Urtarrilaren 29

Euskal Herria

• 1573 – Gipuzkoako alkateek idazten eta irakurtzen jakin behar zutela berretsi zuen Filipe II.a Espainiakoak. Arauak ez zuen hizkuntza zehazten, eta Gipuzkoako foruek ez zuen euskararen erabilera inola ere mugatzen.
• 1981 – Jose María Ryan Lemoizko zentral nuklearreko ingeniari nagusia bahitu zuen ETA militarrak. Astebeteko epean lanak gelditu ezean, Ryan hilko zutela mehatxu egin zuten.
• 2007 – Bilbon EAJ, EA, EB eta Aralar manifestatu ziren Juan Jose Ibarretxe lehendakariari babesa agertzeko. Arrazoia: Batasunarekin biltzeagatik egingo zioten epaiketagatik.
• 2012 – Euskal Herrian siberiar hotz-bolada eta elurtearen ondorioz asteburu oso batean alerta laranja egoera egon zen.

Mundua

• 757 – Txinan An Lushan ―Tang dinastiaren aurkako matxinadaren burua― bere semeak, An Qingxu, hil zuen.
• 1912 – Emakumeek gidatzen zuten ‘Ogia eta larrosen’ grebaren baitan, oihalgintzako milaka langilek manifestazioa egin zuten AEBetako Massachusettsen, Lawrence hirian. Poliziak manifestariei tiro egin zien 34 urteko Anna LoPizzo hilez.
• 2007 – Sesman Espainiako armadaren helikopteroa erori zen eta 4 bidaiarietatik bi hil ziren.

Euskal Herria

Mundua

• 1964 – Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb filma estreinatu zen, Stanley Kubrickek zuzendu eta Peter Sellers ingeles aktore eta umoristak antzeztu zuen.
• 1995 – Heat filma estreinatu zen, Michael Mannk zuzendu eta Al Pacino, Robert De Niro, Tom Sizemore, Diane Venora, Amy Brenneman, Ashley Judd, Mykelti Williamson, Wes Studi, Ted Levine, Jon Voight eta Val Kilmer aktoreek antzeztu zuten.

Euskal Herria

Mundua

• 1886 – Karl Benzek gasolinaz zebilen lehen autoa patentatu zuen.
• 1998 – Pegaso misioa abiatu zen Baikonurreko kosmodromotik. Tripulazio artean Leopold Eyharts euskal herritarra zegoen. Misioak 19 egun iraun zuen espazioan.

Euskal Herria

Mundua

• 2012 –
  • Viktoria Azarenka eta Novak Djoković tenislariak Australiako Irekiko txapeldun berriak bilakatu ziren.
  • 2012ko Europako Eskubaloi Txapelketa: Danimarkak Serbiari finala irabazi eta Europako txapeldun bilakatu zen.

