• 1992 – Uxue Garmendia, gipuzkoar futbolaria.
• 1993 – Maxime Lucu, lapurtar errugbilaria.
• 1999 –
  • Sergio García Antolín, bizkaitar futbolaria.
  • Olaia Inziarte, nafar abeslaria.

Mundua

• 1562 – Karlos Emanuel I.a Savoiakoa, Savoiako dukea (h. 1630).
• 1579 – Jan Baptist Van Helmont, flandriar sendagilea, kimikaria eta filosofoa (h. 1644).
• 1591 – José de Ribera, kataluniar margolaria eta imprimatzailea (h. 1652).
• 1597 – François Duquesnoy, Flandesko eskultorea (h. 1643).
• 1628 – Charles Perrault, frantziar idazlea (h. 1703).
• 1716 – Antonio de Ulloa, espainiar zientzialaria eta marinela (h. 1795).
• 1729 – Edmund Burke, irlandar politikari, filosofo eta idazlea (h. 1797).
• 1746 – Johann Heinrich Pestalozzi, suitzar pedagogoa, pedagogia modernoaren aintzindaria (h. 1827).
• 1751 – Fernando I.a Bi Sizilietakoa, Napoliko Erresumako erregea eta Bi Sizilietako erregea (h. 1825).
• 1783 – Erik Gustaf Geijer, suediar olerkaria eta historialaria (h. 1847).
• 1809 – Leopoldo O'Donnell, espainiar aitoren seme, militar eta politikaria (h. 1867).
• 1810 – Fernando II.a Bi Sizilietakoa, Bi Sizilietako erregea (h. 1859).
• 1822 – Étienne Lenoir, belgikar ingeniaria, barne errekuntzako lehen motorraren asmatzailea (h. 1900).
• 1833 – Eugen Dühring, alemaniar ekonomialaria eta filosofoa (h. 1921).
• 1849 – Jean Béraud, frantziar margolari inpresionista (h. 1935).
• 1852 – Joseph-Jaques-Césaire Joffre, Frantziako mariskala (h. 1931).
• 1853 – Gregorio Ricci-Curbastro, italiar matematikaria (h. 1925).
• 1856 – John Singer Sargent, erbesteratutako estatubatuar margolaria, bete belaunaldiko erretratu margolari nabarmenena (h. 1925).
• 1861 – Silvestras Žukauskas, Errusiar Inperioaren armadako jenerala (h. 1937).
• 1863 – Swami Vivekananda, buruzagi eta erlijio-eraberritzaile hindua (h. 1902).
• 1873 – Spiridon Louis, greziar urketari eta korrikalaria, lehenengo Olinpiar Joko modernoen maratoiaren irabazlea (h. 1940).
• 1874 – Marta Anna Wiecka, poloniar moja (h. 1904).
• 1876 – Jack London, estatubatuar idazlea, kazetaria eta gizarte ekintzailea (h. 1916).
• 1878 – Ferenc Molnár, hungariar antzerkigile, antzerki-zuzendari, eleberrigile eta olerkaria (h. 1952).
• 1885 – Thomas Ashe, irlandar nazionalista (h. 1917).
• 1890 – Joseph Helffrich, alemaniar astronomoa (h. 1971).
• 1893 –
  • Hermann Göring, alemaniar politikari eta militarra, Hitlerren ordezkaria eta Luftwafferen komandante gorena (h. 1946).
  • Alfred Rosenberg, alemaniar politikari nazia (h. 1946).
• 1894 – Georges Carpentier, frantziar boxeolaria (h. 1975).
• 1896 – Boris Skossyreff, Andorrako errege izendatutako errusiar abenturazale eta espia (h. 1989).
• 1899 – Paul Hermann Müller, suitzar kimikaria, 1948ko Medikuntzako Nobel Saria (h. 1965).
• 1901 – Kurt Jooss, alemaniar dantzari eta koreografoa (h. 1979).
• 1905 – Erich Andres, alemaniar argazkilaria, Espainiako Gerra Zibilean Euskal Herrian argazkiak ateratakoa (h. 1992).
• 1906 – Emmanuel Levinas, lituaniar-frantziar filosofoa (h. 1995).
• 1907 – Sergei Koroliov, Sobietar Batasuneko suzirien ingeniari eta espazio-ontzien diseinatzaile nagusia (h. 1966).
• 1908 – Jean Delannoy, frantziar zinemagilea (h. 2008).
• 1909 – Archie Cochrane, eskoziar medikua (h. 1988).
• 1910 – Luise Rainer, alemaniar aktorea (h. 2014).
• 1915 – Tove Wallenstrøm, danimarkar aktorea (h. 2013).
• 1916 –
  • Ruth R. Benerito, estatubatuar kimikari eta asmatzailea, ehungintzan egindako lanagatik ezaguna (h. 2013).
  • Pieter Willem Botha, Hegoafrikako azken lehen ministroa eta lehendabiziko estatu presidentea, apartheid sistemaren sustatzailea (h. 2006).
• 1917 – Stella Cunliffe, britainiar estatistikaria, Royal Statistical Societyko lehen emakumezko presidentea (h. 2012).
• 1918 – Maharishi Mahesh Yogi, indiar yogia, gogoeta transzendentalaren mugimenduaren sortzailea (h. 2008).
