Deserto

A palabra galega deserto, así como as súas familiares linguas romances (como a italiana deserto, a francesa désert ou a española desierto) ou a inglesa desert, provén da palabra latina dēsertum (orixinalmente "un lugar abandonado"), participio de dēserere, "abandonar".^[4] A correlación entre a aridez e a falta de poboación é complexa e pode variar en función da cultura. Aínda que hoxe en día usamos a palabra deserto para facer referencia a unha paisaxe árida, tamén se usa para facer referencia a un lugar deshabitado, como cando se fala dunha illa deserta.

A maioría das clasificacións radica nunha combinación do número de días de choiva por ano, a cantidade pluviométrica anual, temperatura, humidade e outros factores. En 1953, Peveril Meigs dividiu as rexións desérticas da Terra en tres categorías, de acordo co total de choiva que reciben. Por este sistema, hoxe amplamente aceptado, os terreos extremadamente áridos son os que teñen polo menos 12 meses consecutivos sen choiva, os terreos áridos teñen menos de 250 milímetros de choiva anual e os terreos semiáridos teñen unha media de precipitación anual entre 250 e 500 milímetros. Os terreos áridos e extremadamente áridos son os desertos, e os terreos semiáridos, cubertos de gramíneas, xeralmente chámanse estepas.

Con todo, a aridez por si soa non proporciona unha descrición exacta do que é un deserto. Por exemplo, a cidade de Phoenix, en Arizona, recibe menos de 250 mm de choiva ao ano, e está clasificada obviamente como desértica. Con todo, algunhas rexións xélidas de Alasca ou da Antártida tamén reciben menos de 250 mm de choiva por ano, con todo para a percepción común non son desérticas (trátase en efecto de desertos fríos ou desertos niveis: neles a vida superior é moi difícil, pero a evapotranspiración e a posibilidade de atopar auga doce é notoriamente maior que na clásica noción do que é un deserto). Para definir máis concretamente un deserto, sexa cálido ou frío, un dos parámetros que se utilizan é o da media anual de precipitacións: menos de 500 mm/ano supoñen unha zona semiárida onde existe moito estrés hídrico (aínda que este pódese amortecer se as temperaturas son baixas, por baixo dos 15 °C de termo medio anual). Outra definición ecolóxica de deserto é a dunha zona que recibe igual ou menos de 100 mm/ano de precipitacións e sen a compensación de ningunha outra fonte natural de auga doce.

As diferenzas de criterios residen no fenómeno chamado evapotranspiración. A evapotranspiración é a combinación de perda de auga por evaporación atmosférica da auga do chan, xunto coa perda de auga tamén en forma de vapor a través dos procesos vitais das plantas. O potencial de evapotranspiración é, polo tanto, a cantidade de auga que se evapora nunha rexión dada. A cidade de Tucson, en Arizona, recibe uns 300 mm anuais de choiva, con todo, poden evaporarse uns 2500 mm de auga no período dun ano. Noutras palabras, significa que case oito veces máis auga podería evaporarse nesta rexión da que normalmente cae. As taxas de evapotranspiración en rexións de Alasca son bastante máis inferiores; entón, aínda recibindo precipitacións mínimas, estas rexións distan moito da definición básica dun deserto: un lugar onde a evaporación supera o total da precipitación pluviométrica.

Xa que logo, existen diferentes formas de zonas desérticas. Os desertos fríos poden estar cubertos de neve; estes lugares non reciben moita choiva, e a que cae permanece conxelada como neve compacta. Estas áreas chámanse comunmente tundra, cando nelas existe unha curta estación con temperaturas por encima de cero graos Celsius e florece algo de vexetación nese período; ou rexións polares, se a temperatura permanece baixo o punto de conxelación durante todo o ano, deixando o chan practicamente sen formas de vida.

