Čěšćina
Čěšćina (čeština) je zapadosłowjanska rěč, kotraž so hłownje wot Čechow rěči. Wona je najbóle přiwuzna słowakšćinje, z kotrejž twori zhromadnu podskupinu zapadosłowjanskich rěčow a nimo toho serbšćinje, pólšćinje a kašubšćinje. Čěska rěč słuša k słowjanskim rěčam w swójbje indoeuropskich rěčow.
| kraje | Čěska, Słowakska | |
| rěčnicy | 12 milionow | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | Indoeuropske rěče | |
| družina pisma | łaćonski alfabet | |
| oficielny status | ||
| hamtska rěč | Čěska | |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-1: | cs | |
| ISO 639-2: | (B) cze | (T) ces |
| ISO 639-3 (SIL): | ||
| wikipedija | ||
Čěsce rěči cyłkownje wokoło dwanaće milionow ludźi, z toho w Čěskej samej něhdźe dźesać milionow a nimo toho tež w Słowakskej, Zjednoćenych statach Ameriki, Kanadźe, Němskej, Awstriskej, Awstralskej, na Ukrainje a w druhich krajach.
Čěšćina a słowakšćina stej mjez sobu derje zrozumliwej. Pisomnje datej so wobě rěči najjednorišo přez pismiki ř, ě a ů rozeznawać, kotrež jeničce w čěšćinje eksistuja, nic pak w słowakšćinje. Porno tomu ma tuta pismiki ä, ô, ľ, ĺ a ŕ, kotrež čěšćina njeznaje.
Gramatika
Deklinacija a konjugacija so přewjedźetej z kóncowkami (a/abo małkimi změnami na kmjenje). Eksistuja wjacore deklinacije a wjacore konjugacije, ale tež mnoholičbne njeregularnosće. Słowoslěd je relatiwnje swobodny a zmóžni stilistiske diferencowanja.
Deklinacija
Čěšćina je sylnje flektěrowaca rěč ze sydom gramatiskimi padami (nominatiw, genitiw, datiw, akuzatiw, wokatiw, lokatiw, instrumental) w singularje a pluralu. Kaž w němčinje a romaniskich rěčach móže gramatiski genus substantiwow tež při poprawom bjezsplažnych wěcach być muski abo žónski. Při tym ma čěšćina štyri genusy, a to muski žiwy, muski nježiwy, žónski a srjedźny.
Kaž we łaćonšćinje a druhich słowjanskich rěčach njeeksistuja ani definitny ani njedefinitny artikl.
Njeregularnej stej genitiw a wokatiw słowa bůh (Bóh), přirunajo z druhich muskimi žiwymi substantiwami z twjerdej kóncowku: bůh / boži (boha) / Bože (O Bože) na rozdźěl wot hoch (hólc) / hocha / hochu.
Wot wjacorych adjektiwow a participow eksistuja krótku formu a dołhu formu, kotrejž po genusy, numerusy a padźe deklinujomne su. Krótka forma ma přeco funkciju predikatiwuma a maja redukowanu paradigmu. Mjez tym so při adjektiwach krótka forma nimale jenož w powyšenym stilu wužiwa, je wužiće krótkich/dołhich formow participow w perifrastiskim pasiwje tež we wobchadnej rěči rozeznawace woznamow, na př. okno bylo zavřeno (podawkowy pasiw: wokno bu zawrjene) vs. okno bylo zavřené (stawowy pasiw: wokno bě zawrjene)
Njemała ličba substantiwow so kaž adjektiwy deklinuje.
Čěšćina ma slědowacych sydom padow, kotrychž tradicionalny slěd naličenja njeje identiski ze serbskim:
| Pady w čěskej rěči | |||
| 1. | kdo, co? | nominativ | nominatiw |
| 2. | (bez) koho, čeho? | genitiv | genitiw |
| 3. | (ke) komu, čemu? | dativ | datiw |
| 4. | (vidím) koho, co? - widźu | akuzativ | akuzatiw |
| 5. | (oslovujeme, voláme) - wołamy | vokativ | wokatiw |
| 6. | (o) kom, čem? | lokál | lokatiw |
| 7. | (s) kým, čím? | instrumentál | instrumental |
Dale znaje čěska rěč jednotu a mnohotu, ale tež zbytki duala su zachowane – na přikład ličbniki dvě, obě (7. pad): s oběma (se dvěma) rukama, nohama, očima, ušima (dwojota, dual); ale s oběma (se dvěma) ženami, muži.
Mjena
Kaž w serbšćinje a druhich słowjanskich rěčach eksistuje wot wšěch swójbnych mjenow wosebita žónska forma, markěrowana najčasćišo přez sufiks -ová. W Čěskej so wona tež za mjena druheho pochada wužiwa, na př. Zdeňka Müllerová.
