Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ, հաճախ անվանվում է Միացյալ Նահանգներ կամ պարզապես Ամերիկա (անգլ.՝ United States of America), դաշնային սահմանադրական հանրապետություն Հյուսիսային Ամերիկայում, որը բաղկացած է որոշակի ինքնավարություն ունեցող 50 նահանգներից, որոնք իրականում կիսանկախ պետություններ են (ինչն արտահայտված է նրանց պաշտոնական անունների մեջ․ օրինակ՝ Կալիֆոռնիան կոչվում է Կալիֆոռնիա Հանրապետություն և դա այժմ էլ գրված է նրա դրոշի վրա), և դաշնային նշանակության Կոլումբիա շրջանից[10][11]։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները հյուսիսում սահմանակցում է Կանադային[12], հարավում՝ Մեքսիկային, ինչպես նաև՝ ծովային սահման ունի Ռուսաստանի հետ[13]։ Ամերիկյան երկու նահանգներ ցամաքային սահման չունեն երկրի հիմնական տարածքի հետ։ Դրանք են՝ Ալյասկան՝ Հյուսիսային Ամերիկայի հյուսիսարևմտյան հատվածում, և Հավայան կղզիները՝ Խաղաղ օվկիանոսում
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ստեղծվել է բրիտանական տասներեք գաղութների միավորման հետևանքով՝ 1776 թվականի հուլիսի 4-ին[14]։ Այն կարելի է համարել Ամերիկայի ազգային-ազատագրական պայքարում տոնած հաղթանակի գլխավոր հետևանքներից մեկը[14]։ 1787 թվականին ընդունվեց ամերիկյան սահմանադրությունը[14], որն իր տեսակով առաջինն էր մարդկության պատմության մեջ։ Նույն տարում ԱՄՆ-ի առաջին նախագահ ընտրվեց ազատագրական շարժման ականավոր գործիչ Ջորջ Վաշինգտոնը։ 1865 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Ամերիկայում վերացվեց ստրկությունը[14]։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները սկսեց անդամակցել Ազգերի լիգային և Միջազգային արդարադատության մշտական պալատին։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին հակահիտլերյան խմբավորմանն օժանդակելը բարձրացրեց ԱՄՆ-ի հեղինակությունը Եվրոպայում, իսկ ռազմական գործողությունների ավարտից հետո վերջինս դարձավ կապիտալիստական աշխարհի կորիզը։ 1945 թվականին ԱՄՆ-ն դարձավ առաջին միջուկային տերությունն աշխարհում։
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ներկայումս զբաղեցնում է 9,826,675 կմ² տարածք (4-րդն աշխարհում)[15] և ունի 322 370 752 մարդ (ըստ 2015 թվականի նախահաշվարկի) բնակչություն (3-րդն աշխարհում)[16]։ Լայնամասշտաբ ներգաղթի պատճառով այն աշխարհի ամենաբազմազգ պետություններից մեկն է։ Մայրաքաղաքը Վաշինգտոնն է, խոշորագույն քաղաքը՝ Նյու Յորքը։ Նյու Յորքից բացի, երկրի տարածքում կան 9 քաղաքներ ևս, որոնց բնակչությունը գերազանցում է մեկ միլիոնը[17]։ Դրանք են Լոս Անջելեսը, Չիկագոն, Հյուստոնը, Ֆինիքսը, Ֆիլադելֆիան, Սան Անտոնիոն, Սան Դիեգոն, Դալասը և Սան Խոսեն[17]։ Պետական լեզուն անգլերենն է[18], որն այստեղ տարածվել է գաղութային տարիներին։
Միացյալ Նահանգները ժամանակակից աշխարհի տնտեսական, քաղաքական և ռազմական ամենահզոր ուժն է։ Համախառն Ներքին Արդյունքի գրեթե 1/4 մասը ստեղծվում է ԱՄՆ-ում[19]։ Արդյունաբերության և գյուղատնտեսության արտադրանքի ծավալով և արտահանմամբ, արտաքին առևտրի շրջանառության ծավալով, կապիտալի արտահանմամբ, գիտատեխնիկական ներուժով և սպասարկման ոլորտի զարգացման մակարդակով աշխարհի առաջատար տերությունն է։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների տնտեսությանը բնորոշ է արտադրության և կապիտալի համակենտրոնացման բարձր աստիճանը։ Աշխարհի բոլոր երկրներից առաջինը հետարդյունաբերական փուլ թևակոխած այս երկրում ծառայություններ մատուցող ճյուղերի բաժինը համախառն ներքին արդյունքում կազմում է մոտ 80 %, իսկ արտադրական ոլորտին բաժին է ընկնում ընդամենը 20 %։
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ներկայումս անդամակցում է ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդին, Հյուսիսատլանտյան դաշինքին, Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը, Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը և այլ միջազգային կազմակերպությունների։
Անվան ստուգաբանություն
«Ամերիկա» անվան առաջին կիրառումը համարվում է 1507 թվականը, երբ այն հայտնվեց գերմանացի քարտեզագիր Մարտին Վալձեմյուլլերի աշխարհի քարտեզին։ Քարտեզի վրա անվանումը մեծատառերով էր և գրված էր ներկայիս Հարավային Ամերիկայի տարածքի վրա։ Քարտեզագիրն ընտրել էր անվանումը՝ ի պատիվ Ամերիգո Վեսպուչիին։ իտալացի ճանապարհորդն առաջինն էր, որ ենթադրեց՝ Վեստ Ինդիան Ասիայի արևելյան սահմանը չէ, այլ նախկինում անհայտ տարածքի մաս[21]։ 1538 թվականին ֆլամանդացի քարտեզագիր Գերհարդ Մերկատորն «Ամերիկա» անվանումն օգտագործեց ամբողջ Արևմտյան կիսագունդն անվանելու համար[22]։
«Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» (անգլերեն՝ United States of America) բառակապակցությունը թվագրվում է 1776 թվականի հունվարի 2-ին, հեղինակը՝ Սթիվեն Մոյլենն էր, որը Ջորջ Վաշինգտոնի ռազմական օգնականն էր և մայրցամաքային զորքերի մուսթեր֊մաստեր գեներալը։ Դիմելով Ջոզեֆ Ռիդին՝ Մոյլանը ցանկանում էր ուղեկցել «Ամերիկայի Միացյալ նահանգների մեծածավալ և հզոր ուժերին» դեպի Իսպանիա՝ հեղափոխական պատերազմին աջակցելու համար[23][24][25]։ «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» արտահայտության առաջին հայտնի տպագրությունը The Virginia Gazette պարբերականի անանուն հոդվածն է (Ուիլյամսբերգ, Վիրջինիա, ապրիլի 6, 1766)[26]։
Ջոն Դիքինսոնի պատրաստած Համադաշնության հոդվածների երկրորդ սևագիր տարբերակը, որն ավարտվեց 1776 թվականի հունիսի 17-ին, ճանաչում էր, որ «Համադաշնության անվանումը պետք է լինի «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ»[27]։ Հոդվածների վերջնական տարբերակի մեջ, որը 1777 թվականի վերջին ուղարկվել էր նահանգներ ստորագրման, ասվում էր, որ «Այս համադաշնության անվանումը պետք է լինի «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ»» ("The Stile of this Confederacy shall be 'The United States of America'")[28]: 1776 թվականի հունիսին Թոմաս Ջեֆերսոնն Անկախության հռչակագրի իր սևագրի վերնագրում մեծատառերով գրել էր «ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՄԻԱՑՅԱԼ ՆԱՀԱՆԳՆԵՐ»[27]։ Այս նախնական տարբերակը տարածվեց միայն 1776 թվականի հունիսի 21֊ին, և պարզ չէ՝ այն գրվել է Դիքինսոնից առաջ, թե հետո[27]։
«Միացյալ Նահանգներ» արտահայտությունը սկզբում հոգնակի էր համարվում։ Նկատի էր առնվում նահանգների համախումբ, օրինակ՝ «Միացյալ Նահանգները ... են»։ Եզակի ձևը տարածվեց Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմից հետո։ Եզակի ձևը ներկայումս ստանդարտ ձևն է։ Միացյալ Նահանգների քաղաքացին ամերիկացին է։ «Ամերիկացի» տերմինը հազվադեպ է առնչվում այնպիսի թեմաների, որոնք կապված չեն Միացյալ Նահանգների հետ[29]։
Պատմություն
Բնիկ ժողովուրդներ և մինչկոլումբոսյան պատմություն
Հյուսիսային Ամերիկայի առաջին բնակիչները Բերինգիայով ժամանել են Սիբիրից նվազագույնը 12000 տարի առաջ, թեև նոր աղբյուրները վկայում են նույնիսկ ավելի վաղ ժամանման մասին[30]։ Քլովիս մշակույթն առաջացել է մ․ թ․ ա․ 11 000 թվականին և համարվում է Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաներում ավելի ուշ առաջացած մշակույթների նախահայրը[31]։ Սա հավանաբար դեպի Հյուսիսային Ամերիկա ներգաղթի երեք մեծ ալիքներից առաջինն էր, ավելի ուշ տեղի ունեցած ներգաղթների արդյունքում ժամանեցին ներկայիս աթաբասկների, ալեուտների և էսկիմոսների նախնիները[32]։
Ժամանակի հետ Հյուսիսային Ամերիկայի տեղական մշակույթները դարձան ավելի բարդ և դրանցից որոշները, ինչպիսին էր մինչկոլումբոսյան Միսիսիպի մշակույթը հարավ-արևելքում, ուներ առաջատար գյուղատնտեսություն, հարուստ ճարտարապետություն և բարդ հասարակություն[33]։ Կահոկիա քաղաք-պետությունը համարվում է ներկայիս Միացյալ Նահանգների ամենամեծ, համալիր մինչկոլումբոսյան հնագիտական վայրը[34]։ Միևնույն ժամանակ Չորս անկյուն շրջանում զարգացավ անասազիների կամ պուեբլոյի նախնիների մշակույթը[35]։ Մեծ Լճերի հարավային շրջանում գտնվող իրոկեզները բնակություն են հաստատել 12-15-րդ դարերում[36]։ Ատլանտյան ափին բնակվող ամենահայտնի ցեղերից էին ալգոնկինները, որոնք բացի մի փոքր գյուղատնտեսությունից, զբաղվում էին նաև որսորդությամբ և թակարդով որսորդությամբ[37]։
Դժվար է գնահատել Հյուսիսային Ամերիկայի տեղաբնակների քանակը, երբ սկսվել է եվրոպացիների հետ շփումը[38][39]։ Սմիթսոնյան ինստիտուտից Դուգլաս Ուբելակերի կարծիքով Ատլանտյան օվկիանոսի հարավային նահանգներում բնակվել է 93 000 մարդ, իսկ Ծոցի նահանգներում՝ 473 000[40]։ Շատ գիտնականներ սակայն այս թվերը շատ ցածր են համարում[38]։ Ըստ մարդաբան Հենրի Դոբինսի՝ բնակչության թիվը շատ ավելին է եղել. մոտ 1,1 մլն մարդ է բնակվել Մեքսիկական ծոցի ափերին, 2,2 մլն՝ Ֆլորիդայի և Մասաչուսեթսի միջակայքում, 5,2 մլն՝ Միսիսիպիի հովտում և վտակների մոտ և 700 000 էլ՝ Ֆլորիդա թերակղզում[38][39]։
Եվրոպական բնակավայրեր