A maioría dos desertos non polares fórmanse porque reciben pouquísima auga. A auga tende a refrescar ou, polo menos, a moderar os efectos do clima no que é abundante. Nalgunhas partes do mundo os desertos xorden debido á existencia de «barreiras» á choiva: cando as masas de nubes descargan a maior parte da súa humidade sobre unha cadea de montañas, as áreas que se atopan máis aló son áridas porque o aire apenas conten humidade.

Os desertos tamén se clasifican pola súa localización xeográfica e patrón climático predominante, como ventos alisios, latitudes medias, barreiras anti-choivas, costeiros, de monzón, e polares. Algunhas áreas desérticas antigas presentes en rexións non-áridas forman os chamados paleodesertos.

Desertos en rexións de ventos alisios ou tropicais

Os ventos alisios teñen lugar en dúas franxas do globo divididas pola liña do ecuador, e fórmanse polo quecemento do aire na rexión ecuatorial. Estes ventos secos disipan a cobertura de nubes, permitindo que se quente máis o chan pola radiación do Sol. A maioría dos grandes desertos da Terra está en rexións surcadas por ventos alisios. O maior deserto do noso planeta, o Sáhara, situado ao norte de África -que en ocasións experimenta temperaturas de máis de 57 °C—, é un deserto de ventos alisios.

Desertos de latitudes medias

Os desertos de latitudes medias localízanse entre os paralelos 30° N e 50° N, e tamén na mesma franxa no hemisferio sur, en zonas subtropicais de alta presión atmosférica. Estes desertos están en concas de drenaxe apartadas dos océanos e teñen grandes variacións de temperaturas anuais. O deserto de Sonora, no suroeste de América do Norte é un típico deserto de latitude media. O deserto de Tengger, na China, é outro exemplo.

Desertos debidos a barreiras ao aire húmido

Fórmanse debido a grandes barreiras montañosas que impiden a chegada de nubes húmidas nas áreas a sotavento (ou sexa, protexidas do vento, que trae a humidade). A medida en que o aire sobe pola montaña, a auga precipítase e o aire perde o seu contido húmido. Así, fórmase un deserto no lado oposto. O deserto de Xudea en Israel e Cisxordania, e o de Cuyo na Arxentina, son un exemplo.

Desertos costeiros

Os desertos costeiros localízanse xeralmente nos bordos occidentais de continentes próximos aos trópicos de Cáncer e de Capricornio. Están influídos por correntes oceánicas costeiras frías que discorren paralelas á costa. Debido aos sistemas de vento locais que dominan os ventos alisios, estes desertos son menos estables que os doutro tipo. Durante o inverno, a néboa, producida por correntes frías ascendentes, cobre frecuentemente os desertos costeiros cun manto branco que bloquea a radiación solar. Os desertos costeiros son relativamente complexos, pois son o produto de sistemas terrestres, oceánicos e atmosféricos. Un deserto costeiro, o de Atacama, en Chile, é o máis seco da Terra. Nel, unha choiva posible de ser medida -é dicir, de 1 mm ou máis— pode ter lugar unha vez cada 5, 20 ou ata cada 400 anos.^[5][6] Isto débese a que se atopa a corrente mariña fría de Humboldt (procedente da Antártida) coa corrente mariña cálida Ecuatorial Sur (procedente do ecuador). Ao atoparse, a humidade condensase, chove no océano, e chegan poucas precipitacións a esta zona, converténdose en árida e deshabitada, o que a leva a ser desértica.

Desertos de monzón

Monzón (palabra derivada do árabe que significa estación climática) refírese a un sistema de ventos estacionais. Os monzóns desenvólvense como consecuencia das variacións de temperatura entre os continentes e os océanos. Así, os ventos alisios do sur do océano Índico descargan choivas na India ao chegar á costa. Conforme o monzón cruza a India de sueste a noroeste, polo chamado Talweg do Monzón (aproximadamente o val do río Ganxes) e surca as elevadas montañas do Himalaia perde a súa humidade en copiosísimas choivas e nevadas ata o punto que no lado oriental da cadea montañosa Aravalli o vento xa é seco e con efecto Föhn (é dicir por quecemento adiabático). Os desertos do Rajastán e Cholistán no noroeste da India, e o deserto de Thar entre Paquistán e a India, son parte dunha rexión de deserto de monzón ao oeste da cadea montañosa.