Euskal Herria

• 1806 – Concha Murguia Egaña, gipuzkoar abertzalea eta Galiziako kulturaren eta tradizioaren defendatzailea (h. 1854).
• 1864 – Juana Francisca Perez de Labeaga, Blasa de María, nafar moja (h. 1936).
• 1898 – Ricardo Zabaltza, euskal sindikalista eta politikaria (h. 1940).
• 1902 – Julia Klaudia Gabilondo, bizkaitar idazlea (h. 1994).
• 1907 –
  • Francisco Madina, gipuzkoar apaiz eta musikagilea (h. 1972).
  • Ramón Vizcaíno, bizkaitar enpresa-gizona (h. 1999).
• 1921 – Maurice Plantier, lapurtar politikaria (h. 2006).
• 1926 – Edurne Garitazelaia, bizkaitar euskaltzalea. Arrigorriagako Kultur Etxeak haren izena darama (h. 2005).
• 1929 – Iñaki Aginaga Beristain, gipuzkoar intelektual, ikertzaile eta politikaria (h. 2021).
• 1934 – Francisco Azkona, nafar apaiz eta soziologoa.
• 1950 – Paquita Sáenz de Urturi, arabar arkeologoa.
• 1951 – Mikel Anjel Lertxundi, bizkaitar eskultorea.
• 1952 – Mikel Aranburuzabala, bizkaitar zinema zuzendari artistikoa, arkitekto teknikoa eta dekoradorea.
• 1953 – Jaime Albisu, bizkaitar txirrindulari ohia.
• 1956 – Antonio Zubiaurre, 21 urtez Alkizako alkatea (h. 2004).
• 1960 – Cristina Tapias, bizkaitar jostuna, irakaslea eta enpresaburua.
• 1964 –
  • Maider Aroztegi, lapurtar politikaria, Miarritzeko auzapeza.
  • Maria Luisa Irizar, gipuzkoar korrikalari ohia.
• 1965 –
  • Javier Gartziandia, nafar txirrindulari ohia.
  • Itziar Gomez, nafar psikologoa eta Geroa Baiko politikaria.
• 1967 – Xabier Irujo Ametzaga, euskal irakaslea eta idazlea, Caracasen.
• 1973 – Asier Mendizabal, gipuzkoar artista.
• 1975 –
  • Xabier Gantzarain, euskal idazlea.
  • Xabier Jauregi, gipuzkoar futbolari ohia.
  • Elena Urkizu, gipuzkoar belar hockey jokalari ohia.
• 1977 – Sorkun, euskal abeslaria eta musikaria.
• 1981 – Álex Ubago, gipuzkoar abeslari eta konpositorea.
• 1983 – Marcos Casado, bizkaitar saskibaloi jokalaria, Santanderren.
• 1987 –
  • Naiara Díez, nafar saskibaloi-jokalaria.
  • Jon López Carracedo, bizkaitar futbolaria.
• 1988 – Joan Crespo, gipuzkoar kirolaria, ur bizietako K1 modalitatean aritzen dena.
• 1989 – Erika Olaizola, gipuzkoar aktorea.
• 1990 – Ismael López, nafar futbolaria.
• 1997 – Antonio Salado, bizkaitar futbolaria.
• 2002 – Garazi Estebez, gipuzkoar txirrindularia.