Նորվեգացիների կողմից Նոր Անգլիայի ափերի՝ ավելի վաղ շրջանում գաղութացման մասին պնդումները վիճարկելի և հակասական են։ Մայրցամաքային Միացյալ Նահանգներ եվրոպացիների առաջին փաստագրված մուտքն իսպանացի կոնկիստադորների ժամանումն է, օրինակ՝ Խուան Պոնսե դե Լեոնի գալը, որի առաջին ճանապարհորդությունը Ֆլորիդա եղել է 1513 թվականին։ Իտալացի ճանապարհորդ Ջիովաննի դա Վեռացցանոն, որին Ֆրանսիան էր ուղարկել Նոր աշխարհ 1525 թվականին, անսպասելի հանդիպեց ներկայիս Նյու Յորք ծովախորշի տեղաբնիկներին[41]։ Նույնիսկ ավելի վաղ, Քրիստափոր Կոլումբոսն իր 1493 թվականի ճանապարհորդության ժամանակ ոտք է դրել Պուերտո Ռիկո, իսկ տասը տարի անց Սան Խուանը բնակեցվել է իսպանացիներով[42]։ Իսպանացիներն իրենց առաջին բնակավայրերը հիմնեցին Ֆլորիդայում և Նյու Մեքսիկոյում, օրինակ՝ Սենթ Օգաստինում, որը հաճախ համարվում է երկրի ամենահին քաղաքը[43] և Սանտա Ֆեում։ Ֆրանսիացիները բնակավայրեր հիմնեցին Միսիսիպի գետի երկայնքով և Մեքսիկական ծոցում՝ հատկապես Նոր Օռլեանում և Մոբիլում[44]։
Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան ափին անգլիացիների բնակեցումը սկսվեց 1607 թվականին Վիրջինիա գաղութի Ջեյմսթաուն բնակավայրից և 1620 թվականին Պլիմուտի հայր-պիլիգրիմների գաղութից[45][46]։ Մայրցամաքի առաջին ընտրովի օրենսդրական ժողովը՝ Վիրջինիայի Բյուրգերների պալատը, ստեղծվել է 1619 թվականին։ 1636 թվականին Մասաչուսեթս ծովախորշի գաղութում հիմնադրվել է Հարվարդ քոլեջը, որը բարձրագույն կրթություն ապահովող առաջին հաստատությունն էր։ Մեյֆլաուերի համաձայնագիրը և Կոննեկտիկուտի հիմնարար կոնակարգերը ներկայացուցչական ինքնակառավարման և սահմանադրականության նախադեպեր ստեղծեցին ամերիկյան բոլոր գաղութների համար[47][48]։ Մի շարք անգլիացի վերաբնակներ քրիստոնյա աղանդավորներ էին, որոնք հավատքի ազատություն էին փնտրում։ 1784 թվականին ռուսներն առաջին եվրոպացիներն էին, որոնք բնակավայր հիմնեցին Ալյասկայում՝ Երեք սրբերի ծովախորշում[49]։ Ամերիկայի բնիկ ժողովրդի թիվը եվրոպացիների գալուց հետո կրճատվեց շարք պատճառներով[50][51][52]՝ հիմնականում հիվանդությունների, օրինակ՝ բնական ծաղկի և կարմրուկի պատճառով կրճատվեց[53][54]։
Գաղութացման առաջին օրերին մի շարք եվրոպացի վերաբնակներ տառապում էին սննդի պակասից, հիվանդություններից և տեղաբնակների հարձակումներից։ Վերջիններս նաև հաճախ էին մարտնչում հարևան ցեղախմբերի և եվրոպացի վերաբնակների հետ։ Շատ դեպքերում, այդուհանդերձ, տեղաբնակներն ու վերաբնակները կախված էին միմյանցից։ Վերաբնակները զբաղվում էին սննդի և կենդանիների մորթու, իսկ տեղաբնակները՝ զենքի, գործիքների և եվրոպական ապրանքների առևտրով[55]։ Տեղաբնակները մի շարք վերաբնակների սովորեցրին եգիպտացորեն, լոբի և այլ մշակաբույսեր աճեցնել։ Եվրոպացի միսիոներները և այլք կարևոր էին համարում տեղաբնակներին «քաղաքակրթելը» և պարտադրում էին հետևել գյուղատնտեսություն վարելու եվրոպական մեթոդներին և կենսաձևին[56][57]։ Այդուհանդերձ, եվրոպացիների կողմից Հյուսիսային Ամերիկայի սուր գաղութացման հետևանքով տեղաբնակները տեղահանվում էին և հաճախ՝ սպանվում հակամարտությունների ժամանակ[58]։
Եվրոպացի վերաբնակները նաև սկսեցին աֆրիկացի ստրուկների վաճառքով զբաղվել գաղութային Ամերիկայում[59]։ Ստրուկների՝ կյանքի ակնկալվող տևողությունը Հյուսիսային Ամերիկայում ավելի երկար էր, քան Հարավայինում, որովհետև այստեղ ավելի քիչ հիվանդություններ կային, սնունդն ու վերաբերմունքն ավելի լավ էր, որը հանգեցնում էր ստրուկների թվի արագ աճին[60][61]։ Գաղութային հասարակությունը բաժանված էր՝ ըստ ստրկության կրոնական և բարոյական կողմերի վերաբերյալ ունեցած հայացքների, իսկ գաղութներն այդ պրակտիկային կողմ և դեմ օրենքներ ընդունեցին[62][63]։ Սակայն 18-րդ դարի վերջում 19-րդ դարի սկզբում պայմանագրային ստրուկներին սկսեցին փոխարինել աֆրիկացի ստրուկներով՝ հատկապես հարավային շրջաններում[64]։
1732 թվականին Բրիտանիայի կողմից Ջորջիա պրովինցիայի գաղութացմամբ՝ ստեղծվեցին տասներեք գաղութներ, որոնք հետագայում դարձան Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները[65]։ Բոլոր գաղութներն ունեին տեղական կառավարում, ընտրություններ, որոնց կարող էին մասնակցել ազատ տղամարդկանց մեծամասնությունը[66]։ Չափազանց բարձր ծնունդների և մահերի ցածր ցուցանիշերի, ինչպես նաև անընդհատ նույն վայրում բնակվելու արդյունքում գաղութների բնակչությունը շատ արագ աճում էր՝ գերազանցելով տեղաբնակների թվին[67]։ 1930 և 1740-ական թվականների Քրիստոնեական վերածննդի շարժումը, որը հայտնի է Մեծ արթնացում անվամբ, հետաքրքրություն առաջացրեց թե՛ կրոնի, թե՛ կրոնական ազատության շուրջ[68]։
Յոթնամյա պատերազմի տարիներին (Միացյալ Նահանգներում հայտնի է որպես Ֆրանս-հնդկացիական պատերազմ) բրիտանական ուժերը ֆրանսիացիներից նվաճեցին Կանադան։ Քվեբեկ պրովինցիայի ստեղծմամբ Կանադայի ֆրանկոֆոն բնակչությունը մեկուսացված մնաց անգլախոս Նոր Շոտլանդիայից, Նյուֆաունդլենդից և Տասներեք գաղութներից։ Բացառելով բնիկ ամերիկացիներին՝ 13 բրիտանական գաղութները 1770 թվականին ունեին ավելի քան 2,1 մլն բնակչություն, որը կազմում էր Բրիտանիայի բնակչության մոտ 1/3-ը։ Չնայած շարունակական նոր ներգաղթի ալիքներին՝ 1770-ական թվականներին բնական աճի ցուցանիշն այնպիսին էր, որ ամերիկացիների միայն մի փոքր մասն էր ծնվել արտասահմանում[69]։ Գաղութների՝ Բրիտանիայից հեռու գտնվելը թույլ տվեց, որ զարգանա ինքնակառավարումը, սակայն նրանց հաջողությունը միապետներին դրդեց պարբերաբար վերահաստատել միապետական իշխանությունը[70]։
Անկախություն և տարածքների ընդլայնում
,_by_John_Trumbull.jpg)
Ամերիկյան հեղափոխության հետևանքով Տասներեք գաղութներն առանձնացան Բրիտանական կայսրությունից։ Սա ժամանակակից պատմության մեջ ոչ եվրոպական երկրի կողմից մղած առաջին հաջողված պատերազմն էր Եվրոպական գերտերության դեմ հանուն անկախության։ 18-րդ դարում Ամերիկյան լուսավորության դարաշրջանի և լիբերալիզմի քաղաքական փիլիսոփայությունը լայն տարածված էր առաջնորդների շրջանում։ Ամերիկացիներն սկսեցին զարգացնել «հանրապետականության» գաղափարախոսությունը՝ հավաստիացնելով, որ իշխանությունը հիմնվում է կառավարվողների աջակցության վրա։ Նրանք պահանջում էին իրենց «իրավունքները որպես անգլիացիներ» և «ոչ մի հարկ առանց ներկայացուցիչ ունենալու»։ Բրիտանացիները պնդում էին, որ գաղութները կառավարվեն Խորհրդարանի միջոցով, որտեղ որևէ ամերիկյան ընտրատարածքից ներկայացուցիչ չկար, և հակամարտությունը վերածվեց պատերազմի[71]։
1774 թվականին Առաջին կոնտինենտալ վեհաժողովը ստորագրեց «Կոնտինենտալ միավորում» փաստաթուղթը, որով գաղութները պարտավորվում էին բոյկոտել բրիտանական ապրանքները։ Հաջորդ տարի սկսվեց Անկախության պատերազմը, որի դրդապատճառները դրոշմատուրքի մասին օրենքն էր և Բոստոնյան թեյախմությունը, որոնց հիմքը բրիտանական կառավարության հետ գաղութների ունեցած տարաձայնություններն էին։ Երկրորդ կոնտինենտալ վեհաժողովում, որտեղ ներկայացված էին Միացյալ գաղութները, 1776 թվականի հուլիսի 4-ին միաձայն ընդունվեց Անկախության հռչակագիրը (ամեն տարի նշվում է որպես Անկախության օր)[72]։ 1781 թվականին Կոնֆեդերացիայի և հարատև միության հոդվածներով ստեղծվեց ապակենտրոն կառավարություն, որը գործեց մինչև 1789 թվականը։ Ամերիկացիների համար պատերազմի սկզբում առանցքային շրջապտույտ դարձավ այն, որ Ջորջ Վաշինգտոնը գլխավորեց սառած Դելավեր գետն անցնելու առաքելությունը, որպեսզի 1775 թվականի Սուրբծննդյան գիշերը հանկարծակի հարձակվեն։ Իսկ Սարատոգայի մարտում ամերիկացի աշխարհազորականներին առաջին անգամ հաջողվեց հաղթել բրիտանական բանակին. Ֆրանսիան և Իսպանիան ևս միացել էին բրիտանացիների դեմ պատերազմին։ 1781 թվականին Յորքթաունի պաշարման ժամանակ երկրորդ բրիտանական բանակի հանձնվելուց հետո Բրիտանիան կնքեց խաղաղության պայմանագիր։ Միջազգայնորեն ճանաչվեց Ամերիկայի ինքնիշխանությունը, և նոր երկրին զգալի տարածք տրվեց Միսիսիպի գետի արևելյան հատվածում, որի հյուսիսային հատվածում այժմ գտնվում է Կանադան, իսկ հարավում՝ Ֆլորիդան։
Քանի որ ակնհայտ էր դառնում, որ Կոնֆեդերացիան բավարար չէր նոր երկիրը կառավարելու համար, ազգայնականներն գլխավորում էին 1787 թվականի Ֆիլադելֆիայի ժողովը, որի ժամանակ Միացյալ Նահանգների համար գրվեց նոր Սահմանադրություն, որը վավերացվեց 1788 թվականի նահանգների համագումարներում և փոխարինեց հնին[72]։ Ուժի մեջ մտնելով 1789 թվականին՝ Սահմանադրությամբ կառավարման ձևը վերափոխեց ֆեդերացիայի, որտեղ կառավարումն իրականացվում էր երեք հավասար ճյուղերով (գործադիր, դատական և օրենսդիր)՝ ստեղծելով բարերար հակակշիռներ։ Ջորջ Վաշինգտոնը, որը հաղթանակի տարավ կոնտինենտալ բանակը, առաջին նախագահն էր, որն ընտրվեց նոր Սահմանադրությամբ։ 1791 թվականին ընդունվեց Իրավունքների մասին օրինագիծը, որն արգելում էր բնական իրավունքների սահմանափակումը Դաշնության կողմից և երաշխավորում մի շարք իրավունքների պաշտպանումը[73]։ Այդուհանդերձ, Բրիտանիայի հետ լարվածությունը շարունակվեց, ինչը 1812 թվականին հանգեցրեց պատերազմի, որն ավարտվեց ոչ ոքի[74]։
Թեև դաշնային իշխանությունն անօրինական որակեց ամերիկացիների մասնակցությունը 1807 թվականի Ատլանտյան ստրկավաճառությանը, 1820 թվականից հետո Խորը հարավում կտրուկ աճեց գերշահութաբեր բամբակի մշակումը, դրա հետ մեկտեղ նաև ստրուկների աշխատանքի օգտագործումը[75][76][77]։ Երկրորդ մեծ զարթոնքի ժամանակ՝ հատկապես 1800-1840 թվականներին, միլիոնավոր մարդիկ իրենց դավանանքը փոխեցին ավետարանչական բողոքականություն։ Հյուսիսում ակտիվացան սոցիալական բարեփոխումներին ուղղված մի քանի շարժումներ, որոնցից էր աբոլիցիոնիզմը[78], իսկ հարավում՝ ստրուկների շրջանում, դավանափոխ եղան մեթոդիզմի և բապտիզմի հետևորդները[79]։