Desertos fríos

Os desertos fríos son áreas cunha precipitación anual 100–200 mm e unha temperatura media no mes máis cálido do ano inferior a 10 °C. Os desertos fríos do planeta cobren case 90 millóns de quilómetros cadrados e son principalmente leitos de rocha ou chairas de grava. As dunas de area non son típicas destes desertos, con todo as dunas de neve fórmanse comunmente en áreas onde a precipitación local é máis abundante. Os cambios de temperatura nos desertos polares a miúdo exceden o punto de conxelación da auga. Esta alternancia xeo-desxeo deixa marcas características no chan, que chegan a medio metro de diámetro. Un exemplos de desertos fríos son o de Gobi a Mongolia e a China, o do Tíbet, o da Gran Conca Nevada o da puna ou deserto de Atacama.

Desertos polares

Os desertos polares caracterízanse por dous factores desertizantes: as altas presións atmosféricas (presenza constante de anticiclón) e, especialmente, o baixo ou nulo índice de precipitacións anual xa que ao estar a temperatura constantemente baixo os 0 °C a auga atópase naturalmente en estado sólido (salvo raras excepcións). O maior destes desertos polares é tamén de neve e sitúase nas áreas interiores da Antártida (malia iso, a percepción usual é a que non se trata dun deserto xa que en tal rexión a auga abunda, pero en forma de xeo, sen sustentar vida orgánica superior). Similar aínda que menos extenso é o deserto correlativo ao norte do centro de Groenlandia.

Paleodesertos (desertos «fósiles»)

As investigacións en mares antigos de area (vastas rexións de dunas), cambios en cuncas pantanosas, análises arqueolóxicos e de vexetación indican que as condicións climáticas cambiaron considerablemente en grandes áreas do planeta nun pasado xeolóxico recente. Durante os últimos 12 500 anos, por exemplo, partes dalgúns desertos xa eran moi áridas. Preto dun 10 % do terreo situado entre a latitude 30° N e 30° S está hoxe cuberta por desertos. Con todo, fai 18 000 anos, os desertos (que formaban dous inmensos cintos) ocupaban só un 50 % desta área. Tal e como ocorre hoxe, as selvas tropicais e as sabanas ocupaban a zona entre estas dúas franxas.

Atopáronse sedimentos fósiles de desertos de ata 500 millóns de anos de antigüidade en moitas partes do globo. Os patróns de sedimentos dunares atopáronse en áreas que hoxe non son desérticas. Esas mesmas áreas reciben hoxe entre 80 e 150 mm de choiva por ano. Algunhas antigas rexións dunares están ocupadas na actualidade por selvas tropicais húmidas.

As montañas de area chamadas Sand Hills (Outeiros de Area) son un campo de dunas inactivo de 57 000 km² no centro de Nebrasca. O maior mar de area do hemisferio occidental está hoxe estabilizado pola vexetación, e recibe preto de 500 mm de choiva por ano. As dunas de Sand Hills chegan aos 120 m de altura. O deserto do Kalahari tamén é un paleodeserto..

Gran parte de todos os desertos do mundo sitúanse en zonas caracterizadas polas altas presións constantes (ver: anticiclón), condicións que non favorecen á choiva. Entre os desertos destas zonas están: os desertos do Sáhara (o terceiro deserto máis extenso do mundo logo da Antártida e o Ártico^[7]), Kalahari, Namib e do Ogaden en África; os desertos Areoso e Vitoria na maior parte de Australia; os desertos de Gobi (ou Chamō), Karakum, Taklamakán, de Arabia, Rub Al Jalí, de Siria, de Xudea, Sinaí-Néguev en Asia.

