زبان ازبکی
زبان اُزبکی (به ازبکی: O'zbek tili / Ўзбек тили / اۉزبیک تیلی) یکی از زبانهای ترک‌تبار است. ازبکی زبان رسمی کشور ازبکستان است و حدود ۲۷ میلیون نفر گویشور دارد. این زبان از شاخهٔ قارلق زبانهای ترکی‌تبار است. زبانهای فارسی، عربی و روسی تأثیرات خارجی محسوسی بر زبان ازبکی داشته‌اند. واژگان، جمله‌سازی و تلفظ در زبان ازبکی از راه ریشه‌های تاریخی به شدت تحت تأثیر زبان فارسی قرار گرفته‌است. نویسندهٔ کتاب واژه‌های فارسی در زبان ازبکی بیش از چهار هزار واژهٔ فارسی در زبان ازبکی را گردآوری کرده‌است. گویش برخی از این واژه‌ها در زبان ازبکی نسبت به زبان فارسی، کمی تفاوت دارد ولی بسیاری از آنها همانند واژگان فارسی به کار می‌رود. بیشتر کتب قدیمی و تاریخی ازبکستان نیز به زبان فارسی یا به زبان ازبکی با استفاده از الفبای فارسی نگاشته شده که در کتابخانه‌ها و موزه‌های این کشور به نمایش گذاشته شده‌است.[۴]
| ازبکی | |
|---|---|
| Oʻzbekcha, oʻzbek tili, Ўзбекча, ўзбек тили, اۉزبیکچه، اۉزبیک تیلی | |
| زبان بومی در | ازبکستان، افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان، قزاقستان، ترکمنستان، روسیه، چین |
| قومیت | ازبک‌ها |
شمار گویشوران | ۲۷ میلیون (۲۰۱۹)[۱] |
گونه‌های نخستین | |
| لاتین، سیریلیک، عربی | |
| وضعیت رسمی | |
زبان رسمی در |  ازبکستان |
زبان اقلیت شناخته‌شده در | |
| تنظیم‌شده توسط | Tashkent State University of Uzbek language and literature |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۱–۶۳۹ | uz |
| ایزو ۲–۶۳۹ | uzb |
| ایزو ۳–۶۳۹ | uzb – کد همگانیکدهای اختصاصی: uzn – [[شمالی]]uzs – [[جنوبی]] |
| گلاتولوگ | uzbe1247[۳] |
| زبان‌شناسی | 44-AAB-da, db |
 | |
در ادبیات اقوام ترک‌زبان آسیای مرکزی هزاران واژهٔ فارسی می‌یابید. یک شعر قرون وسطایی در زبان ترکی به‌ویژه زبان ازبکی ده‌ها ترکیب فارسی دارد برای نمونه بیت «لیلی سر زلف شانه می‌کرد/ مجنون دُر اشک دانه می‌کرد» به صورت «لَیلی سر زلف شانه ای‌دور/ مجنون در اشک دانه ای‌دور» در زبان ازبکی ترجمه شده‌است. در کتابخانهٔ ابوریحان بیرونی در ازبکستان ۴۳ هزار نسخهٔ خطی نگهداری می‌شود که ۳۹ هزار تای آنها به زبان فارسی است.[۵] بسیاری از واژگان زبان عربی از طریق زبان فارسی وارد زبان ازبکی شده‌اند. واژگان زبان ازبکی به شدت از زبان پارسی و لهجه‌های آن یعنی تاجیکی و دری اثر پذیرفته‌است.[۶][۷]
«ازبکی» یک اصطلاح نوظهور است و امروزه به جای اصطلاح «ترکی» در ازبکستان استفاده می‌شود. تا سال ۱۹۰۴ به مانند سایر زبانهای آسیای مرکزی، ازبکی نیز با خط فارسی-عربی نوشته می‌شد. از ۱۹۲۴ تا ۱۹۴۰ از الفبای لاتین استفاده شد و از ۱۹۴۰ تا ۲۰۰۲ نیز از الفبای کریل برای نگارش آن استفاده شد و از سال ۲۰۰۲ به بعد نیز دوباره الفبای لاتین مخصوص ازبکی مورد استفاده قرار گرفت.
تعداد گویشوران
تخمین‌ها از تعداد گویشوران این زبان بسیار اختلاف دارند. دانشنامهٔ سوئدی Nationalencyklopedin تعداد گویشوران بومی را ۳۰ میلیون نفر تخمین زده‌است.[۸] منابع دیگر گویشوران ازبکی را به صورت زیر تخمین زده‌اند: ۲۱ میلیون نفر در ازبکستان، ۳٫۴ میلیون نفر در تاجیکستان، ۹۰۰ هزار نفر در افغانستان، ۵۰۰ هزار نفر در قرقیزستان، ۶۰۰ هزار نفر در قزاقستان، ۳۰۰ هزار نفر در ترکمنستان و ۳۰۰ هزار نفر در روسیه.