18-րդ դարում Ամերիկայի նորաբնակները սկսեցին ընդլայնվել դեպի արևմուտք։ 1803 թվականին Լուիզիանայի գնումով գրեթե կրկնապատկվեց երկրի տարածքը[80], 1819 թվականին Իսպանիան զիջեց Ֆլորիդան և Մեքսիկական ծոցի մեկ այլ տարածք[81], 1845 թվականին էքսպանսիայի ժամանակ բռնակցվեց Տեխասի Հանրապետությունը[82], իսկ 1846 թվականի Օրեգոնի պայմանագիրը Բրիտանիայի հետ հանգեցրեց Միացյալ Նահանգների կողմից ներկայիս Ամերիկայի հյուսիսարևմտյան հատվածի վերահսկմանը[83]։ Բացի այդ, 1830-ական թվականների Արցունքի արահետը ցույց տվեց հնդկացիներին բռնի վերաբնակեցնելու քաղաքականությունը։ Սա ավելի ընդլայնեց մեքենայական մշակման հողատարածքները՝ ավելացնելով միջազգային շուկայի համար արտադրանքը։ Սա 1810-1890 թվականներին Միսիսիպի գետի արևմտյան հատվածում հանգեցրեց հնդկացիների հետ երկար պատերազմների[84], իսկ հետագայում՝ Մեքսիկայի հետ հակամարտությանը[85]։ Այդ հակամարտություններից շատերն ավարտվեցին բնիկ ամերիկացիների տարածքների զիջմամբ և վերջիններիս «բանտարկմանը» հնդկացիական ռեզերվացիաներում։ Ամերիկա-մեքսիկական պատերազմում կրած պարտությունից հետո 1848 թվականին Մեքսիկան զիջեց Կալիֆոռնիայի և ներկայիս Ամերիկայի հարավարևմտյան հատվածը, իսկ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներն ընդլայնվեց մայրցամաքի վրա[86][87]։ 1848-1849 թվականներին Կալիֆոռնիական ոսկու տենդը խթանեց դեպի Խաղաղօվկիանոսյան ափ միգրացիան, ինչը հանգեցրեց ցեղասպանության Կալիֆոռնիայում[88] և հավելյալ արևմտյան նահանգների ստեղծմանը[89]։ Տնտեսական զարգացումը խթանվում էր մեծ հողատարածքները՝ Միացյալ Նահանգների ամբողջ տարածքի գրեթե 10%-ը տրամադրելով եվրոպացի նորաբնակներին՝ որպես Հոմստեդ-ակտի մաս, ինչպես նաև հողատարածքներ տրամադրելով մասնավոր երկաթուղային ընկերությունների և քոլեջների[90]։ Նախքան Քաղաքացիական պատերազմը այդ տարածքներում ստրկատիրության արգելումը կամ ընդլայնումը սրեց աբոլիցիոնիզմի շուրջ լարվածությունը և բանավեճերը։ Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմից հետո նոր անդրմայրցամաքային երկաթուղիները հեշտացրին նորաբնակների վերաբնակեցումը, ընդլայնվեց ներքին առևտուրը և սրվեցին բնիկների հետ հակամարտությունները[91]։
Քաղաքացիական պատերազմ և Վերակառուցման դարաշրջան
Անհաշտ տարաձայնություններն աֆրիկացիների և աֆրոամերիկացիների ստրկացման վերաբերյալ արդյունքում հանգեցրին Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմին[92]։ 1860 թվականին հանրապետական Աբրահամ Լինքոլնի ընտրությամբ տասնմեկ ստրկատիրական նահանգներում գումարված ժողովները հայտարարեցին այդ նահանգների առանձնանալու մասին, որոնք ստեղծեցին Ամերիկայի Համադաշնային Նահանգները, մինչդեռ դաշնային իշխանությունները («Միությունը») պնդում էին, որ նահանգների առանձնացումը ոչ սահմանադրական է և անօրինական[93]։ 1861 թվականի ապրիլի 12-ին Համադաշնությունը ռազմական հակամարտություն հրահրեց՝ ռմբակոծելով Սամթերի ամրոցը, որը դաշնային կայազոր էր Հարավային Կարոլինայի Չարլսթոն քաղաքում։ Սա Քաղաքացիական պատերազմի կայծն էր, որը տևեց չորս տարի (1861-1865) և դարձավ Ամերիկայի պատմության մեջ ամենաշատ մահ տված ռազմական հակամարտությունը։ Երկու կողմից զոհվեց գրեթե 620 000 զինվոր, ավելի քան 50 000 խաղաղ բնակչություն. գրեթե բոլորը՝ հարավում[94]։
Պատերազմից հետո լրջորեն սկսվեց վերակառուցում։ Մինչդեռ նախագահ Լինքոլնը փորձում էր ամրացնել Միության և նախկին Համադաշնության միջև ընկերությունն ու անքինախնդրությունը, 1865 թվականի ապրիլի 14-ին նրա սպանությունը կրկին սեպ խրեց Հյուսիսի և Հարավի միջև։ Դաշնային կառավարության հանրապետականները նպատակ էին դրել վերահսկել Հարավի վերակառուցումը և պաշտպանել աֆրոամերիկացիների իրավունքները։ Սակայն դա շարունակվեց մինչև 1877 թվականի փոխզիջումը, երբ հանրապետականները համաձայնվեցին դադարեցնել պաշտպանել աֆրոամերիկացիների իրավունքները Հարավում, որպեսզի դեմոկրատները զիջեն 1876 թվականի նախագահական ընտրությունները։ Հարավի սպիտակամորթ դեմոկրատները, որոնք իրենց անվանում էին «ազատարարներ», Վերակառուցումից հետո իրենց վերահսկողության տակ վերցրին Հարավը։ 1890-1910 թվականներին «ազատարարները» սահմանեցին այսպես կոչված Ջիմ Քրոուի օրենքները, որոնցով ամբողջ տարածաշրջանում սևամորթների մեծ մասը և աղքատացած որոշ սպիտակամորթներ զրկվում էին ընտրելու իրավունքից։ Սևամորթներն ամբողջ երկրով մեկ՝ հատկապես Հարավում, բախվում էին ռասայական սեգրեգացիայի[95], երբեմն ենթարկվում էին նաև ինքնադատաստանի[96]։
Ներգաղթ, տարածքների ընդարձակում և ինդուստրացում
Հյուսիսում ուրբանիզացիան և Հարավային ու Արևելյան Եվրոպայից ներգաղթյալների աննախադեպ հոսքը երկրի ինդուստրացման համար աշխատուժի ավելցուկ ստեղծեցին և վերափոխեցին երկրի մշակույթը[98]։ Ազգային ենթակառուցվածքները՝ ներառյալ հեռագրությունը և անդրմայրցամաքային երկաթուղիները, խթանեցին տնտեսական աճը, ավելի մեծ ծավալներով բնակեցումը և Ամերիկյան հին արևմուտքի զարգացումը։ Հետագայում էլեկտրականության և հեռախոսի հայտնագործումը ևս ազդեց հաղորդակցության և քաղաքային կյանքի վրա[99]։
Մայրցամաքի ընդարձակումը տեղի ունեցավ նաև 1867 թվականին Ռուսաստանից Ալյասկայի գնման հաշվին[100]։ 1893 թվականին ամերիկամետ տարրերը Հավայիում տապալեցին Հավայյան միապետությունը և ձևավորվեց Հավայյան Հանրապետությունը, որը 1898 թվականին բռնակցվեց ԱՄՆ-ին։ Նույն թվականին Իսպանիան զիջեց Պուերտո Ռիկոն, Գուամը և Ֆիլիպինները, որին հաջորդեց իսպանա-ամերիկյան պատերազմը[101]։ 1900 թվականին՝ Սամոայում երկրորդ քաղաքացիական պատերազմից հետո, Միացյալ Նահանգները գնեց Ամերիկյան Սամոան[102]։ 1917 թվականին ԱՄՆ-ը Դանիայից գնեց Վիրջինյան կղզիները[103]։
19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին արագ տնտեսական աճը նպաստեց մի շարք խոստումնալից արդյունաբերողների ի հայտ գալուն։ Արդյունաբերության այնպիսի մագնատներ, ինչպիսիք էին Կոռնելիուս Վանդերբիլտը, Ջոն Դևիսոն Ռոքֆելլերը և Էնդրյու Կարնեգին, գլխավորում էին երկաթուղու, նավթի և պողպատի արդյունաբերության ոլորտում երկրի առաջընթացը։ Բանկային գործը զբաղեցրեց տնտեսության զգալի մասը, որտեղ նշանակալի դեր ուներ Ջոն Մորգանը։ Ամերիկյան տնտեսությունը թռիչքաձև զարգացավ՝ դառնալով աշխարհի ամենախոշոր տնտեսությունը[104]։ Այս կտրուկ փոփոխություններն ուղեկցվում էին աճող անհավասարությամբ և սոցիալական խռովություններով, որոնք նպաստեցին, որ պոպուլիստական, սոցիալիստական և անարխիստական շարժումների կողքին զարգանա կազմակերպված աշխատանքը[105]։ Այս ժամանակաշրջանն ավարտվեց Առաջադիմական դարաշրջանի գալստով, որը նշանակալի բարեփոխումներ բերեց՝ ներառյալ կանանց ընտրական իրավունքը, ալկոհոլի արգելքը, սպառման ապրանքների անվտանգության և առողջապահական կարգավորումը, արհմիությունների առաջացումը և աշխատանքային պայմանների նկատմամբ ուշադրությունն ու մրցակցության ապահովման համար ավելի մեծ հակամենաշնորհային միջոցառումների ձեռնարկումը[106][107][108]։
Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Մեծ ճգնաժամ և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ
.jpg)
1914 թվականին, երբ սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, Միացյալ Նահանգները չեզոք մնաց մինչև 1917 թվականին դաշնակիցների հետ պատերազմին միանալը, ինչն օգնեց նժարը թեքել հօգուտ Կենտրոնական ուժերի։ 1919 թվականին նախագահ Վուդրո Վիլսոնը Փարիզի խաղաղության վեհաժողովին իր վրա վերցրեց դիվանագիտական առաջնորդի դերը և քարոզում էր, որպեսզի ԱՄՆ-ը միանա Ազգերի լիգային։ Այդուհանդերձ, Սենատը չհաստատեց դա և չվավերացրեց Վերսալյան պայմանագիրը, որով հիմնադրվել էր Ազգերի լիգան[109]։
Մոտավորապես նույն թվականին միլիոնավոր աֆրոամերիկացիներ հարավի գյուղական բնակավայրերից սկսեցին զանգվածաբար գաղթել հյուսիսի քաղաքային կենտրոններ. սա շարունակվեց մինչև 1970 թվականը[110]։ 1920 թվականին կանանց իրավունքների համար շարժումը հասավ նրան, որ Սահմանադրության մեջ փոփոխություն արվեց, որով կանանց ընտրելու իրավունք տրվեց[111]։ 1920-1930-ական թվականները նշանավորվեցին զանգվածային հաղորդակցության ոլորտում ռադիոյի և հեռուստատեսության հայտնագործմամբ[112]։ «Բուռն քսանականների» բարգավաճումը 1929 թվականին ավարտվեց բորսայի սնանկացմամբ և Մեծ ճգնաժամի սկսվելով։ Էմփայր Սթեյթ Բիլդինգն աշխարհի ամենաբարձր երկնաքերն էր, երբ բացվեց 1931 թվականին՝ ճգնաժամի տարիներին։ Միևնույն ժամանակ Միացյալ Նահանգների կոնգրեսն «Աստղազարդ դրոշն» ընդունեց որպես երկրի ազգային օրհներգ։ 1932 թվականին նախագահ ընտրվելուց հետո Ֆրանկլին Ռուզվելտը «նոր ուղղությամբ» շարժվեց[113]։ 1930-ական թվականների կեսի «Փոշու կաթսան» աղքատության հասցրեց մի շարք ագարակների և սկիզբ դրեց դեպի Արևմուտք գաղթի նոր ալիքի[114]։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբում լինելով չեզոք՝ Միացյալ Նահանգներն արդեն 1941 թվականի մարտին սկսեց զինամթերք մատակարարել Դաշնակցային ուժերին։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 7-ին Ճապոնական կայսրությունն անսպասելիորեն հարձակվեց Փերլ Հարբորի վրա՝ Միացյալ Նահանգներին դրդելով միանալ Դաշնակցային ուժերին՝ ընդդեմ Առանցքի ուժերին, իսկ հաջորդ տարի ներկալելով մոտ 120 000 ճապոնացու և ճապոնական ծագմամբ ամերիկացիների[115][116]։ Միացյալ Նահանգները վարում էին «Նախ Եվրոպան» պաշտպանողական քաղաքականություն[117]՝ թողնելով, որ ամերիկյան գաղութ Ֆիլիպինները միայնակ պայքարի Ճապոնիայի ներխուժման դեմ մինչև ԱՄՆ-ի գլխավորությամբ սկսվեց Ֆիլիպինների գործողությունը։ Պատերազմի ժամանակ Միացյալ Նահանգներն այն «Չորս գերտերություններից» մեկն էր[118], որը Բրիտանիայի, Խորհրդային Միության և Չինաստանի հետ հանդիպել էր՝ պլանավորելու հետպատերազմյան աշխարհը[119][120]։ Միացյալ Նահանգները համեմատաբար անվնաս դուրս եկավ պատերազմից՝ նույնիսկ ավելի մեծ տնտեսական և ռազմական ազդեցությամբ[121]։