En América, existen os desertos de Arizona-Sonora na fronteira dos Estados Unidos con México, Mojave, nos Estados Unidos, o de Atacama localizado no sur do Perú, oeste de Bolivia e o norte de Chile (o máis árido do planeta) e motivo dunha guerra, a Guerra do Pacífico, entre aqueles tres países suramericanos a fins do século XIX, o de Sechura, rico en petróleo no norte da costa do Perú e os Médanos de Paraguaná situado no estado Falcón, no noroeste de Venezuela.

Gran parte dos desertos débense a súa continentalidade, é dicir, a súa extrema distancia do mar: por exemplo, o de Gobi e os demais da Asia central. Non chegan ata eles os ventos húmidos que proveñen dos océanos.

Os desertos das costas occidentais do sur de África e de América do Sur vense afectados pola presenza de correntes oceánicas frías que provocan baixa hidratación na atmosfera.

Desertos máis grandes da Terra

Algúns dos desertos máis grandes do mundo son:

Os desertos están distribuídos entre distintas zonas:

• Zonas semiáridas ou esteparias: Teñen unha media de precipitacións de 250 a 500 mm anuais. Adoitan estar situadas nos bordos dos desertos e abarcan ao redor do 15 % da superficie terrestre do planeta.
• Zonas áridas: Con precipitacións anuais de 25 a 250 mm, abarcando o 16 % da superficie terrestre.
• Zonas hiperáridas: Son tan secas que ás veces non chove durante anos. Estas abarcan o 4 % da superficie terrestre. A súa temperatura é entre 30 e 40 graos Celsius durante o día e de -10 a 0 graos Celsius durante a noite.

Flora e fauna

A fauna dos desertos é escasa e pouco variada. Inclúe réptiles, como as serpes e lagartos; insectos, como escaravellos e formigas do xénero Cataglyphis; arácnidos, como os escorpións; aves rapaces, voitres, e mamíferos, como ratas, raposos, chacais, camelos e dromedarios.

A flora do clima desértico é escasa, baixa e dispersa. Deixa extensas superficies sen cubrir, que están ocupadas por area, pedras ou rochas. As estepas son herbas baixas e arbustos illados nos desertos, plantas espiñentas, como os cactos e matogueiras. Soamente nos oasis a presenza de auga permite unha vexetación abundante, entre a que destacan as palmeiras, e algúns arbustos.

A adaptación á aridez

Os animais e plantas que habitan no deserto presentan adaptacións que fan posible a súa existencia nun medio tán árido (quente e seco):

• Os vexetais teñen follas pequenas e cubertas de cera para non perder humidade
• Os camelos poden perder auga ata reducir un 40% o seu peso corporal.
• Os invertebrados (escorpións, escaravellos,...) teñen unha cuberta que non deixa que se perda humidade.
• Os réptiles están cubertos de escamas (serpes, lagartas)
• Algúns réptiles presentan fosas nasais que reteñen o vapor da auga da respiración.

Hidrografía

As precipitacións son moi escasas e irregulares, debido á influencia permanente de anticiclóns tropicais. Nos bordos semiáridos do deserto, hai entre 150 e 750 mm anuais, e os meses áridos son máis de sete. Nos desertos, as precipitacións anuais non alcanzan os 150 mm, e todos os meses son secos. Adoitan caer en forma de violentos augacentos e as augas que aportan desaparecen pronto por evaporación ou por infiltración no subsolo.

Os ríos dos desertos (Uadis) só levan auga logo das precipitacións; o resto do tempo os seus canles permanecen secos. Só en raras ocasións desembocan no mar, xa que as súas escasas augas evaporanse ou quedan estancadas en depresións pechadas

O home habitou os desertos desde o principio dos seus días^[8] e en tempos máis recentes comezou a súa explotación en busca de minerais^[9] e na procura de enerxía^[10]. Os desertos teñen un rol importante na cultura humana, cunha extensa literatura^[11].