Mundua

• 1449 – Katharina von Bora, Martin Lutero Erreforma Protestantearen lider alemaniarraren emaztea (h. 1552).
• 1455 – Johannes Reuchlin, alemaniar humanista eta exegeta (h. 1522).
• 1584 – Frederiko Henrike Orange-Nassaukoa, Orangeko printzea (h. 1647).
• 1589 – Franciscus Junius, alemaniar hizkuntzalaria (h. 1677).
• 1688 – Emmanuel Swedenborg, suediar mistikoa, filosofoa eta zientzialaria (h. 1772).
• 1749 – Kristian VII.a Danimarkakoa, Danimarkako eta Norvegiako erregea (h. 1808).
• 1767 – Anne-Louis Girodet de Roussy-Trioson, frantziar margolaria (h. 1824).
• 1773 – Friedrich Mohs, alemaniar mineralogoa eta geologoa (h. 1839).
• 1782 – Daniel Auber, frantziar operagilea (h. 1871).
• 1810 – Ernst Kummer, alemaniar matematikaria (h. 1893).
• 1843 – William McKinley, Ameriketako Estatu Batuetako 25. Presidentea (h. 1901).
• 1850 – Ebenezer Howard, lorategi-hirien mugimenduko Ingalaterrako sustatzailea (h. 1928).
• 1853 – Kitasato Shibasaburō, japoniar sendagilea eta bakteriologoa, izurri bubonikoa eragiten duen baziloaren aurkitzailea (h. 1931).
• 1856 – Vladimir Golenistxov, errusiar egiptologoa, egiptologiaren aitzindarietako bat (h. 1947).
• 1860 – Anton Txekhov, errusiar idazlea (h. 1904).
• 1862 – Frederick Delius, ingeles musikagilea (h. 1934).
• 1866 – Romain Rolland, frantziar idazlea, 1915eko Literaturako Nobel Saria (h. 1944).
• 1867 – Vicente Blasco Ibáñez, espainiar idazle, kazetari eta politikaria (h. 1928).
• 1873 – Luis Amadeo Savoiakoa, italiar printze, mendizale eta esploratzailea (h. 1933).
• 1874 –
  • Tomás Muñiz, espainiar elizgizon eta politikaria, Iruñeko apezpikua izandakoa (h. 1948).
  • John D. Rockefeller Jr., estatubatuar finantzaria eta filantropoa (h. 1960).
• 1878 – Mary Jobe Akeley, estatubatuar esploratzaile, egile, alpinista eta argazkilaria (h. 1966).
• 1887 – Julián Ruete, espainiar futbolari eta entrenatzailea (h. 1939).
• 1888 – Wellington Koo, txinatar diplomatikoa, herrialdearen ordezkaria 1919ko Parisko Bake Biltzarrean (h. 1985).
• 1892 – Ernst Lubitsch, alemaniar zinema zuzendaria (h. 1947).
• 1902 – Lyubov Orlova, sovietar zinemako lehen izar handia, antzerki aktorea eta abeslaria (h. 1975).
• 1904 – Arnold Gehlen, alemaniar antropologo eta soziologoa (h. 1976).
• 1905 – Barnett Newman, estatubatuar margolaria (h. 1970).
• 1910 –
  • Leonidas Proaño, ekuadortar apezpiku erromatar katolikoa (h. 1988).
  • Henri Queffelec, frantziar idazlea (h. 1992).
• 1913 – Victor Mature, estatubatuar aktorea (h. 1999).
• 1914 – Shichirō Fukazawa, japoniar idazlea eta musikaria (h. 1987).
• 1919 – Marina Ginestà, Bigarren Errepublikako eta Espainiako Gerra Zibileko militante komunista (h. 2014).
• 1920 – José Luis de Vilallonga, Castellbelleko markesa, espainiar idazle eta antzezlea (h. 2007).
• 1921 – Mustafa Ben Halim, Libiako lehen ministroa (h. 2021).
• 1923 –
  • Jack Burke Jr., estatubatuar golflaria (h. 2024).
  • Paddy Chayefsky, estatubatuar antzerkigile, gidoilari eta eleberrigilea (h. 1981).
• 1924 –
  • Luigi Nono, italiar musikagilea (h. 1990).
  • Bianca Maria Piccinino, italiar idazle, kazetari eta aurkezlea.
• 1925 – Isidore Isou, errumaniar-frantziar idazlea (h. 2007).
• 1926 –
  • Roberto Goyeneche El Polaco, euskal jatorriko argentinar tango abeslaria (h. 1994).
  • Abdus Salam, pakistandar fisikaria, 1979ko Fisikako Nobel Saria (h. 1996).
• 1929 –
  • Isamu Akasaki, japoniar ingeniari eta fisikaria, 2014ko Fisikako Nobel Saria (h. 2021).
  • Peter Diener, germano-suitzar alpinista.
  • Józef Gara, poloniar meatzaria, desagertzeko arriskuan dagoen wymysorys hizkuntzan olerkiak eta kantak idatzi zituena (h. 2013).
  • Elio Petri, italiar zinema zuzendaria (h. 1982).
• 1931 –
  • Xosé Fernández Ferreiro, galiziar idazlea (h. 2015).