واج‌شناسی
واکه‌ها
زبان ازبکی دارای ۶ واکه (حرف صدادار) می‌باشد. برخلاف سایر زبانهای ترکی، قانون هماهنگی واکه‌ای در ازبکی وجود ندارد. سابقاً لهجه‌های ازبکی در میان دهقانان و در مناطق روستایی دارای ۹ واکه و تابع سخت قانون هماهنگی واکه‌ای بود. در مقابل آن، لهجه‌های شهری، به دلیل این‌که شهرهای ماوراءالنهر و شمال افغانستان معمولاً دوزبانه فارسی/تاجیکی و ترکی/ازبکی بودند، لهجه‌های شهری تحت تأثیر شدید گویش فارسی‌زبانان قرار گرفته و به مرور زمان، قانون هماهنگی واکه‌ای در آن به حد زیادی تضعیف شده بود.[۹]
تا پیش از پروژهٔ دولت-ملت سازی در اتحاد جماهیر شوروی و تشکیل ازبکستان شوروی، دانستن و پایبند بودن به قانون هماهنگی واکه‌ای در گفتار، نشان تسلط شخص بر زبان زبان ترکی و نشان ارجمندی بود. زبان فرهنگ و ادب ترکی در آن زمان، زبان جغتایی بود که در آن، مثل سایر زبانهای ترکی، قانون هماهنگی واکه‌ها رعایت می‌شد.[۹]
اما با تشکیل ازبکستان شوروی و تلاش برای استانداردسازی زبان ازبکی به جهت متحد کردن مردمان شهرها و روستاهای بخارا، خیوه و قوقند، تصمیم بر ساده‌سازی زبان و تطبیق آن با لهجهٔ شهرها شد. در نتیجه، تعداد واکه‌ها از ۹ به ۶ کاهش یافت، و چه در نوشتار عربی، و چه در نوشتارهای جدید سیریلیک و لاتین، این امر بازتاب داده شد.[۹]
| آوانگاری | عربی | لاتین | سیریلیک | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| تنها | آغازی | میانی | پایانی | |||
| [æ] ~ [ɑ] | اَ | ـَ | ه | A a | А а | |
| [ɒ] ~ [ɔ] | آ | ـا | O o | О о | ||
| [i] | ای | ایـ | ـیـ | ـی | I i | И и |
| [e] | ای | ایـ | ـیـ | ـی | E e | Э э / Е е |
| [o] | اۉ | ـۉ | Oʻ oʻ | Ў ў | ||
| [u] | او | ـو | U u | У у | ||
خط نوشتاری
- الفبای سیریلیک ازبکی:
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж |
| З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н | О о |
| П п | Р р | С с | Т т | У у | Ф ф | Х х | Ц ц |
| Ч ч | Ш ш | Ъ ъ | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я | Ў ў |
| Қ қ | Ғ ғ | Ҳ ҳ |
- الفبای لاتین ازبکی:
| А а | B b | V v | G g | D d | Е е | Yo yo | J j |
| Z z | I i | Y y | K k | L l | М m | N n | О о |
| P p | R r | S s | Т t | U u | F f | X x | Ts ts |
| Ch ch | Sh sh | ' | - | E e | Yu yu | Ya ya | O' o' |
| Q q | G' g' | H h |
- الفبای عربی ازبکی:
| ا / آ | ب | پ | ت | ث | ج | چ | ح |
| خ | د | ذ | ر | ز | ژ | س | ش |
| ص | ض | ط | ظ | ع | غ | ف | ق |
| ک | گ | ل | م | ن | نگ | و | ۉ |
| هـ | ی | ی | ی |
نمونه متن
ماده ۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر
| خط لاتین ازبکی | خط عربی ازبکی | خط سیریلیک ازبکی | ترجمه فارسی |
| Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng boʻlib tugʻiladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari ila birodarlarcha muomala qilishlari zarur. | برچه آدملر ایرکین، قدر-قیمت و حقوقلرده تینگ بۉلیب توغیلدیلر. اولر عقل و وجدان صاحبیدیرلر و بیر-بیرلری ایله برادرلرچه معامله قیلیشلری ضرور. | Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари ила биродарларча муомала қилишлари зарур. | همه انسان‌ها آزاد به دنیا می‌آیند و از نظر حیثیت و حقوق برابر هستند. آنها دارای عقل و وجدان هستند و باید نسبت به یکدیگر با روحیه برادری رفتار کنند. |
جستارهای وابسته
منابع
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «language Uzbek language». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۵ ژانویهٔ ۲۰۱۱.
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «dili Özbək dili». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای ترکی آذربایجانی، بازبینی‌شده در ۱۵ ژانویهٔ ۲۰۱۱.
الگو:کد زبانهای معرفی‌شده در ایزو ۶۳۹–۳ که حرف اول عنوان بین‌المللی آنها حرف U است
(به ازبکی: O'zbek tili / Ўзбек тили / اوزبیک تیلی)