• 1923 – Alice Miller, suitzar psikoanalista, umeen tratu txarren eta gizartearen eragina indibiduetan egindako lanengatik famatua (h. 2010).
• 1925 – Katherine MacGregor, estatubatuar aktorea (h. 2018).
• 1926 – Morton Feldman, estatubatuar musikagilea (h. 1987).
• 1928 – André Labarrère, frantziar politikaria, Akitaniako Eskualde Kontseiluko presidentea (h. 2006).
• 1931 – Franz Hinkelammert, alemaniar ekonomialari eta teologoa (h. 2023).
• 1933 –
  • Liliana Cavani, italiar zinemagilea.
  • Kamal Ganzouri, Egiptoko lehen ministroa (h. 2021).
• 1938 – Donald Tapia, estatubatuar enpresaria.
• 1939 –
  • Josep Maria Flotats, katalanezko antzerki-antzezle eta zuzendaria.
  • Joachim Yhombi-Opango, Kongoko Errepublikako presidentea (h. 2020).
• 1940 – Serge Latouche, frantziar ekonomialaria, Desazkundearen ekonomiaren teoriko nagusienetako bat.
• 1941 – Kazuo Imanishi, japoniar futbolaria.
• 1942 –
  • Ramiro de León Carpio, Guatemalako presidentea (h. 2002).
  • Michel Mayor, suitzar astrofisikaria, 2019ko Fisikako Nobel Saria.
• 1944 – Joe Frazier, Smokin' Joe, pisu astuneko estatubatuar boxeolaria (h. 2011).
• 1949 –
  • Ottmar Hitzfeld, alemaniar futbolari eta entrenatzaile ohia.
  • Haruki Murakami, japoniar idazlea.
  • Hélène Rioux, quebectar eleberrigilea, ipuin- idazlea eta itzultzailea.
  • Wayne Wang, txinatar jatorriko estatubatuar zinema zuzendaria.
• 1950 – Ajita Wilson, estatubatuar zinema-aktore eta aktore pornografikoa (h. 1987).
• 1951 – Kirstie Alley, estatubatuar aktorea eta umorista (h. 2022).
• 1952 –
  • Walter Mosley, fikziozko eleberrien estatutabuar idazlea.
  • John Walker, zeelandaberritar atleta ohia.
• 1953 – Martha Chávez, perutar abokatua eta politikaria.
• 1954 – Howard Stern, estatubatuar aktore, umorista eta idazlea, irratiko eta telebistako pertsonaia esanguratsua.
• 1956 –
  • Jaime Giménez Arbe, El Solitario, espainiar banku atrakatzailea.
  • Nikolai Noskov, errusiar rock-pop-folk abeslaria eta musikaria.
  • Ana Rosa Quintana, espainiar kazetari, telebista aurkezle, irrati esatari eta hedabideetako enpresaburua.
• 1958 – Zeba Islam Seraj, bangladeshtar biologo molekularra.
• 1959 –
  • Fede Castaños, espainiar futbolari ohi eta entrenatzailea.
  • Per Gessle, suediar gitarra-jotzaile, musikari, kantautore eta musikagilea.
• 1960 –
  • Guido Bontempi, italiar txirrindulari ohia.
  • Oliver Platt, kanadar-estatubatuar aktorea.
  • Dominique Wilkins, NBAko estatubatuar saskibaloi jokalari ohia.
• 1961 – Francisco Marhuenda, espainiar kazetari eta politikari ohia.
• 1963 –
  • Juan Carlos Monedero, espainiar politologoa eta politikaria.
  • María José Sanz Sánchez, espainiar biologoa eta ikertzailea.
• 1964 –
  • Jeff Bezos, estatubatuar negozio-handikia, Amazonen sortzailea.
  • Valdo Filho, brasildar futbolari ohia.
  • Blanca Li, espainiar koreografo, dantzari, zinemagile eta errealizadorea.
• 1967 – Meho Kodro, bosniar futbolari ohia.
• 1968 – Laura Mañá, kataluniar zinema-zuzendaria, aktorea eta gidoilaria.
• 1970 –
  • Zack de la Rocha, estatubatuar musikari, poeta eta ekintzailea.
  • Masaaki Sawanobori, japoniar futbolari ohia.
• 1971 – Scott Burrell, estatubatuar saskibaloi eta beisbol jokalari ohia.
• 1973 – Hande Yener, turkiar abeslari eta musikagilea.
• 1974 –
  • Melanie C, ingeles abeslaria eta aktorea, Spice Girls musika-boskoteko kideetako bat.
  • Hamilton Ricard, kolonbiar futbolari ohia.
• 1975 – Carlota Pereda, espainiar film-zuzendaria, errealizadorea eta gidoilaria.
• 1983 – Kalena Rios, brasildar emakumezko aktore pornografiko ohia eta modelo transexuala.
• 1987 – Naya Rivera, estatubatuar aktorea, modeloa eta abeslaria (h. 2020).
• 1993 –
  • Eve Lindley, estatubatuar aktorea eta modeloa.
  • Zayn Malik, britainiar abeslari eta konpositorea.
• 1995 –
  • Nathy Peluso, argentinar-espainiar kantari eta konposagilea.
  • Maverick Viñales, kataluniar motoziklismoko pilotua.
• 1996 – Rin Sumida, japoniar futbolaria.