  • Gert Hofmann, alemaniar idazlea (h. 1993).
  • Ferenc Mádl, Hungariako presidentea (h. 2011).
• 1935 – Luboš Kohoutek, txekiar astronomoa (h. 2023).
• 1936 – Joaquín Peiró, espainiar futbolaria eta futbol-entrenatzailea (h. 2020).
• 1938 – Aitor Otaño, euskal jatorriko argentinar errugbilari eta entrenatzailea (h. 2005).
• 1939 – Germaine Greer, australiar idazle, akademiakide, kazetari eta idazlea, XX. mendeko ordezkari feminista garrantzitsuenetakoa.
• 1942 –
  • Claudine Longet, frantziar aktore eta abeslaria.
  • Arnaldo Tamayo Méndez, kubatar gerra-pilotua eta kosmonauta, Kubako Errepublikako heroia eta Sobietar Batasuneko heroia.
• 1944 – Álvaro de Rújula, espainiar zientzialaria, ikertzailea eta fisikaria.
• 1945 –
  • Ibrahim Boubacar Keïta, Maliko presidentea (h. 2022).
  • Tom Selleck, estatubatuar aktorea.
• 1946 – Bettye LaVette, estatubatuar soul-abeslaria.
• 1947 –
  • Linda B. Buck, estatubatuar biologoa, 2004ko Medikuntzako Nobel Saria.
  • Montserrat Galí Boadella, kataluniar-mexikar arte mexikarreko historialaria (h. 2023).
• 1948 –
  • Cristina Saralegui, kubatar kazetari, aktore eta telebistako aurkezlea.
  • Marc Singer, kanadar-estatubatuar zinema eta telebistako aktorea.
• 1949 –
  • Eugene de Kock, hegoafrikar polizia-buru hiltzailea eta torturatzailea.
  • Tommy Ramone, Ramones taldeko lehen bateria-jotzaile eta sortzaileetako bat (h. 2014).
  • Lori Sandri, brasildar futbolari eta entrenatzailea (h. 2014).
• 1950 – Jody Scheckter, hegoafrikar auto-gidari ohia.
• 1951 – Hiroshi Kato, japoniar futbolari ohia eta entrenatzailea.
• 1953 – Teresa Teng, taiwandar pop abeslaria (h. 1995).
• 1954 – Oprah Winfrey, estatubatuar komunikabide jabea, talk-show aurkezle, aktore, produktore eta filantropista.
• 1960 –
  • Gia Carangi, estatubatuar modeloa, lehen top modela eta HIESaren ondorioz hildako lehen emakume ezaguna (h. 1986).
  • Greg Louganis, estatubatuar kirolari eta LGBT ekintzailea, historiako tranpolin-jauzilaririk hoberenetakoa.
• 1962 – Olga Tokarczuk, poloniar idazle, aktibista eta intelektuala, 2018ko Literaturako Nobel Saria.
• 1963 – Ismail Haniyeh, Hamas alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat Palestinar Aginte Nazionaleko lehen ministroa.
• 1964 – Pepa Bueno, espainiar kazetari, irrati esatari eta telebista aurkezlea.
• 1965 – Anton Gubankov, errusiar kazetari eta funtzionarioa (h. 2016).
• 1966 – Romário, brasildar futbolari ohia.
• 1968 – Edward Burns, estatubatuar aktore eta zuzendaria.
• 1969 – María Gámez Gámez, Guardia Zibilaren lehen emakume-zuzendari nagusia.
• 1970 – Heather Graham, estatubatuar aktorea.
• 1971 – Joan Herrera, kataluniar politikari eta legelaria.
• 1972 –
  • Coumba Gawlo, senegaldar abeslari eta musika konposatzailea.
  • Engin Günaydın, turkiar aktore eta umorista.
• 1974 – Dariusz Zalewski, poloniar elizgizona.
• 1975 –
  • Sara Gilbert, estatubatuar aktorea.
  • Olga Novo, galiziar poeta eta saiakeragilea.
• 1976 – Saúl Martínez, hondurastar futbolari ohia.
• 1979 – Christina Koch, estatubatuar ingeniaria eta astronauta, espazioan jarraian denbora gehien egondako emakumea.
• 1980 – Gustavo César Veloso, espainiar txirrindularia.
• 1985 –
  • Marc Gasol, kataluniar saskibaloi jokalaria.
  • Nana Lee, indonesiar abeslari, saxofoi-jotzaile, musikagile eta aktorea.
• 1987 –
  • Ksenia Kahnovitx, errusiar modeloa.
  • Kazuhisa Kawahara, japoniar futbolaria.
• 1988 –
  • Jessica Iskandar, indonesiar aktorea eta modeloa.
  • Stephanie Gilmore, australiar surflaria, zazpi aldiz ASPko Munduko Surf Txapelketaren irabazle.
• 1990 – Daisuke Suzuki, japoniar futbolaria.
• 1993 – Masatoshi Kushibiki, japoniar futbolaria.
• 1997 – Yui Hasegawa, japoniar futbolaria.