Historia

O home habitou o deserto durante milenios. Moitas tribos coma os San do Kalahari, os aborixes de Australia e varias pobos amerindios norteamericanos, foron orixinariamente cazadores-colectores. Desenvolveron habilidades na manufactura e uso de armas, no rastrexo de animais, na busca de auga e plantas comestibles, e no uso de cousas e obxectos que achaban na súa contorna para prover as súas necesidades diarias. As súas destrezas autosuficientes e os coñecementos foron transmitidos oralmente de xeración en xeración^[8]. Outras culturas desenvolveron un tipo de vida nómade como pastores de ovellas, cabras, gando, camelos, iacs, llamas ou renos. Percorrían grandes áreas de terreo cos seus rabaños na busca de novos pastos orixinados polas chuvias estacionais ou ocasionais. Levaban as súas tendas feitas con peles sotidas por paus, e a súa dieta incluía leite, sangue e, ás veces, carne^[12]

Os nómades do deserto tamén foron sempre comerciantes. O Sáhara é unha grande extensión de terra que vai desde o Atlántico ata Exipto. As rutas comerciais desenvolvéronse para conectar o Sahel no sur coa fértil rexión mediterránea ao norte; usouse un gran número de camelos para transportar mercadorías valiosas a través do interior do deserto. Os tuaregs foron comerciantes que transportaban, entre outros bens, escravos, marfil e ouro na dirección sur-norte, e sal na dirección contraria. Os bérberes, grandes coñecedores da rexión, eran contratados para guiar as caravanas entre os distintos oasis e pozos^[13]. Varios millóns de escravos foron levados cara ao norte a través do Sáhara entre os séculos VIII e XVIII^[14]. Os medios tradicionais de transporte declinaron coa chegada dos vehículos a motor, os barcos mercantes e o transporte aéreo, mais as caravanas de camelos seguen a viaxar polas rutas que unen Agadez e Bilma, e entre Timbuktu e Taoudenni transportando sal do interior do deserto ata as comunidades que viven no bordo deste^[15].

Arredor dos bordos dos desertos, onde hai precipitacións e as condicións son máis benignas, establecéronse grupos humanos que cultivaban a terra. Isto debeu suceder cando as secas causaban a morte dos rabaños, forzando aos pegureiros a tornar aos cultivos. Con poucas achegas, estaban a mercé do tempo e debían levar unha vida básica de subsistencia. A terra que cultivaban reducía a área dispoñible para o pastoreo nómade, causando disputas pola terra. Os bordos semiáridos do deserto teñen solos fráxiles que están en risco de erosión cando están desprotexidos, como ocorreu na década de 1930 durante o Dust Bowl norteamericano. As herbas que fixaban o solo foron soterradas polo arado e unha serie de anos secos produciu malas colleitas, mentres enormes tormentas de area arrasaban a capa superficial do solo. Medio millón de persoas vironse forzadas a abandonar as súas terras durante a catástrofe^[16].

Danos similares están a ocorrer hoxe en día nas rexións semiáridas que bordean os desertos, e arredor de vinte millóns de hectáreas de terra estase transformando en deserto cada ano^[17]. A desertificación está causada por moitos factores coma as secas, as alteracións climáticas, os traballos de labranza, o sobrepastoreo e a deforestación. A vexetación xoga un papel moi importante na determinación da composición do solo. En moitos ambientes, o nivel de erosión e devastación aumenta dramaticamente cunha reducida capa de vexetación^[18]. As superficies secas desprotexidas tenden a ser arrastradas polo vento ou por riadas súbitas, deixando estratos infértiles de solo que se cocen ao sol, volvéndose improdutivas. Aínda que historicamente o sobrepastoreo foi considerado unha das causas da desertización, hai algunhas evidencias de que os animais salvaxes e os domésticos realmente melloran a fertilidade e a vexetación superficial, e de que a súa desaparición favorece o proceso erosivo^[19].

Demografía

En demografía considérase deserto a toda rexión poboada por menos de 5 hab/km².

Outros artigos

• Clima árido
• Desertización
• Erosión
• Oasis

Ligazóns externas

• Consenso científico sobre la desertificación. Resumo realizado por GreenFacts dun informe da Avaliación de Ecosistemas do Milenio.