Geografiske mjena na -sk- su w čěšćinje stajnje neutrum a so wukónča tohodla w nominatiwje a akuzatiwje na -o: Slovensko (Słowakska), Lipsko (Lipsk), Slezsko (Šleska, polscé Śląsk). Mnoholičbne městnostne mjena na -vice su gramatisce pluraliatanta, to rěka zo steja hižo we swojej zakładnej formje w pluralu (přirunaj serbske wjesne mjena na -icy abo -ecy). Tež městnostne mjena na -nice steja husto w pluralu, nic pak přeco. Dalše mjena w gramatiskim pluralu su mjez druhim Čechy (Čechi) a Hradčany (němsce der Hradschin).
Konjugacija
Werb ma kategorije aspekt (perfektiwny a imperfektiwny) a tempus (prezens, futur, preteritum), wosoba, numerus a modus (imperatiw, kondicional). Aspekty so zdźěla přez sufiksy (regularnje imperfektiwowanje perfektiwnych werbow), zdźěla přez prefiksy (regularnje perfektiwowanje imperfektiwnych werbow) wuprajeny, w někotryh małych padach tež přez dwěmaj rozdźělnymaj kmjenomaj.
Preteritum a imperfektiwny futur stej z formami pomocneho werba být (być) tworjenej.
- dělal/dělala jsem 'ja činjach', dělal/dělala jsi 'ty činješe', dělali/dělaly jsme 'my činjachmy', dělali/dělaly jste 'wy činješće', ale w 3. wosobje bjez pomocneho werba: dělal 'wón činješe', dělala 'wona činješe', dělali/dělaly 'woni/wone činjachu';
- budu dělat 'budu činić', budeš dělat 'budźeš činić' atd.
Při tym rozeznawa čěšćina (kaž tež druhe słowjanske rěče) mjez tym za zańdźenostnu formu a tym za pasiw wužiwany partizip: slyšel/slyšela jsem 'sym słyšał/słyšała', slyšen/slyšena jsem 'ja bu słyšany/słyšana'.
Numerale
Numerale wot 21 hač do 99 so móžeja w dwojakimaj wašnjomaj rěčeć. Nimo dvacet tři (łaćonsce viginti trēs) eksistuje tež třiadvacet (němsce dreiundzwanzig). Tutón fenomen je přez lětstotkow dołhi němsko-čěski rěčny kontakt wujasnjomny.
Kaž tež w druhich słowjanskich rěčach steja substantiwy po ličbnikach wot pět (pjeć) w genitiwje plurala, jeli ličbnik w nominatiwje, genitiwje abo akuzatiwje steji, tuž na př. čtyři hrady / pět hradů (4 resp.. 5 hrodow), tři koruny / třicet korun / tři sta korun / pět set korun (3 / 30 / 30 / 300 / 500 koronow). W zbytnych padach kongruěruja ličbnik a substantiw regularnje, tuž na př. na pěti hradech (lokatiw).
Alfabet
Čěšćina so z łaćonskim alfabetom pisa, kotremuž su so diakritiske znamješka přidružili.
Při sortěrowanju a w zapisach (telefonowa kniha) a słownikach so pismiki: Č, Ch, Ř, Š, Ž jako samostatne pismiki wobjednawaja (pismik Ch slěduje pismik H); čěski alfabet ma tohodla dohromady 31 pismikow.
Dospołny čěski alfabet je:
| A a | Á á | B b | C c | Č č | D d | Ď ď | E e | É é | Ě ě | F f |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| á | dlouhé á | bé | cé | čé | dé | ďé | é | dlouhé é | ije, é s háčkem | ef |
| /a/ | /aː/ | /b/ | /ʦ/ | /ʧ/ | /d/ | /ɟ/ | /ɛ/ | /ɛː/ | /ɛ, jɛ/ | /f/ |
| G g | H h | Ch ch | I i | Í í | J j | K k | L l | M m | N n | Ň ň |
| gé | há | chá | í, měkké í | dlouhé í | jé | ká | el | em | en | eň |
| /g/ | /ɦ/ | /x/ | /ɪ/ | /i:/ | /j/ | /k/ | /l/ | /m/ | /n/ | /ɲ/ |
| O o | Ó ó | P p | Q q | R r | Ř ř | S s | Š š | T t | Ť ť | |
| ó | dlouhé ó | pé | kvé | er | eř | es | eš | té | ťé | |
| /o/ | /oː/ | /p/ | /kv/ | /r/ | /ɼ, r̝/ | /s/ | /ʃ/ | /t/ | /c/ | |
| U u | Ú ú | Ů ů | V v | W w | X x | Y y | Ý ý | Z z | Ž ž | |
| ú | dlouhé ú | ů s kroužkem | vé | dvojité vé | iks | ypsilon, tvrdé ý | dlouhé ypsilon | zet | žet | |
| /u/ | /uː/ | /uː/ | /v/ | /v/ | /ks, gz/ | /ɪ/ | /iː/ | /z/ | /ʒ/ |
Do spinkow stajene pismiki so při sortěrowanju tak wobjednawaja kaž jim předchadźacy pismik. Tak steji na př. pět (= pjeć) před petrklíč (= kropačk). Jeli so dwě słowje jeničce přez přiwuznej pismikaj rozeznawatej, steji najprjedy słowo z jednorym pismikom a potom tamne, tuž na př. pas (= pas) před pás (= pas, wopas).