Euskal Herria

• 1548 – Rodrigo Mercado Zuatzola, gipuzkoar apezpikua, Valladoliden (j. c. 1460).
• 1766 – Manuel Larramendi, euskal idazlea (j. 1690).
• 1823 – Migel Lardizabal Uribe, jatorri euskalduneko historialari, politikari eta idazle monarkiazalea (j. 1744).
• 1885 – Michel Renaud, baxenafar politikaria (j. 1812).
• 1930 – Martin Landerretxe, euskal idazlea (j. 1842).
• 1968 – Jose Mari Quesada Lasarte, frankismoak erahildako lehen ETAkidea, torturen ondorioz (j. 1934).
• 1971 – Jose Arana Gorostegi, gipuzkoar futbolaria (j. 1911).
• 1993 –
  • Ángel Garma, bizkaitar psikiatra eta psikoanalista, Buenos Airesen (j. 1904).
  • Vicente Valle, bizkaitar futbolaria (j. 1918).
• 2002 – Kaxiano Ibarguren, Lizartzako itsua, soinujole euskalduna (j. 1932).
• 2007 – Pedro Sodupe, Gelatxo, gipuzkoar trikitilaria (j. 1928).
• 2015 – Pilare Alba, Elizondoko eskoletako maistra (j. 1913).
• 2018 –
  • Jose Mari Aristegi, euskal arraunlaria (j. 1928).
  • Felix Bidaurreta, nafar txirrindularia (j. 1921).
  • Olga Cazalis, bizkaitar erraketista, Tenerifen (j. 1925).