Միացյալ Նահանգներն առաջատար դեր խաղաց Բրետտոն Վուդսի և Ղրիմի համաժողովներում, որտեղ համաձայնագրեր ստորագրվեցին նոր միջազգային ֆինանսական ինստիտուտների և Եվրոպայի հետպատերազմյան վերակազմավորման վերաբերյալ։ Երբ Եվրոպայում հաղթեցին Դաշնակցային ուժերը, 1945 թվականին Սան Ֆրանցիսկոյում կայացավ միջազգային վեհաժողով, որտեղ ընդունվեց Միացյալ ազգերի կազմակերպության կանոնադրությունը, որը սկսեց գործել պատերազմից հետո[122]։ Այնուհետև Միացյալ Նահանգները և Ճապոնիան սկսեցին կռվել միմյանց դեմ պատմության մեջ ամենամեծ ծովային մարտում՝ Լեյթե ծոցի մարտում[123][124]։ Միացյալ Նահանգները ստեղծեց առաջին միջուկային զենքը և 1945 թվականի օգոստոսին կիրառեց Ճապոնիայի Հիրոսիմա և Նագասակի քաղաքների վրա։ Սեպտեմբերի 2-ին ճապոնացիները հանձնվեցին՝ վերջ դնելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին[125][126]։
Սառը պատերազմ և 20-րդ դարի վերջ
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Միացյալ Նահանգները ֆինանսավորեց և իրականացրեց Մարշալի պլանը՝ արևմտյան Եվրոպան վերակառուցելու նպատակով։ 1948-1952 թվականներին ֆինանսական հատկացումներն ընդհանուր առմամբ կազմեցին 13 մլրդ ԱՄՆ դոլար (2021 թվականին՝ 115 մլրդ ԱՄՆ դոլար)[127]։ Միևնույն ժամանակ Միացյալ Նահանգների և Խորհրդային Միության միջև աշխարհաքաղաքական լարվածությունը հանգեցրեց Սառը պատերազմի, որի հիմքում ընկած էր կապիտալիզմի և կոմունիզմի գաղափարական բաժանումը[128]։ Երկու երկրները մեծապես ներգրավված էին Եվրոպայի ռազմական գործերում. մի կողմից ԱՄՆ-ը՝ ՆԱՏՕ-ի իր դաշնակիցներով, մյուս կողմից՝ Խորհրդային Միությունը՝ իր Վարշավյան դաշինքով[129]։ Միացյալ Նահանգները հաճախ է դիմադրել Երրորդ աշխարհի շարժումներին, որոնց վերաբերվում էր որպես Խորհրդային Միության կողմից հովանավորվող շարժումների, երբեմն ուղիղ քայլեր ձեռնարկելով և ռեժիմ փոխելով ձախականների իշխանության դեմ[130]։ 1950-1953 թվականներին ամերիկյան զորքը Կորեական պատերազմում կռվում էր կոմունիստական ուժերի դեմ[131], և Միացյալ Նահանգները մեծապես ներգրավվեց Վիետնամի պատերազմում (1955-1975)՝ 1965 թվականին արդեն պատերազմի մեջ մտցնելով մարտական ուժեր[132]։ Տիեզերական թռիչքների հարցում գերակա հնարավորությունների հասնելու համար նրանց մրցակցությունը հանգեցրեց տիեզերական մրցավազքի, որն իր գագաթնակետին հասավ այն ժամանակ, երբ 1969 թվականին ԱՄՆ-ը դարձավ առաջին երկիրը, որը մարդ իջեցրեց Լուսնի վրա[131]։ Մինչդեռ երկու երկրներն էլ պրոքսի պատերազմ էին վարում և միջուկային հզոր զենք ստեղծում, նրանք խուսափում էին ուղիղ ռազմական հակամարտության մեջ մտնել[129]։
ԱՄՆ-ում նկատվում էր կայուն տնտեսական աճ, ուրբանիզացիա և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո բնակչության և միջին դասի արագ աճ։ 1970-ական թվականներին կանանց ներգրավվումը՝ որպես աշխատուժ, հանգեցրեց նրան, որ արդեն 1985 թվականին 16 և բարձր տարիքի կանանց մեծ մասն աշխատանքի էր անցել[133], իսկ նահանգների միջև ավտոմայրուղիների կառուցումը տասնյակ տարիներով վերափոխեց երկրի տրանսպորտային ենթակառուցվածքը[134][135]։ 1959 թվականին Միացյալ Նահանգներն ընդունեց Ալյասկան և Հավային՝ որպես իր 49-րդ և 50-րդ նահանգներ՝ այսպիսով պաշտոնապես ընդարձակվելով իր սահմաններից դուրս[136]։
Աճող քաղաքացիական իրավունքների համար շարժումը ոչ բռնի միջոցներ էր կիրառում ռասիզմին դիմագրավելու համար. Մարտին Լյութեր Քինգ կրտսերը դարձավ շարժման խոստումնալից և անվանական առաջնորդը[137]։ Նախագահ Լինդոն Ջոնսոնը մի շարք օրենսդրական նախաձեռնություններ սկսեց, որոնցով մի շարք քաղաքականություններ մշակվեցին աղքատության և ռասայական խտրականության դեմ պայքարի համար։ «Աղքատության դեմ պատերազմը» ընդլայնեց սոցիալական ապահովության իրավունքներն ու ծախսերը՝ հանգեցնելով Սննդի գնման արտոնյալ ծրագրի ստեղծմանը, խնամարկյալ երեխաներ ունեցող ընտանիքներին օգնելուն, «Medicare» և «Medicaid» ազգային բժշկական ապահովագրությունների ստեղծմանը[138]։ Դատական որոշումների և օրենսդրության համագումարի վառ օրինակը 1968 թվականի Քաղաքացիական իրավունքների մասին օրենքն էր, որը էական բարելավումներ բերեց[139][140][141]։ Միևնույն ժամանակ աճում էր հակամշակութային շարժումը, որն ավելի էր բորբոքվում Վիետնամի պատերազմին ընդդիմանալով, սևերի իշխանության շարժումով և սեռական հեղափոխությամբ[142]։ Միացյալ Նահանգներում կանանց շարժումն ընդլայնեց կանանց իրավունքների շուրջ բանավեճերը և գենդերային հավասարությունը դարձրեց սոցիալական մեծ նպատակ։ 1969 թվականին Նյու Յորքում Սթոունվոլի խռովությունները սկիզբ դրեցին նույնասեռականների իրավունքների պաշտպանության շարժմանը[143][144]։
1970-ականներին և 1980-ականների սկզբում սկսվեց ստագֆլյացիա։ Միացյալ Նահանգները Յոմ Կիպուրի պատերազմում աջակցում էր Իսրայելին։ Ի պատասխան դրա՝ երկիրը ՕՊԵԿ երկրների կողմից ենթարկվեց տնտեսական սանկցիաների, որը 1973 թվականին հանգեցրեց նավթի ճգնաժամին[145][146]։ Նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանն ընտրվելուց հետո սանկցիաներին պատասխանեց ազատ շուկային ուղղված բարեփոխումներով և Խորհրդային Միության դեմ ավելի ագրեսիվ ռազմավարությամբ։ Ռեյգանի կառավարման տարիներին բնակչության դաշնային պարտքը եռապատկվեց՝ 738 մլրդ ԱՄՆ դոլարից դառնալով 2,1 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար[147]։ Սրա հետևանքով Միացյալ Նահանգներն աշխարհի ամենամեծ միջազգային վարկատուից դարձավ աշխարհի ամենամեծ պարտապանը[148]։ Ռեյգանի նախագահության տարիներին շեշտակի աճեց նաև ՀՆԱ-ն, իսկ ինֆլյացիան զգալիորեն կրճատվեց[149][150]։ 1991 թվականին Խորհրդային Միության փլուզումով ավարտվեց Սառը պատերազմը[151][152][153] և աշխարհում հաստատվեց միաբևեռություն[154], որտեղ Միացյալ Նահանգներն անվիճարկելիորեն համարվում էր աշխարհի գերիշխող գերտերությունը[155]։
Դոթքոմների բումի, կայուն դրամային քաղաքականության և սոցիալական ապահովության ծախսերի կրճատման շնորհիվ 1990-ական թվականները նշանավորվեցին Միացյալ Նահանգների պատմության մեջ ամենաերկար տնտեսական աճով[156]։ Վախենալով, որ Իրաքի՝ Քուվեյթ ներխուժումով անկայունություն կլինի, 1991 թվականի օգոստոսին նախագահ Ջորջ Բուշը նախաձեռնեց և ղեկավարեց Իրաք-քուվեյթյան պատերազմը՝ վտարելով իրաքյան զորքին և վերականգնելով Քուվեյթի միապետությունը[157]։ 1994 թվականից Միացյալ Նահանգները ստորագրեց Ազատ առևտրի հյուսիսամերիկյան համաձայնագիրը, ինչի շնորհիվ Միացյալ Նահանգների, Կանադայի և Մեքսիկայի միջև աշխուժացավ առևտուրը[158]։
21-րդ դար
2001 թվականի սեպտեմբերի 11-ին ալ-Կաիդայի ահաբեկիչները մարդատար ինքնաթիռներով մխրճվեցին Նյու Յորքի Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի և Վաշինգտոնի մոտ գտնվող Պենտագոնի մեջ, ինչի հետևանքով զոհվեց գրեթե 3000 մարդ[159]։ Ի պատասխան՝ նախագահ Ջորջ Բուշն ահաբեկչության դեմ պատերազմ հայտարարեց, որը ներառում էր նաև գրեթե քսան տարի տևած պատերազմն Աֆղանստանում (2001-2021) և Իրաքում (2003-2011)[160][161]։ Հասանելի բնակֆոնդ ունենալուն ուղղված պետական ռազմավարությունը[162], համատարած ձախողումները կորպորատիվ և կարգավորիչ կառավարման մեջ[163], ինչպես նաև Դաշնային պահուստային համակարգի սահմանած պատմական ցածր տոկոսադրույքները[164] 2006 թվականին հանգեցրին բնակֆոնդի գների աննախադեպ աճին։ Սրա գագաթնակետը դարձավ 2007-2008 թվականների ֆինանսական ճգնաժամը և Մեծ ռեցեսիան, որը Մեծ ճգնաժամից հետո երկրում տեղի ունեցած ամենախոշոր տնտեսական անկումն էր[165] նախքան 2020 թվականին սկսված անկումը, որը կապված էր COVID-19 համավարակի հետ[166]։
2008 թվականին՝ ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ, նախագահ ընտրվեց Բարաք Օբաման, որն աֆրոամերիկյան ծագում ունեցող[167] առաջին նախագահն էր[14]։ Նրա կառավարման երկրորդ ժամկետի ավարտին բորսաները, տնային տնտեսությունների միջին եկամուտը և մաքուր ակտիվները, ինչպես նաև աշխատանք ունեցող մարդկանց թիվը ռեկորդային մակարդակի վրա էին, իսկ գործազրկությունը պատմական միջինից զգալիորեն ցածր էր[168][169][170][171][172]։ Օրենսդրության մեջ նրա ձեռքբերումը Հասանելի առողջապահության օրենքն էր, որը հայտնի է «Obamacare» անվամբ։ Վերջինս 1965 թվականից՝ «Medicare»-ից հետո, ԱՄՆ-ի առողջապահական համակարգի ամենանշանակալի կարգավորիչ բարեփոխումն էր և ծառայություններն ավելի լայն շրջանակներին հասցնելը։ Արդյունքում բժշկական ապահովագրություն չունեցող բնակչության թվաքանակը կիսով չափ նվազեց, իսկ նոր ապահովագրված ամերիկացիների թիվը կազմեց 20-24 միլիոն[173][174]։ Օբամայի կառավարման երկրորդ ժամկետը լրանալուց հետո 2016 թվականին ԱՄՆ-ի 45-րդ նախագահ ընտրվեց հանրապետական Դոնալդ Թրամփը։ Վերջինիս ընտրությունը համարվում է Ամերիկայի պատմության մեջ ամենամեծ քաղաքական ձախողումը[175]։ Թրամփի իշխանության ժամանակ սկսվեց COVID-19 համավարակի առաջին ալիքը։