Ě, Ů a Ý nihdy njewustupuja na spočatku słowa, tohodla su wotpowědne wulke pismiki jara rědke a so jeničce wužiwaja, hdyž so cyłe słowo we wulkich pismikach pisa (na př. MĚSTO).
Pokiw: Dokelž so diakritiske znamjenja w syći přeco korektnje njezwobraznjeja, pisaja so čěske mjena husto tež bjez tajkich pisaja.
Čěske pismiki z diakritikami:
| á | č | ď | é | ě | í | ň | ó | ř | š | ť | ú | ů | ý | ž |
| Á | Č | Ď | É | Ě | Í | Ň | Ó | Ř | Š | Ť | Ú | Ů | Ý | Ž |
Čěske zwuki
Wokale
Eksistuja krótke a dołhe wokale.
| krótka | dołhe | přispomnjenje |
|---|---|---|
| a | á | |
| e | é | [ɛ] / [ɛ:] |
| ě | zmjechči (palatalizěruje) předchadne konsonanty t, d a n | |
| i | í | [ı], zmjechči (palatalizěruje) předchadne konsonanty t, d a n |
| o | ó | dołhi [ɔ:] eksistuje jenož w cuzych słowach kaž balkón (balkon) |
| u | ú/ů | na słownym spočatku so znamjo ú wužiwa, w słownym nutřkownym ů, na př. únor (februar) a Bůh (Bóh) |
| y | ý | [ı], njezměni předchadne konsonanty |
We wosebitych kontekstach alterněruje dołhe wokale z krótkimi, přirunaj na př. hlava (hłowa) a hlávka (hłójčka) abo mýt (myć) a myji (ja myju). Z historiskich přičinow wotpowěduje pak krótkim wokalej nic přeco wotpowědny dołhi wokal, ale poměry su zdźěla komplikowaniše. Wone so móžeja na slědowace wašnje wopisować:
| a | á |
| e | é |
| ě | í| |
| i | í |
| o | ů |
| u | ú (na słownym spočatku) |
| u | ou (w słownym nutřkownym) |
| y | ý |
Wosebite konsonanty móžeja funkciju wot wokalow wobsadźować a złóžki tworić: r, l a (rědko) m. To eksistuja tež słowa, kotrež jenož z konsonantow wobsahuja, na př. krk "šija", blb "hłupak" abo scvrnkls "du hast es heruntergeschnipst".
Diftongi
W čěšćinje eksistuja diftongi ou, au a eu. Diftong ou je tež w čěskich słowach a předewšěm swójskich mjenach časty, mjeztym zo au a eu jenož w cuzych słowach abo interjekcijach wustupujetej: poslednjej tworitej w čěskich słowach dwě złóžce, na př. w neučím "njewuču", kotrež so třizłóžkowje rěča [ˈnɛ.u.tʃiːm].
- Diftong au so kaž w němčinje wurjekuje, na př. auto [ˈaʊ̯tɔ].
- Při wurěkowanju diftonga ou so wotewrjeny o a njezłóžkotworny wotewrjeny u zwjazujetej;
- Při wurěkowanju diftonga eu so wotewrjeny e a njezłóžkotworny u zwjazujetej, přirunaj leukemie [ˈlɛʊ̯kɛːmɪɛ].
Konsonanty
W čěskim prawopisu so rozeznawaja tradicionelnje tak mjenowane twjerde, neutralne a mjechke konsonanty. Mjechko wurěkowane (kaž w druhich słowjanskich rěčach kaž rušćinje) so pak jenož konsonanty ť, ď a ň, w zbytnych padach dźe wo historiske rozeznawanje, kotrež wězo konsekwency za prawopis ma a maćeršćinskim rěčnikam toho wuknjenje poćeža. Čěske dźěći wuknu tohodla w zakładnej šuli tute słowa z neutralnym konsonantom přednošować, w kotrychž so [i] jako y pisa (tak mjenowana vyjmenovaná abo vybraná slova resp. "wubrane słowa").