Mundua

• 757 – An Lushan, Asia erdiko lider militarra.
• 1119 – Gelasio II.a, Aita santua.
• 1287 – Migel Sanoitz Uncastillokoa, Iruñeko apezpikua.
• 1629 – Carlo Maderno, italiar arkitektoa, barrokoaren aitzindaria (j. 1556).
• 1639 – Antonio Álvarez de Toledo Beaumont, Albako dukea, Leringo VI. kondea eta Nafarroako kondestablea (j. 1568).
• 1676 – Alexis Errusiakoa, Errusiako tsarra (j. 1629).
• 1696 – Ivan V.a Errusiakoa, Errusiako tsarra (j. 1666).
• 1722 – Carl Gustav Rehnskiöld, Suediako kanpo mariskala (j. 1651).
• 1820 – Jurgi III.a Erresuma Batukoa, Erresuma Batua eta Britainiar Jabegoen erregea (j. 1738).
• 1829 – Paul Barras, frantziar politikaria, Direktorioko kidea (j. 1755).
• 1859 – William Cranch Bond, estatubatuar astronomoa (j. 1789).
• 1868 – José María Achá, Boliviako presidentea (j. 1810).
• 1870 – Leopoldo II.a Toskanakoa, Toskanako duke handia (j. 1797).
• 1888 – Edward Lear, ingeles artista, ilustratzaile, musikari, egile eta olerkaria (j. 1812).
• 1899 – Alfred Sisley, frantziar-ingeles margolaria (j. 1839).
• 1906 – Kristian IX.a Danimarkakoa, Danimarkako erregea (j. 1818).
• 1907 – Helen Taylor, ingeles feminista, idazlea eta aktorea (j. 1831).
• 1919 – Aram Manukian, armeniar iraultzailea (j. 1879).
• 1920 – Constance Frost, zeelandaberritar mediku, bakteriologo eta patologoa (j. c. 1863).
• 1926 – Ángeles López de Ayala, espainiar politikari dramaturgo, narratzaile, kazetari eta aktibista (j. 1858).
• 1928 – Douglas Haig, Britainiar armadako ofizial nagusia (j. 1861).
• 1934 – Fritz Haber, alemaniar kimikaria, 1918ko Kimikako Nobel Saria (j. 1868).
• 1938 – Armando Palacio Valdés, espainiar idazlea (j. 1853).
• 1941 – Ioannis Metaxas, greziar militar, politikari eta diktadorea (j. 1871).
• 1943 – Henriette Caillaux, Joseph Caillaux politikari frantsesaren emaztea eta arte historialaria (j. 1874).
• 1946 – Bolesława Lament, poloniar moja (j. 1862).
• 1948 – Tomislav II.a Kroaziakoa, Italiako Savoiako etxeko printze eta Kroaziako erregea (j. 1900).
• 1955 – Hans Hedtoft, Danimarkako lehen ministroa (j. 1903).
• 1963 – Robert Frost, estatubatuar olerkaria (j. 1874).
• 1964 –
  • Alfredo Baeschlin, suitzar arkitekto, margolari, eskultore eta idazlea (j. 1883).
  • Adolfo Díaz, Nikaraguako presidentea (j. 1875).
  • Alan Ladd, estatubatuar aktorea (j. 1913).
• 1968 – Tsuguharu Foujita, japoniar margolaria (j. 1886).
• 1969 – Allen Dulles, estatubatuar espioi eta politikaria, CIAko burua (j. 1893).
• 1970 – Basil Liddell Hart, britainiar militar , historialari militarra eta teoriko militarra (j. 1895).
• 1979 – Martí Marcó, Terra Lliureko militantea, Espainiako segurtasun indarren tiroen ondorioz (j. 1959).
• 1982 – Palden Thondup Namgyal, azken Sikkimgo erregea (j. 1923).
• 1987 – Josep Vicenç Foix, kataluniar idazlea (j. 1894).
• 1991 – Yasushi Inoue, japoniar eleberrigilea (j. 1907).
• 1993 – Gustav Hasford, estatubatuar idazle, gidoilari eta gerra-berriemailea (j. 1947).
• 1994 – Jakobína Sigurðardóttir, islandiar idazlea (j. 1918).
• 1997 – Osvaldo Soriano, argentinar idazle eta kazetaria (j. 1943).
• 2002 – Harold Russell, kanadar-estatubatuar militar eta aktorea (j. 1914).
• 2003 – Lee Yoo-hyung, hegokorear futbolaria (j. 1911).
• 2004 – Janet Frame, zeelandaberritar eleberrigilea, ipuingilea eta poeta (j. 1924).
• 2005 – Ephraim Kishon, israeldar idazle eta zinema zuzendaria (j. 1924).
• 2006 –
  • Margaluz, espainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. 1939).
  • Nam June Paik, korear-estatubatuar artista (j. 1932).
• 2008 – Paco Vidarte, espainiar filosofoa, idazlea eta LGTBQ eskubideen aldeko ekintzailea (j. 1970).
• 2011 – Milton Babbitt, estatubatuar musikagilea, musika elektronikoan aitzindaria (j. 1916).
• 2012 – Oscar Luigi Scalfaro, Italiako 9. Presidentea (j. 1918).
• 2015 –
  • Amparo Baró, espainiar aktorea (j. 1937).
  • Colleen McCullough, australiar eleberrigilea (j. 1937).
• 2016 – Jacques Rivette, frantziar zinemagilea eta kritikaria (j. 1928).
• 2018 – Ion Ciubuc, Moldaviako lehen ministroa (j. 1943).
• 2020 – Violeta la Burra, andaluziar kopla eta flamenko abeslaria eta dantzaria, transformismoaren ikonoa eta LGTBI komunitatearen aitzindaria (j. 1936).
• 2021 –
  • Yvon Douis, frantziar futbolaria (j. 1935).
  • Hilton Valentine, ingeles gitarra-jotzailea, The Animals taldeko kidea (j. 1943).
• 2023 –
  • Roger Schank, hezkuntza sistemetan aldaketa sakonen sustatzailea eta adimen artifizialean aditua (j. 1946).
  • Kyle Smaine, estatubatuar akrobaziazko eskiatzailea (j. 1991).
• 2024 – Hinako Ashihara, japoniar mangaka (j. 1974).

• Sehaska egutegiko izendegia: Ohian/Ohiana/Ohiane.