2020-ական թվականների սկզբում երկրում շատացան տարաձայնությունները, տարբեր սոցիալական խնդիրները բանավեճերի և ցույցերի առիթ դարձան։ 2020 թվականին Ջորջ Ֆլոյդի սպանությունը քաղաքներում հանգեցրեց զանգվածային անկարգությունների և ոստիկանության դաժանության վերաբերյալ համազգային բանավեճերի[176]։ Զանգվածային սպանության դեպքերի շատանալը սրեց հանրային լարվածությունը[177]։ 2021 թվականի հունվարի 6-ին հեռացող նախագահ Թրամփի աջակիցները գրոհեցին ԱՄՆ Կապիտոլիում՝ փորձելով խանգարել Ընտրողների կոլեգիայի՝ ձայների հաշվման աշխատանքը, որի արդյունքում 46-րդ նախագահ էր դառնալու դեմոկրատ Ջո Բայդենը[178]։ 2022 թվականին Գերագույն դատարանը որոշեց, որ հղիության արհեստական ընդհատման համար սահմանադրական իրավունք չկա, ինչը ցույցերի մեկ այլ ալիքի պատճառ դարձավ ամբողջ երկրում, գրավեց նաև միջազգային հանրության ուշադրությունը[179]։ Չնայած այս տարաձայնություններին՝ երկիրը միասնական մնաց Ռուսաստանի դեմ այն բանից հետո, երբ 2022 թվականին Վլադիմիր Պուտինի ղեկավարությամբ Ռուսաստանը ներխուժեց Ուկրաինա։ Մի շարք քաղաքական գործիչներ և անհատներ աջակցում էին Ուկրաինա զենքի մատակարարումը, իսկ ամերիկյան խոշոր ընկերություններ ընդհանրապես դուրս եկան ռուսական ու բելառուսական շուկաներից[180]։
Աշխարհագրություն և կլիմա
ԱՄՆ֊ի տարածքը կազմում է մոտ 9,841,955 կմ2[181], որից 7,663,940.6 կմ2֊ը կազմում են ոչ սահմանակցված հողերը։ Ալյասկան, որը ԱՄՆ֊ի սահմանակցված նահանգներից անջատված է Կանադայով ամենամեծ նահանգն է՝ 1,717,856.2 կմ2 մակերեսով։ Հավայան կղզիները, որոնք գտնվում են Խաղաղ օվկիանոսի կենտրոնական հատվածում՝ Հյուսիսային Ամերիկայի հարավ֊արևմուտքում, ունեն 28,311 կմ2 մակերես։ Պուերտո Ռիկոն, Ամերիկյան Սամոան, Գուամը, Հյուսիսային Մարիանյան կղզիները և Ամերիկյան Վիրջինյան կղզիները միասին զբաղեցնում են 23,789 կմ2 տարածք[182]։ Տարածքի մեծությամբ Միացյալ Նահանգները երրորդն են՝ Ռուսաստանից և Չինաստանից հետո[183]։
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները աշխարհի 3-րդ կամ 4-րդ ամենամեծ պետությունն է ցամաքային և ջրային տարածքների ընդհանուր մակերեսով՝ Ռուսաստանից և Կանադայից հետո, Չինաստանից առաջ կամ հետո։ Ոչ միանշանակ դասակարգման պատճառը Չինաստանի և Հնդկաստանի վիճելի տարածքներն են, որոնք եթե հաշվարկվում են Չինաստանի մաս՝ Միացյալ Նահանգները չորրորդն են դառնում։ Բացի այդ, սա կապված է նաև նրա հետ, թե ինչպես է հաշվարկվում ԱՄՆ֊ի տարածքը։ Բրիտանիկա հանրագիտարանի համաձայն, օրինակ, ԱՄՆ֊ի տարածքը կազմում է 9,525,067 կմ2 քանի որ հաշվի չեն առնվում պետության ափամերձ և տարածքային ջրերը[184]։ Համաշխարհային փաստերի գրքի (The World Factbook) համաձայն՝ ԱՄՆ֊ի տարածքը 9,833,517 կմ2 է, քանի որ այս տարածքները հաշվի են առնվում[185]։
Ատլանտյան ծովափի ափամերձ հարթությունը մեծացնում է տերևաթափ անտառների և Պիդմոնտ սարահարթի զբաղեցրած տարածությունը[186]։ Ապալաչյան լեռները արևելյան ծովափը բաժանում են Մեծ լճերից և Միջին Արևմուտքի կանաչ տարածքներից[187]։ Միսիսիպի֊Միսուրի գետը՝ աշխարհի չորրորդ ամենաերկար գետը, հոսում է հիմնականում երկրի սրտով՝ հյուսիսից հարավ։ Մեծ Հարթավայրերի հարթ և բերքատու պրերիաները ձգվում են արևմուտքում՝ հարավ֊արևելքում սահմանազատվելով Ներքին Բարձրավանդակով[187]։
Ժայռոտ լեռները գտնվում են Մեծ Հարթավայրերի արևմտյան սահմանում և ձգվում են երկրի հյուսիսից հարավ՝ Կոլորադոյում հասնելով 4,300 մ բարձրության[188]։ Ավելի արևմուտք գտնվում է ժայռոտ Մեծ Ավազանը և անատապատներ, որոնցից են Չիուաուա և Մոխավե անապատները[189]։ Սիեռա Նևադա և Կասկադային լեռնաշղթաները ձգվում են Խաղաղ օվկիանոսի ափի երկայնքով՝ երկուսն էլ հասնելով 4,300 մ բարձրության։ Մայրցամաքային ԱՄՆ֊ի ամենաբարձր և ցածր կետերը Կալիֆոռնիա նահանգում են[190], իրարից ընդամենը 135 կմ հեռավորության վրա[191]։ Ալյասկայի Դենալի գագաթը, ունենալով 6,190.5 մ բարձրություն, համարվում է ԱՄՆ֊ի և ամբողջ Հյուսիսային Ամերիկայի ամենաբարձր գագաթը[192]։ Ալյասկայի Ալեքսանդրի կղզեխմբում և Ալեուտյան կղզիներում շատ են ակտիվ հրաբուխները, Հավայան կղզիները կազմված են հրաբխային կղզիներից։ Յելոուսթոն ազգային պարկի տակ գտնվող գերհրաբուխը մայրցամաքի ամենամեծ հրաբխային զանգվածն է[193]։ ԱՄՆ֊ն աշխարհի ամենաշատ էկոշրջաններ ունեցող պետությունն է[194]։
Միացյալ Նահանգները իր չափով և աշխարհագրական բազմազանությամբ ունի ամենաշատ կլիմայի տեսակները։ 100-րդ միջօրեականից արևելք կլիման փոփոխվում է հյուսիսում խոնավ մայրցամաքայինից մինչև հարավում խոնավ մերձարևադարձային[195]։ 100-րդ միջօրեականի արևմուտքի Մեծ Հարթավայրերում կլիման կիսաչորային է։ Արևմտյան լեռների մեծամասնության կլիման ալպյան է։ Կլիման չորային է Մեծ Ավազանում, հարավ֊արևմուտքի անապատնում, միջերկրածովյան՝ Կալիֆոռնիայի ափամերձ շրջաններում, օվկիանոսային՝ Օրեգոնի, Վաշինգտոնի ափամերձ հատվածում և հարավային Ալյասկայում։ Ալյասկայի մեծամասնության կլիման մերձարկտիկական է կամ բևեռային։ Հավայան կղզիներում և Ֆլորիդայի հարավային հատվածում կլիման արևադարձային է, ինչպես նաև արևադարձային է Կարիբյան և խաղաղօվկիանոսյան տարածքների բնակեցված շրջանների կլիման[196]։ Էքստրեմալ եղանակը հազվադեպ չի հանդիպում․ Մեքսիկական ծոցի սահմանամերձ նահանգներում շատ են լինում արևադարձային ցիկլոններ․ աշխարհի տորնադոների մեծամասնությունը տեղի է ունենում հենց ԱՄՆ֊ում[197]։
Բնություն
ԱՄՆ-ի էկոլոգիան մեգաբազմազան է՝ Ալյասկայում և մայրցամաքային նահանգներում տարածված են շուրջ 17․000 տեսակի անոթային բույսեր, Հավայան կղզիներում հանդիպում է ծաղկավոր բույսերի շուրջ 1,800 տեսակ, որոնցից շատ քչերն են հանդիպում մայր հողում[199]։ ԱՄՆ֊ում կան 428 կաթնասունների, 784 թռչունների, 311 սողունների և 295 երկկենցաղների տեսակներ[200]։ Նկարագրվել են շուրջ 91,000 միջատների տեսակներ[201]։ Սպիտակագլուխ ծովարծիվը պետության խորհրդանիշն է, ինչպես նաև ազգային թռչունն ու կենդանին[202]։
Միացյալ Նահանգներում կա 59 ազգային պարկ, հարյուրավոր նահանգների կողմից սահմանված պարկեր, անտառներ և վայրի բնության պահպանման տարածքներ[203]։ Այս ամենը միասին՝ կառավարությանն է պատկանում է պետության տարածքի շուրջ 28%-ը[204]։ Այս տարածքի մեծամասնությունը հատուկ պահպանվում է, մնացածը օգտագործվում նավթի և գազի, ապարների արտահանման, փայտամթերքի մթերման կամ անասնապահության համար։ Տարածքի 0,86%֊ը օգտագործվում է ռազմական նպատակներով[205][206]։
1970 թվականից սկսած պետությունն սկսել է զբաղվել շրջակա միջավայրի խնդիրներով։ Շրջակա միջավայրին առնչվող վեճերը ներառում են նավթի և միջուկային էներգիայի օգտագործումը, վայրի բնության, պահպանության տնտեսական ծախսերը, ջրի և օդի աղտոտվածությունը, փայտի մթերումը և անապատացումը[207][208], ինչպես նաև գլոբալ տաքացումը[209][210]։ Այս ամենում ներառված են շատ դաշնային և նահանգային գործակալություններ։ Սրանցից ամենանշանավորը Շրջակա միջավայրի պաշտպանության գործակալությունն է (անգլ․՝ Environmental Protection Agency (EPA), որը ստեղծվել է նախագահի հրամանով՝ 1970 թվականին[211]։ Վայրի բնության պահպանության ակտով 1964 թվականից սկսած ղեկավարվում են հանրային տարածքները[212]։ 1973 թվականին ընդունված Վտանգված տեսակների պահպանության ակտը նպատակ ունի պաշտպանել վտանգված և անհետացող տեսակները և տեսակների արեալը․ ակտը գործի է դնում Միացյալ Նահանգների ձկների և վայրի բնության ծառայությունը[213]։
Պետական համակարգ
Ընդհանուր բնութագիր
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները «Մեծ յոթնյակ»-ի երկրներից է և աշխարհում քաղաքական ու տնտեսական դերակատարում ունեցող երկիր։ Տարածքի մեծությամբ (9,8 միլիոն քկմ) ահբ աշխարհի երրորդ պետությունն է (Ռուսաստանից և Կանադայից հետո), բնակչության թվով (325 միլիոն մարդ)՝ երրորդը (Չինաստանից և Հնդկաստանից հետո)։ ԱՄՆ-ը գաղութատեր պետություն է։ Նրա տիրապետության տակ գտնվում են Պուերտո Ռիկոն և Վիրգինյան կղզիները՝ Կարիբյան ծովում, Արևելյան Սաոման, Գուամը և մի շարք այլ փոքր կղզիներ Խաղաղ օվկիանոսում։ Այդ քաղաքներում տեղաբաշխված են ռազմածովային և ռազմաօդային հենակետեր։
Պետական կարգ
Ըստ պետական կարգի՝ ԱՄՆ-ը դաշնային նախագահական հանրապետություն է՝ բաղկացած 50 նահանգներից և Կոլումբիա դաշնային օկրուգից, որտեղ մայրաքաղաք Վաշինգտոնն է։ ԱՄՆ-ի նահանգներն ունեն լայն ինքնավարություն, յուրաքանչյուրն ունի իր սահմանադրությունը, օրենսդիր և գործադիր մարմինները։
Նախագահ
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները համարվում է նախագահական հանրապետություն։ Նախագահը պետության ղեկավարն է։ Նա նաև ղեկավարում է կառավարության և կատարում վարչապետի գործառույթներ։ ԱՄՆ-ում նախագահն ընտրվում է չորս տարի ժամկետով և իրավունք ունի վերընտրվել միայն մեկ անգամ։ Նախագահը օժտված է շատ լայն լիազորություններով՝ նա զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարն է, ղեկավարում է կառավարական մարմինները, նշանակում բարձրաստիճան պետական գործիչներին։ ԱՄՆ պատմության մեջ նախագահել է 46 նախագահ։