Tak mjenowane twjerde konsonanty
8 twjerdych konsonantow su:
| Pismiki | Přikłady |
| h | hotel, Praha |
| ch | chyba, Čech |
| k | křeslo, vlaky |
| g | guma, magnetofon |
| r | ráno, dobrý |
| d | dáme, jeden |
| t | tabule, stůl |
| n | noc, ten |
W prawopisu so pisa po tutych konsonantach zwuk [i] z y. Wuwzaća su małe cuze słowa kaž 'chirurg', 'kilometr' a 'kino'.
Konsonant h njeje nihdy němy. Typisce zastupuje etymologiski g, na př. 'hrob' ('row', němsce 'Grab', pólsce 'grob'), noha (noha, pólsce noga). Zwuk a pismik g wustupuje porno tomu nimale jenož w cuzych słowach.
Tak mjenowane mjechke konsonanty
9 mjechkich konsonantow su:
| Pismiki | Přikłady |
| ž | židle, leží |
| š | šest, sešit |
| č | černý, večer |
| ř | středa, říká |
| c | co, mloci |
| j | jaký, jídlo |
| ď | Maďarsko |
| ť | chuť |
| ň | skříň |
Přispomnjenje: ď so rukopisnje jako dˇ, ť jako tˇ pisa.
W prawopisu so pisa po tutych konsonantach [i] kaž i.
Twjerde kónčne konsonanty so w wjazanju ze sufiksami na e a i přećiwo mjechkim wuměnjuja: Nastanje -ch + ě/i k -še/-ši, ale tež -cký k -čtí a -h + ě/i k -ze/-zi , tuž katolický Čech z Prahy / katoličtí Češi v Praze (katolski Čech z Prahi / katolscy Češa w Praze). A -k + ě/i nastanje k -ce/-ci, ale tež -ský k -ští, tuž český žák -> čeští žáci ( čěski šuler / čěscy šulerjo). Mjeztym zo za ch kaž tež za najwjetše druhe (w čěšćinje) papatalizujomne konsonanty jenož jedne paltalizěrowanski stopjeń eksistuje, na př. duch (duch) / duši (duši), eksistuja za h dwaj stopjenjej: Praha / v Praze / Pražský (Praha / w Praze / pragerisch).
Tak mjenowane neutralne konsonanty abo wobojne zwuki
8 neutralnych konsonantow su:
| Pismiki | Přikłady |
| b | tabule, býti, bída |
| f | fyzika, fičet |
| l | leží, lysý, list |
| m | mám, myš, míchat |
| p | pán, pyšný, píchnout |
| s | sešit, sýr, prosím |
| v | velký, výr, vichřice |
| z | zítra, jazyk |
Po prawopisu pisa so po tutych konsonantach we "wubranych słowach" a někotrych cuzych słowach [i] jako y, hewak jako i. Konsonant f wustupuje nimale jenož w cuzych słowach. W požčonkach so wón často přez b narunuje, na př. w barva (barba).
Tekstowy přikład (Wótće naš)
| čěšćina |
|---|
Otče náš, jenž jsi na nebesích, |
Wotkazaj
| wuchodosłowjanske rěče: | běłorušćina - rušćina - rusinšćina - rutenšćina † - stara wuchodosłowjanšćina † - stara Nowgorodska narěč† - ukrainšćina - zapadopolešćina |
| zapadosłowjanske rěče: | čěšćina - lešon kenaan † - lachšćina - pólšćina - połobšćina † - pomoršćina (kašubšćina, słowinšćina †) - serbšćina (delnjoserbšćina - hornjoserbšćina - wuchodoserbske dialekty †) - słowakšćina - šlešćina |
| južnosłowjanske rěče: | bołharšćina (Banatska bołharšćina) - bosnišćina - chorwatšćina (Hrodowska chorwatšćina, molišćina) - čornohóršćina - makedonšćina - serbišćina - słowjenšćina (prekmuršćina, rezijanšćina) - starocyrkwinosłowjanska rěč † |
| konstruowane słowjanske rěče: | Glagolica - Lydnevi - Mezislovanska - Mjezysłowjanšćina - Proslava - Ruslavsk - Slovio |
| fiktiwne słowjanske rěče: | Mrezisk - Seversk - Sevorian - Skuodian - Slavisk - Slavëni - Vozgian - Wenedyk |
| druhe: | prasłowjanšćina † |
| † mortwe |
bołharšćina | čěšćina | danšćina | estišćina | finšćina | francošćina | grjekšćina | iršćina | italšćina | jendźelšćina | letišćina | litawšćina | madźaršćina | maltašćina | němčina | nižozemšćina | pólšćina | portugalšćina | rumunšćina | słowakšćina | słowjenšćina | španišćina | šwedšćina