Euskal Herria

• 1871 – Eduardo Zamacois, euskal herritar margolaria, Madrilen (j. 1841).
• 1961 – André de Chastenet, lapurtar eskultorea (j. 1879).
• 1978 – Rodolfo Bozas, euskal herritar kazetari eta itzultzailea (j. 1913).
• 1988 – Piarres Lartzabal, lapurtar antzerkigilea eta euskal idazlea (j. 1915).
• 1993 – Joxemi Zumalabe, donostiar kazetari eta enpresaburu euskaltzalea, euskalgintzako eragile funtsezkoenetako bat (j. 1950).
• 2001 –
  • Manuel Aznar Acedo, bizkaitar kazetaria, irratian lan egin zuena (j. 1916).
  • Juan Jose Irazusta, gipuzkoar idazlea (j. 1901).
  • Mariano Juaristi, Atano III.a, esku huskako gipuzkoar pilotaria, sekula izan den onenetakoa (j. 1904).
• 2010 – Jorge Cortes Izal, nafar euskaltzain urgazlea (j. 1930).
• 2012 - Manuel Hidalgo Salas, bizkaitar guardia zibila, torturatzailea izaeagatik ezaguna, Úbedan.
• 2013 – Lou Olangua, gipuzkoar rock abeslaria, euskal rockean lehenengo emakumetakoa (j. 1960).
• 2017 –
  • Paul Labadie, lapurtar errugbilaria (j. 1928).
  • Angel Segurola, gipuzkoar futbolari eta entrenatzailea (j. 1935).
• 2018 – Joxean Artze, gipuzkoar idazlea eta txalapartaria (j. 1939).
• 2019 –
  • Iñaki Garmendia, Laja, gipuzkoar trikitilaria (j. 1944).
  • Xabier Zapirain, gipuzkoar sukaldariburua, Euskal sukaldaritza berria mugimenduaren sortzaileetariko bat (j. 1934).