Խորհրդարան
ԱՄՆ խորհրդարանը երկպալատ է։ Վերին պալատը Կոնգրեսն է, իսկ Ստորին պալատը Ներկայացուցիչների պալատը։ Կոնգրեսն ու Ներկայացուցիչների պալատը բաղկացած են համապատասխանաբար 100 և 435 անդամներից։
Տնտեսություն
ԱՄՆ-ը ժամանակակից աշխարհի տնտեսական, քաղաքական աշխարհի և ռազմական ամենահզոր ուժն է։ Համախառն Ներքին Արդյունքի գրեթե 1/4 մասը ստեղծվում է ԱՄՆ-ում։ Արդյունաբերության և գյուղատնտեսության արտադրանքի ծավալով և արտահանմամբ, Արտաքին առևտրի շրջանառության ծավալով, կապիտալի արտահանմամբ, գիտատեխնիկական ներուժով և սպասարկման ոլորտի զարգացման մակարդակով աշխարհի առաջատար տերությունն է։ ԱՄՆ-ի տնտեսությանը բնորոշ է արտադրության և կապիտալի համակենտրոնացման բարձր աստիճանը։ Աշխարհի բոլոր երկրներից առաջինը հետարդյունաբերական փուլը թևակոխած այդ երկրում ծառայություններ մատուցող ճյուղերի բաժինը համախառն ներքին արդյունքում կազմում է մոտ 80 %, իսկ արտադրական ոլորտին բաժին է ընկնում ընդամենը 20 % (այդ թվում՝ գյուղատնտեսությանը 1 %, արդյունաբերությանը 19 %)։ ԱՄՆ-ը ծառայությունների խոշորագույն արտահանողն է ամբողջ աշխարհում։
Արդյունաբերություն
ԱՄՆ-ի արդյունաբերությունը ներառում է գոյություն ունեցող բոլոր ճյուղերը, ենթաճյուղերը և արտադրության տեսակները։ Երկրի «դեմք»-ը աշխատանքի միջազգային աշխարհագրական բաժանման մեջ որոշում են էլեկտրաէներգետիկան, ավտոմոբիլաշինությունը, ավիահրթիռատիեզերական, նավթավերամշակման և նավթաքիմիական արտադրությունները։ Արագ են զարգանում ռադիոէլեկտրոնիկան, համակարգիչների արտադրութունը և կենսատեխնոլոգիան։
Մեքենաշինություն
Ավտոմոբիլաշինությունն ԱՄՆ-ի արդյունաբերության ազգային ճյուղն է։ Աշխարհում առաջին անգամ այնտեղ է սկսվել ավտոմեքենաների զանգվածային թողարկումը։ ԱՄՆ-ի «ավտոմոբիլաշինության մայրաքաղաք»-ը Դետրոյտն է. «Ֆորդ», «Ջեներալ Մոտորս», «Կրայսլեր» ընկերությունների գրասենյակներով և ձեռնարկությւոններով։ «Բոինգ»-ը ինքնաթիռներ արտադրող ամենախոշոր ընկերությունն է աշխարհում։
Համակարգչային արտադրություն
Համակարգչային տեխնիկայի արտադրության և ավիահրթիռատիեզերական արդյունաբերության նոր կենտրոնները ստեղծվել են Արևմուտքում, հատկապես՝ Կալիֆոռնիա նահանգում։ Համակարգչային տեխնիկայի արտադրությամբ հանրահայտ են «Այ Բի Էմ» և «Մայքրոսոֆթ» ընկերությունները։
Տրանսպորտ
ԱՄՆ-ն աշխարհում առաջինն է տրանսպորտային ուղիների երկարությամբ, բեռնաշրջանառության և ուղևորարջանառության ծավալներով։ ԱՄՆ-ը մյուս երկրներից զգալիորեն առաջ է անցել ավտոմեքենաների ու ինքնաթիռների պարկով։ Համաշխարհային նշանակության տրանսպորտային հանգույցներ են Նյու Յորքը, Չիկագոն, Լոս Անջելեսը։
Էլեկտրաէներգետիկա
Երկրում գործում է 1300 հէկ, և 109 աէկ։ ԱՄՆ-ում մեծ ուշադրություն է դարձվում ոչ ավանդական էլեկտրակայանների կառուցմանը։ Առավել մեծ դեր ունեն 7 տասնյակի հասնող երկրաջերմային էլեկտրակայանները։ Լոս Անջելեսի մոտ է գտնվում աշխարհում ամենահզոր «Գեյզերս» երկրաջերմային էլեկտրակայանը։ Լայն տարածում է ստացել արևային և քամու էներգիայի օգտագործումը, իսկ Ֆանդի ծոցի ափին, որտեղ մակընթացային ալիքը հասնում է 18 մ բարձրության, գործում է մակընթացային էլգյուղատնտեսություն։
ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսությանը բնորոշ են բազմաճյուղ կառուցվածքը, զարգացման բարձր մակարդակը և աշխատանքի բարձր արտադրողականությունը, տեխնիկական հագեցվածությունը, տարածաշրջանային մասնագիտացումը։ Մեծ Հարթավայրերում ձևավորվել է «ցորենի գոտի»-ն, Կենտրոնական հարթավայրերում՝ «Եգիպտացորենի գոտի»-ն, հարավային նահանգներում «բամբակի գոտի»-ն, մերձլճային շրջային և հյուսիս-արևելքում՝ «կաթնային գոտի»-ն։ Տիրապետող են խոշոր ագարակատերերը։ ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսության կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ համախառն արտադրանքի մեծ մասը (ավելի քան 70 %) տալիս է անասնապահությունը, որի առաջատար ճյուղը տավարաբուծությունն է։ ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսությունը լիովին բավարարում է բնակչության պարենի պահանջմունքները, իսկ կարևոր մի շարք արտադրանքների գծով աշխարհում գրավում է առաջին տեղը։
Ժողովրդագրությու
Բնակչություն
Միացյալ Նահանգներում ռասայական և էթնիկ խմբերը (2020 թվականի մարդահամար)[214] սպիտակամորթ ամերիկացիներ (76.5%) սևամորթ ամերիկացիներ (12.1%) ասիացի ամերիկացիներ (5.9%) երկու կամ ավել ռասաներ (4.1%) բնիկ ամերիկացիներ (0.7%) այլ ռասա (0.5%) խաղաղօվկիանոսյան կղզիների ամերիկացիներ (0.2%)
Ըստ ԱՄՆ Բնակչության մարդահամարի բյուրոյի՝ 2020 թվականի ապրիլի 1-ի դրությամբ՝ երկրի բնակչությունը կազմել է 331 449 281 մարդ[215], որով Միացյալ Նահանգներն աշխարհում երրորդն է՝ Չինաստանից և Հնդկաստանից հետո[17]։ Ըստ ԱՄՆ-ի բնակչության ժամացույցի 2021 թվականի հունվարի 28-ի տվյալների՝ յուրաքանչյուր 100 վայրկյանում ԱՄՆ-ի բնակչությունն ավելանում է մեկ մարդով կամ օրական կտրվածքով՝ 864 մարդով[216]։ 2018 թվականին 15 և ավել տարիքի ամերիկացիների 52%-ը եղել է ամուսնացած, 6%-ը՝ այրի է, 10%-ը՝ ամուսնալուծված, իսկ 32%-ը՝ երբեք ամուսնացած չի եղել[217]։ 2020 թվականին ԱՄՆ-ում ծնելիության ընդհանուր գործակիցը մեկ կնոջ հաշվարկով կազմել է 1,64 երեխա[218]։ Երկիրն ունի աշխարհում ամենաբարձր ցուցանիշը մեկ ծնող ունեցող ընտանիքներում բնակվող երեխաների քանակով (23%)[219]։
Միացյալ Նահանգներն ունի բազմազան բնակչություն. 37 ազգություններից յուրաքանչյուրն ունի ավելի քան մեկ միլիոն բնակչություն[220]։ Եվրոպական ծագում ունեցող սպիտակամորթ ամերիկացիները մեծ ռասայական էթնիկ խումբ են Միացյալ Նահանգներում՝ կազմելով բնակչության 57,8%-ը[221]։ Լատինոամերիկացիները երկրորդ ամենամեծ խումբն են և կազմում են երկրի բնակչության 18,7%-ը։ Աֆրոամերիկացիները երրորդ ամենամեծ խումբն են՝ երկրի՝ 12,1% բնակչությամբ[220], ասիական ծագման ամերիկացիները՝ չորրորդն են՝ 5,9%-ով, իսկ բնիկ ամերիկացիները՝ կազմում են երկրի բնակչության 1%-ը (3,7 մլն)[220]։ 2020 թվականին բնակչության միջին տարիքը կազմել է 38,5 տարի[17]։
2018 թվականին Միացյալ Նահանգներում կար 90 մլն ներգաղթյալ, որոնց թվում էին նաև ԱՄՆ-ում ծնված նրանց երեխաները. երկուսը միասին կազմում են ընդհանուր բնակչության 28%-ը[222]։ 2017 թվականին օտարերկրացիների 45%-ը (20,7 մլն) ԱՄՆ քաղաքացիություն ստանալու իրավունք, 27%-ը (12,3 մլն)՝ մշտական բնակության իրավունք, 6%-ը (2,2 մլն) ժամանակավոր կացության իրավունք են ստացել, իսկ 23%-ը (10,5 մլն) անօրինական ներգաղթյալներ էին[223]։ Միացյալ Նահանգները տասնյակ տարիներ շարունակ առաջինն են աշխարհում փախստականներ ընդունելու առումով[224]։
Լեզու
Անգլերենը (մասնավորապես ամերիկյան անգլերենը) դե ֆակտո ԱՄՆ-ի ազգային լեզուն է։ Թեև դաշնային մակարդակով պաշտոնական լեզու չկա, մի քանի օրենք պահանջում է անգլերենի իմացություն, օրինակ՝ ԱՄՆ քաղաքացիություն ստանալը։ Նահանգների մեծ մասում անգլերենը պաշտոնական լեզու է համարվում[225]։ Երեք նահանգներում և չորս ԱՄՆ տարածքներում բացի անգլերենից ընդունում են նաև տեղի կամ բնիկների լեզուները՝ ներառյալ Հավայիի (հավայերեն)[226], Ալյասկայի (բնիկների 20 լեզու)[227], Հարավային Դակոտայի (սիու լեզու)[228], Ամերիկյան Սամոայի (սամոաերեն), Պուերտո Ռիկոյի (իսպաներեն), Գուամի (չամոռռո լեզու) և Հյուսիսային Մարիանայի կղզիների (կարոլիներեն և չամոռռո) լեզուները։ Պուերտո Ռիկոյում ավելի շատ խոսում են իսպաներեն, քան անգլերեն[229]։
Ըստ Ամերիկյան համայնքների հարցման՝ 2010 թվականին 229 մլն մարդու (ԱՄՆ ընդհանուր՝ 308 մլն բնակչությունից) շփման լեզուն միայն անգլերենն էր։ Ավելի քան 37 մլն մարդու շփման լեզուն իսպաներենն է, որով այն լեզվակիրների քանակով երկրորդն է Միացյալ Նահանգներում։ Մյուս լեզուների թվում են չինարենը (2,8 մլն), տագալերենը (1,6 մլն), վիետնամերենը (1,4 մլն), ֆրանսերենը (1,3 մլն), կորեերենը (1,1 մլն) և գերմաներենը (1 մլն), որոնցով խոսում է մեկ միլիոնից ավել մարդ[230]։
ԱՄՆ-ում մանկապարտեզից մինչև համալսարան ամենաշատ ուսումնասիրվող օտար լեզուներից են իսպաներենը (մոտ 7,2 մլն ուսանող), ֆրանսերենը (1,5 մլն), և գերմաներենը (500 000)։ Մյուս ուսուցանվող լեզուներից են լատիներենը, ճապոներենը, ամերիկյան ժեստերի լեզուն, իստալերենը և չինարենը[231][232]։
Կրոն
.svg)
ԱՄՆ Սահմանադրության առաջին փոփոխությամբ երաշխավորվում է կրոնի ազատ դավանանքը և Կոնգրեսին արգելվում է այնպիսի օրենքներ ընդունել, որոնք կխախտեն այդ իրավունքը[233]։ Միացյալ Նահանգներում ստեղծված ամենամեծ կրոններն են Հիսուս Քրիստոսի վերջին օրերի սրբերը (առավել հայտնի են «մորմոններ» անվամբ) և Եհովայի վկաները[234], իսկ մյուս տիպիկ կրոնները՝ կաթոլիկությունը և բողոքականությունը, ներթափանցել են այլ երկրներից։
2010-ական թվականների վերջին 2020-ական թվականների սկզբին Փյու հետազոտական կենտրոնի կատարած ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ամերիկացիների 90%-ը հավատում է Աստծուն, ամերիկացիների 65%-ը համարում է, որ կրոնը կարևոր կամ շատ կարևոր դեր է խաղում իրենց կյանքում[235], 61%-ն աղոթում է ամեն շաբաթ կամ ավելի հաճախ, իսկ 43%-ը առնվազն ամեն ամիս այցելում է պատարագների. այս ցուցանիշները եզակի են զարգացած երկրների շրջանում[236][237][238]։ Միացյալ Նահանգներում է բնակվում աշխարհի ամենաշատ քրիստոնյա բնակչությունը[239]։ Բողոքականությունն ամենամեծ կրոնական ուղղությունն է, որը դավանում է ամերիկացիների գրեթե կեսը։ Բապտիստները բողոքականության ամենամեծ ճյուղն են՝ 15,4%, իսկ Հարավային բապտիստական միաբանությունն ամենամեծ առանձին բողոքական աղանդն է, որը դավանում է երկրի բնակչության 5,3%-ը։ Ըստ ուսումնասիրության՝ մնացած բողոքականները կա՛մ այլ աղանդների են հարում, կա՛մ որևէ աղանդի մեջ չեն մտնում, կա՛մ էլ որևէ ձևով հիշատակված չեն հարցման մեջ[240]։ Այսպես կոչված Աստվածաշնչի գոտում, որը տեղակայված է հիմնականում Միացյալ Նահանգների հարավային մասում, մշակութային առումով մեծ դեր է խաղում պահպանողական ավետարանչական բողոքականությունը։ Ի տարբերություն սրա՝ Նոր Անգլիայում և Միացյալ Նահանգների արևմտյան մասում կրոնն ամենաքիչ նշանակությունն ունի[241]։
2014 թվականին անցկացված հարցման արդյունքներով Միացյալ Նահանգներում չափահասների 70,6%-ն իրենց համարել է քրիստոնյա[242], իսկ 5,9%-ը՝ ոչ քրիստոնեական կրոնի հետևորդ[240]՝ հուդայականություն (1,9%), իսլամ (1,1%), հինդուիզմ (0,7%), և բուդդայականություն (0,7%)[240]։ Հարցումը ցույց տվեց նաև, որ ամերիկացիների 22,8%-ը իրեն համարում է ագնոստիկ, աթեիստ կամ ուղղակի որևէ կրոն չի դավանում[243][244][245]։ Պաշտամունքային կառույցներին անդամակցությունը 1999 թվականի 70%-ից նվազեց՝ 2020 թվականին դառնալով 47%։ Նվազման հիմնական պատճառը կապված էր ամերիկացիների՝ որևէ կրոնական նախապատվություն չունենալու հետ։ Այդուհանդերձ, անդամակցությունը նվազեց նաև նրանց շրջանում, որոնք իրենց համարում էին որևէ կրոնական խմբի մաս[246][247]։
Ուրբանիզացիա
Ամերիկացիների 82%-ը բնակվում է քաղաքային բնակավայրերում՝ ներառյալ արվարձանները[248], որոնց գրեթե կեսը բնակվում է 50 000-ից ավել բնակչություն ունեցող քաղաքներում[249]։ 2008 թվականին 273 խոշորացված քաղաքներ ունեին ավելի քան 100 000 բնակիչ, ինը քաղաք ուներ ավելի քան մեկ միլիոն բնակիչ, իսկ չորս քաղաքի (Նյու Յորք, Լոս Անջելես, Չիկագո և Հյուստոն) բնակչությունը գերազանցում էր երկու միլիոնը[250]։ Քաղաքային բնակչությունն արագ աճում է՝ մասնավորապես երկրի հարավային և արևմտյան հատվածներում[251]։
ԱՄՆ-ի խոշոր քաղաքները | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Դիրք | Շրջան | Բնակ․ | Դիրք | Շրջան | Բնակ․ | ||||
 Նյու Յորք  Լոս Անջելես | 1 | Նյու Յորք | Հյուսիս-արևելք | 19,768,458 | 11 | Բոստոն | Հյուսիս-արևմուտք | 4,899,932 | |
| 2 | Լոս Անջելես | Արևմուտք | 12,997,353 | 12 | Ռիվերսայդ-Սան Բեռնարդինո | Արևմուտք | 4,653,105 | ||
| 3 | Չիկագո | Միջին արևելք | 9,509,934 | 13 | Սան Ֆրանցիսկո | Արևմուտք | 4,623,264 | ||
| 4 | Դալլաս-Ֆորթ Վերթ | Հարավ | 7,759,615 | 14 | Դետրոյթ | Միջին արևելք | 4,365,205 | ||
| 5 | Հյուստոն | Հարավ | 7,206,841 | 15 | Սիեթլ | Արևմուտք | 4,011,553 | ||
| 6 | Վաշինգտոն ԿՇ | Հարավ | 6,356,434 | 16 | Մինեապոլիս-Սեյնթ Փոլ | Միջին արևելք | 3,690,512 | ||
| 7 | Ֆիլադելֆիա | Հյուսիս-արևմուտք | 6,228,601 | 17 | Սան Դիեգո | Արևմուտք | 3,286,069 | ||
| 8 | Ատլանտա | Հարավ | 6,144,050 | 18 | Տամպա–Սենթ Փիթերսբերգ | Հարավ | 3,219,514 | ||
| 9 | Մայամի | Հարավ | 6,091,747 | 19 | Դենվեր | Արևմուտք | 2,972,566 | ||
| 10 | Ֆինիքս | Արևմուտք | 4,946,145 | 20 | Բալթիմոր | Հարավ | 2,838,327 | ||
.png)
Առողջապահություն
Ըստ ԱՄՆ-ի հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոնի նախնական զեկույցի՝ ծնվելու պահին ԱՄՆ-ում Կյանքի միջին տևողությունը 2021 թվականին 0,9 տարով նվազել է նախորդ տարվա ցուցանիշից՝ դառնալով 76,1 տարի (տղամարդկանց համար 73,2 տարի, իսկ կանանց համար՝ 79,1 տարի)։ Երկու տարվա անընդմեջ նվազման գլխավոր պատճառները COVID-19 համավարակն է, պատահարները, թմրանյութերից գերդոզավորումը, սրտի և լյարդի հիվանդությունները, ինքնասպանությունները[253]։ Կյանքի միջին տևողությունն ամենաբարձրն է ասիացիների և լատինոամերիկացիների շրջանում, իսկ ամենացածրը՝ սևամորթների և Ալյասկայի բնիկ ժողովուրդների շրջանում[254][255]։ 1998 թվականից ԱՄՆ-ում կյանքի ակնկալվող միջին տևողությունը հետ էր մյուս՝ հարուստ արդյունաբերություն ունեցող երկրների ցուցանիշներից[256]։ ԱՄՆ-ն նաև ինքնասպանությունների ամենաբարձր ցուցանիշն ունի բարձր եկամուտ ունեցող երկրների շրջանում[257]։ Բացի այդ, ԱՄՆ չափահաս բնակչության գրեթե մեկ երրորդը ճարպակալում, ևս մեկ երրորդն էլ՝ հավելյալ քաշ ունի[258]։
2010 թվականին պսակային զարկերակային հիվանդության, թոքի քաղցկեղի, կաթվածի, թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդության, ինչպես նաև ճանապարհատրանսպորտային պատահարների պատճառով ամենաշատ մարդկային կորուստն է եղել ԱՄՆ-ում։ Մեջքի ստորին հատվածի ցավը, դեպրեսիան, ոսկրամկանային համակարգի խանգարումները, պարանոցի ցավը և տագնապն առաջացնում են երկար տարիներ արժեցող կարողությունների սահմանափակում։ Ամենավնասակար ռիսկային գործոններից են ոչ ճիշտ սննդակարգը, ծխախոտը, ճարպակալումը, գերճնշումը, գերշաքարարյունությունը, ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը և ալկոհոլի օգտագործումը։ Ալցհայմերի հիվանդությունը, հոգեմետ նյութերի օգտագործման հետ կապված խանգարումները, երիկամների հիվանդությունները, քաղցկեղը և վայր ընկնելու հետևանքով առաջացած վնասվածքները կյանքի տարիների ամենամեծ թվով կորստի պատճառ են դառնում՝ ճշգրտված մեկ անձի տարիքի հաշվարկով (1990 թվականի տվյալներ)[259]։ ԱՄՆ-ում դեռահասների շրջանում հղիության և դրա արհեստական ընդհատման դեպքերը զգալիորեն շատ են՝ հատկապես սևամորթների և լատինոամերիկացիների շրջանում, քան Արևմուտքի մյուս երկրների ժողովուրդների մոտ[260]։
ԱՄՆ առողջապահական համակարգը գերազանցում է ցանկացած այլ երկրի առողջապահական համակարգին՝ ինչպես մեկ բնակչի վրա ծախսվող գումարի, այնպես էլ ՀՆԱ-ից ծախսվող տոկոսի առումով, բայց վատ ցուցանիշներ ունի՝ նմանատիպ այլ երկրների հետ համեմատած[261]։ Այդուհանդերձ, ԱՄՆ-ն բժշկական նորարարություններով աշխարհի առաջատարն է։ Միացյալ Նահանգները միակ զարգացած երկիրն է, որ չունի համընդհանուր բժշկական ծառայությունների համակարգ, իսկ բնակչության զգալի մասը չունի բժշկական ապահովագրություն[262]։
Պետության կողմից ֆինանսավորվող բժշկական ապահովագրությունները՝ աղքատների («Medicaid», գործարկվել է 1965 թվականին) և 65 և ավել տարեկան անձանց համար («Medicare», գործարկվել է 1966 թվականին), հասանելի է այն ամերիկացիներին, որոնք համապատասխանում են ծրագրի պահանջներին՝ եկամտի կամ տարիքային առումով։ 2010 թվականին նախկին նախագահ Օբաման ընդունեց Հիվանդների պաշտպանության և հասանելի առողջապահության մասին օրենքը[263], որով, ըստ ԱՄՆ հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոնի, կիսով չափ նվազել է բժշկական ապահովագրություն չունեցող մարդկանց թիվը[264], իսկ բազմաթիվ հետազոտությունները ցույց են տվել, որ այս օրենքի արդյունքում նվազել է մահացությունը դրա շահառուների շրջանում[265][266][267]։ Այդուհանդերձ, օրենքի թողած «ժառանգությունը» վիճելի է[268]։
Կրթություն
Հանրակրթությունն ԱՄՆ-ում գտնվում է պետության և տեղական կառավարման մարմինների վերահսկողության ներքո և կարգավորվում է ԱՄՆ կրթության բաժնի կողմից։ Նահանգների մեծամասնությունում երեխաները պետք է դպրոց հաճախեն հինգ կամ վեց տարեկանից (սկսելով մանկապարտեզից կամ առաջին դասարանից) մինչև 18 տարեկանը (սովորաբար ավագ դպրոցն ավարտվում է տասներկուերորդ դասարանով)։ Որոշ նահանգներում դպրոցն ավարտում են 16 կամ 17 տարեկանում[269]։ 25 և բարձր տարիքի ամերիկացիների 84,6%-ն ավարտել է դպրոցը, 52,6%-ը քոլեջ է հաճախել, 27,2%-ն ունի բակալավրի աստիճան, իսկ 9,6%-ը՝ մագիստրոսի կամ այլ աստիճան[270]։ Ընդհանուր գրագիտության աստիճանը գրեթե 99% է[248][271]։
Միացյալ Նահանգներում կան բարձրագույն կրթության մի շարք մասնավոր և հանրային հաստատություններ։ Միացյալ Նահանգներում են գտնվում աշխարհի առաջատար պետական և մասնավոր համալսարանների մեծ մասը[272]։ Կան նաև տեղական համայնքային քոլեջներ, որոնցում սովորաբար ընդունելությունը բաց է, կրթական ծրագիրը՝ կարճ, վարձն էլ ցածր[273]։ ԱՄՆ-ը մեկ ուսանողի կրթության վրա ծախսում է ամենաշատ գումարը, քան աշխարհի որևէ այլ երկիր[274]։ 2016-2017 թվականների ուսումնական տարվա ընթացքում պետական տարրական և միջնակարգ դպրոցների աշակերտների կրթության վրա ծախսվել է 12,794 ԱՄՆ դոլար[275]։ Ինչ վերաբերում է բարձրագույն կրթության համար ծախսերին, ապա ԱՄՆ-ն մեկ ուսանողի վրա ծախսում է ավելի շատ գումար, քան Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության երկրները միջինում[276]։ Չնայած ուսանողական վարկերը «ներելու» որոշ ծրագրերի առկայությանը[277]՝ վերջին տասնամյակում 102%-ով աճել են ուսանողական վարկերը[278] և 2022 թվականին գերազանցել 1,7 տրիլիոն ԱՄՆ դոլարը[279]։
ԱՄՆ-ի նահանգներ և կոմսություններ
|
|
|
|
|
Կոմսություններ կամ մարզեր