Mundua

• 690 – Benedikto Biscop, fraide anglosaxoia (j. c. 628).
• 1519 – Maximiliano I.a, Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadorea (j. 1459).
• 1537 – Lorenzo di Credi, italiar pizkundeko margolari eta eskultorea (j. c. 1459).
• 1628 – Francisco Ribalta, kataluniar pintorea (j. 1565).
• 1665 – Pierre de Fermat, frantziar matematikari eta legelaria (j. 1601).
• 1819 – André Morellet, frantziar ekonomialaria, idazlea eta entziklopedista (j. 1717).
• 1829 – Friedrich von Schlegel, alemaniar idazlea (j. 1772).
• 1833 – Marie-Antoine Carême, sukaldarien errege eta erregeen sukaldaria, frantziar okin eta sukaldaria (j. 1784).
• 1834 – William Grenville (Grenvilleko I. baroia), Erresuma Batuko lehen ministroa (j. 1759).
• 1839 – Joseph Anton Koch, erromantizismoko austriar margolaria, Alpetar margo-paisaia erraldoien sortzailetzat joa (j. 1768).
• 1856 – Ľudovít Štúr, eslovakiar idazlea, artzain protestantea eta Eslovakiako kultura pizkundearen aitzindaria (j. 1815).
• 1872 – Victor de Persigny, frantziar politikaria (j. 1808).
• 1909 – Hermann Minkowski, lituaniar-alemaniar matematikaria eta Albert Einsteinen irakaslea (j. 1864).
• 1911 – Georg Jellinek, austriar legelaria (j. 1851).
• 1922 – Helen Blanchard, estatubatuar asmatzailea, josteko makinei lotutako asmakizun ugarirengatik ezaguna (j. 1840).
• 1939 – Hariclea Darclée, errumaniar sopranoa (j. 1860).
• 1954 – Ellen Thesleff, finlandiar margolari espresionista, Finlandiako margolari modernista garrantzitsuenetakoa (j. 1869).
• 1955 – Maurice Legendre, frantziar intelektual katoliko eta hispanista (j. 1878).
• 1960 – Nevil Shute, anglo-australiar idazle, ingeniari eta hegazkinlaria (j. 1899).
• 1962 – Ariadna Tyrkova, errusiar politikari, kazetari, literatur kritikari eta teorilari feminista liberala (j. 1869).
• 1963 – Ramón Gómez de la Serna, espainiar idazle, kazetari eta itzultzailea (j. 1888).
• 1970 – Blanche Stuart Scott, Estatu Batuetako lehen emakume hegazkinlaria (j. 1884).
• 1976 – Agatha Christie, 66 misterio- eta hilketa-eleberriren ingeles idazlea (j. 1890).
• 1977 – Henri-Georges Clouzot, frantziar zinemagilea eta gidoi-egilea (j. 1907).
• 1990 – Paul Amadeus Pisk, austro-estatubatuar musikologo eta konpositorea (j. 1893).
• 1991 – Vasco Pratolini, italiar idazlea (j. 1913).
• 1994 – Samuel Bronston, besarabiar jatorriko estatubatuar zinema ekoizlea (j. 1908).
• 1997 –
  • Jean-Edern Hallier, frantziar idazlea (j. 1936).
  • Charles Brenton Huggins, kanadar-estatubatuar medikua, 1966ko Medikuntzako Nobel Saria (j. 1901).
• 1998 – Ramon Sampedro, espainiar gaixo tetraplegikoa (bere buruaz beste eginda).
• 2001 – William Hewlett, estatubatuar asmalaria, Hewlett-Packard konpainiaren sortzaileetako bat (j. 1913).
• 2002 – Cyrus Vance, estatubatuar politikaria (j. 1917).
• 2003 –
  • Leopoldo Galtieri, Argentinako presidentea (j. 1925).
  • Maurice Gibb, britainiar musikari, abeslari, egile abeslari eta disko ekoizlea (j. 1949).
• 2004 – Olga Ladyzhenskaya, sobietar matematikaria (j. 1922).
• 2007 – Alice Coltrane, estatubatuar konpositore, pianista, organo-jotzaile eta jazz harpa- jotzailea (j. 1937).
• 2008 – Ángel González, espainiar poeta (j. 1925).
• 2009 – Claude Berri, frantziar aktore, zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea (j. 1934).
• 2010 –
  • Zilda Arns, brasildar pediatra eta giza-ekintzailea (j. 1934).
  • Daniel Bensaïd, frantziar filosofo troskista, 68ko maiatzeko mugimenduko ikasle buruzagi ezagunenetako bat (j. 1946).
• 2012 – Marie Mansart, frantziar aktorea (j. 1925).
• 2014 – Halet Çambel, turkiar arkeologo eta esgrimalaria (j. 1916).
• 2017 – William Peter Blatty, estatubatuar idazle, zinema zuzendari eta ekoizlea (j. 1928).
• 2020 – Roger Scruton, ingeles filosofo eta idazlea (j. 1944).
• 2022 – Ronnie Spector, estatubatuar abeslaria, The Ronettes taldeko ahots nagusia (j. 1943).
• 2023 –
  • Paul Johnson, ingeles idazle eta historialaria (j. 1928).
  • Lisa Marie Presley, estatubatuar abeslari, aktore eta kantautorea (j. 1968).

Sehaska egutegiko izendegia: Xiker eta Eder/Ederne/Ederra.