ԱՄՆ–ի բոլոր հիսուն նահանգները բաժանվում են վարչական միավորների՝ մարզերի։
ԱՄՆ–ում նահանգները, ինչպես Անգլիայում և անգլո–սաքսոնական մյուս երկրներում, բաժանվում են մարզերի, որոնք ավանդաբար կոչվում են կոմսություններ՝ քաունթի, հոգնակին՝ քաունթիզ, իսկ շրջանները կոչվում են դիսթրիքթ, հոգնակին՝ դիսթրիքթս՝ district, districts։
ԱՄՆ–ի քառասունութ նահանգներում դրանք կոչվում են կոմսություններ, իսկ երկուսում՝ փերիշներ՝ Լուիզիանա նահանգում, և բորոուներ՝ Ալյասկա նահանգում։2018 թվականի դրությամբ, ԱՄՆ–ի բոլոր նահանգներում առկա էին 3․142 կոմսություններ, այսինքն՝ մարզեր, counties և կոմսությանը համարժեք վարչական միավորներ, այսինքն՝ county-equivalents․ 50 նահանգներում, և Կոլումբիա դաշնային մայրաքաղաքային շրջանում՝ District of Columbia, որտեղ գտնվում է ԱՄՆ–ի մայրաքաղաք Վաշինգտոնը։ Բացի այդ, եթե հաշվի առնվեն նաև 100 կոմսությունները և դրանց համարժեքները՝ county equivalents այսպես կոչված ԱՄՆ օվկիանոսային հողային տիրույթներում՝ U.S. territories, ապա ԱՄՆ–ի բուն մայրցամաքային և կղզային բոլոր տարածքներում առկա է 3․242 կոմսություն՝ counties և կոմսությանը համարժեք վարչական միավոր՝ county-equivalents։
Նշանավոր անձինք
ԱՄՆ-ը նշանավոր շատ մարդկանց հայրենիքն է. հայտնի են ականավոր քաղաքական գործիչներ Բենջամին Ֆրանկլինն ու Աբրահամ Լինքոլնը, գյուտարարներ Ռոբերտ Ֆուլտոնը կառուցել է առաջին շոգենավը, Պ. Կուպերը ստեղծել է շոգեքարշը, Ու. Հանթը՝ կարի մեքենան, Ս. Մորզեն՝ հեռագրական սարքը, Ալեքսանդր Բելլը՝ հեռախոսը, Թոմաս Էդիսոնը՝ շիկացման էլեկտրական լամպը և էլի մի շարք նշանավոր գյուտարարներ, Ու. Բարրոուզը՝ հաշվիչ մեքենան, Ռ. Օպենհայմերը՝ առաջին ատոմային ռումբը։ ԱՄՆ-ը համարվում է առանձին գիտությունների «հայրենիքը»։ Կիբեռնետիկայի «հայրը» Ն. Վիներն է, սաղմնաբանության հիմնադիրը՝ Ռ. Հարրիսոնը, երկրաքիմիայինը՝ Ֆ. Քլարկը, գենետիկայինը՝ Թ. Մորգանը։ Վիթխարի են ԱՄՆ-ի նվաճումներն աստղագիտության և տիեզերքի ուսումնասիրության բնագավառում. ղեկավարվելով ամերիկյան աստղագետ Փ. Լոուելի տեսական կանխագուշակումներով՝ Ք. Թումբոն 1930 թ-ին հայտնագործել է Պլուտոն մոլորակը, Գ. Դեյպերը՝ տիեզերական միգամածությունը, Ն. Արմսթրոնգը և Է. Օլդրինը առաջինն են վայրէջք կատարել Լուսնի վրա (1969 թ.)։ Գրողներ Մարկ Տվենը, Ջեկ Լոնդոնը, Թեոդոր Դրայզերը, Էդգար Ալլան Պոն, Ուիլյամ Ֆոլքները, Ֆրենսիս Սքոթ Ֆիցջերալդը, Օ. Հենրին, Ջերոմ Դեյվիդ Սելինջերը, Հերբերտ Ուելսը, հայազգի Վիլյամ Սարոյանը և շատ ուրիշներ հայտնի են ամբողջ աշխարհում։
Մշակույթ և հասարակություն
Միացյալ Նահանգներն ամենատարբեր էթնիկ խմբերի, ավանդույթների և արժեքների հայրենիքն է[281][282] և համաշխարհային մասշտաբով մշակութային մեծ ազդեցություն ունի[283][284]։ Բացի բնիկ ամերիկացի, բնիկ հավայացի և Ալյասկայի բնիկ ժողովուրդներից, գրեթե բոլոր ամերիկացիները կամ նրանց նախնիները ներգաղթել են կամ որպես ստրուկ բերվել են նախորդ հինգ դարերի ընթացքում[285]։ Ամերիկայի մշակույթը հիմնականում Արևմտյան աշխարհի մշակույթն է, որը սկիզբ է առել եվրոպացի ներգաղթյալների ավանդույթներից, որոնք իրենց վրա կրել են այլ գործոնների ազդեցությունը, օրինակ՝ Աֆրիկայից բերված ստրուկների ազդեցությունը[281][286]։ Վերջին շրջանում Ասիայից և հատկապես Լատինական Ամերիկայից ներգաղթն իր մասնաբաժինն է ավելացրել մշակութային «խառնուրդին», որը նկարագրվում է որպես համասեռ «հալման կաթսա» և տարասեռ աղցանաման, որտեղ ներգաղթյալներն իրենց ներդրումն են ունեցել և հաճախ միաձուլվել են ամերիկյան հիմնական մշակույթին[281]։ Այդուհանդերձ, ռասայի[287] և բարեկեցության առումով սոցիալական բարձր անհավասարություն կա[288]։
Ամերիկացիներն ավանդաբար տարբերվում են իրենց աշխատանքային էթիկայով[289], մրցունակությամբ[290], անհատականությամբ[291], ինչպես նաև «ամերիկյան քաղաքացիական կրոնի» հավատքով, որը շեշտադրում է ազատությունը, հավասարությունը, մասնավոր սեփականությունը, ժողովրդավարությունը, օրենքի ուժը և սահմանափակ կառավարումը[292]։ Համաշխարհային չափանիշներով ամերիկացիները չափազանց շատ են բարեգործություն անում. ըստ 2016 թվականին «Charities Aid Foundation»-ի իրականացրած հետազոտության՝ ամերիկացիները ՀՆԱ-ի 1,44%-ը նվիրաբերել են բարեգործության, որն ամենաբարձր ցուցանիշն է աշխարհում[293]։
Ամերիկյան երազանքը կամ այն ընկալումը, որ ամերիկացիները սոցիալական բարձր շարժողունակություն ունեն, կարևոր դեր է խաղում ներգաղթի համար[294]։ Արդյոք այս ընկալումը ճիշտ է, վիճելի հարց է[295][296][297]։ Թեև կարծիք կա, որ Միացյալ Նահանգներում դասերի բաժանում չկա[298], գիտնականներն էական տարբերություններ են նշում երկրի սոցիալական դասերի միջև, որոնք ազդում են սոցիալականացման, լեզվի և արժեքների վրա[299]։ Ամերիկացիները մեծապես արժևորում են սոցիալ-տնտեսական ձեռքբերումները, սակայն սովորական կամ միջին լինելը ևս դիտվում է որպես դրական հատկանիշ[300]։
Գրականություն և կերպարվեստ
18-րդ դարում և 19-րդ դարի սկզբում ամերիկյան արվեստն ու գրականությունը հիմնականում ոգեշնչվում էին Եվրոպայից՝ ազդեցություն թողնելով Արևմտյան մշակույթի մեջ։ Այնպիսի գրողներ, ինչպիսիք էին Վաշինգտոն Իրվինգը, Նաթանիել Հոթորնը, Էդգար Ալլան Պոն և Հենրի Դեյվիդ Թորոն, 19-րդ դարի կեսին ստեղծեցին յուրօրինակ գրականություն։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին մեծ կերպարներ էին Մարկ Տվենը և պոետ Ուոլթ Ուիթմենը, իսկ Էմիլի Դիքինսոնը, որն անհայտ է եղել իր կյանքի ընթացքում, համարվում է Ամերիկայի անվանի պոետներից մեկը[301]։ Մեծ ամերիկյան վեպեր համարվող ստեղծագործություններից են Հերման Մելվիլի «Մոբի Դիքը» (1851), Տվենի «Հեքլբերի Ֆիննի արկածները» (1885), Ֆրենսիս Սքոթ Ֆիցջերալդի «Մեծն Գեթսբին» (1925) և Հարփըր Լիի «Ծաղրասարյակ սպանելը» (1960), որոնք արտացոլում են ամերիկյան ազգային փորձի և բնույթի հիմնարար առանձնահատկությունները[302]։ ԱՄՆ տասներեք քաղաքացի Նոբելյան մրցանակ է ստացել գրականության բնագավառում։ Ուիլյամ Ֆոլքներին, Էռնեստ Հեմինգուեյին և Ջոն Ստայնբեքին 20-րդ դարի ամենաազդեցիկ գրողներից են համարվում[303]։ Բիթ սերնդի, ինչպես նաև պոստմոդեռնիստական գրողները նոր գրական մոտեցումներ առաջ քաշեցին. դրանց թվում էին Ջոն Բարթը, Թոմաս Պինչոնը և Դոն Դելիլոն[304]։
19-րդ դարի կեսերին կերպարվեստում Հուդզոն գետի դպրոցը եվրոպական ռեալիզմի ավանդույթներով շարժում էր։ 1913 թվականին Նյու Յորքում կայացած Զինանոցի շոուն, որը եվրոպական մոդեռնիստական արվեստի ցուցահանդես էր, ցնցեց հանրությանը և վերափոխեց ամերիկյան արվեստը[305]։ Ջորջիա Օ’Քիֆը, Մարսդեն Հարթլին և մյուսները փորձարկեցին նոր, անհատական ոճեր։ Միացյալ Նահանգներում մեծապես զարգացան այնպիսի խոշոր գեղարվեստական շարժումներ, ինչպիսիք էին Ջեքսոն Պոլլոքի և Վիլլեմ դե Կունինգի աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմը և Էնդի Ուորհոլի ու Ռոյ Լիխտենշտայնի փոփ արտը։ Մոդեռնիզմի, այնուհետև պոստմոդեռնիզմի ալիքը հանրաճանաչություն բերեցին ամերիկյան այնպիսի ճարտարապետների, ինչպիսիք էին Ֆրենկ Լլոյդ Ռայթը, Ֆիլիպ Ջոնսոնը և Ֆրենկ Գերին[306]։ Ամերիկացիները դեռ վաղ ժամանակներից են կարևոր դեր խաղում ժամանակակից լուսանկարչության մեջ. անվանի լուսանկարիչներից են Ալֆրեդ Ստիգլիցը, Էդվարդ Սթայհենը, Էդվարդ Ուեսթոնը և Անսել Ադամսը[307]։
Կինո և թատրոն
.jpg)
Կալիֆոռնիա նահանգի Լոս Անջելես քաղաքի հյուսիսային Հոլիվուդ շրջանը կինոարտադրության առաջատարներից մեկն է համարվում[308]։ Աշխարհում կինոֆիլմերի առաջին կոմերցիոն ցուցահանդեսը տեղի է ունեցել Նյու Յորքում 1894 թվականին[309]։ 20-րդ դարի սկզբից ԱՄՆ կինոարդյունաբերությունը մեծապես հիմնված է եղել Հոլիվուդի և դրա շրջակայքի վրա, թեև 21-րդ դարում զգալի թվով ֆիլմեր այնտեղ չեն նկարահանվում, և կինոընկերությունները գլոբալիզացվում են[310]։ Կինոարվեստի և գիտության ակադեմիան 1929 թվականից յուրաքանչյուր տարի կազմակերպում է ակադեմիական մրցանակաբաշխություն, որը հայտնի է «Օսկար» անվամբ[311], իսկ 1944 թվականի հունվարից ամեն տարի անց է կացվում Ոսկե գլոբուս մրցանակաբաշխությունը[312]։
Համր կինոյի ժամանակաշրջանի ամերիկացի կինոարտադրող Դեյվիդ Ուորկ Գրիֆիթը կենտրոնական դեր է խաղացել կինոյի զարգացման գործում, իսկ պրոդյուսեր, ձեռնարկատեր Ուոլտ Դիսնեյն առաջատար էր թե՛ մուլտիպլիկացիոն ֆիլմերի, թե՛ ֆիլմերի մերչանդայզինգի ոլորտում[313]։ Այնպիսի ռեժիսորներ, ինչպիսիք էին Ջոն Ֆորդը, վերասահմանեցին ամերիկյան հին արևմուտքի կերպարը, իսկ մյուս ռեժիսորները, օրինակ՝ Ջոն Հյուսթոնը, ընդլայնեց կինոյի հնարավորություններն իրական միջավայրում նկարահանումներ անելու շնորհիվ։ Կինոարտադրության համար սկսվեցին ոսկե տարիներ, որը սովորաբար անվանում են «Հոլիվուդի ոսկե դարաշրջան»՝ հնչուն կինոյի ժամանակաշրջանից մինչև 1960-ականների սկիզբ[314], երբ հայտնի դարձան այնպիսի դերասաններ, ինչպիսիք էին Ջոն Ուեյնը և Մերիլին Մոնրոն[315][316]։ 1970-ականներին «Նոր Հոլիվուդին» կամ «Հոլիվուդի վերածննդին»[317] հատուկ էր իրական իրադարձությունների հիման վրա սուր ֆիլմերի արտադրությունը, որն իր վրա կրում էր հետպատերազմական շրջանի իրական դեպքերի հիման վրա նկարահանված ֆրանսիական և իտալական կինոյի ազդեցությունը[318]։
Միացյալ Նահանգներում թատրոնը ծնվել է հին եվրոպական ավանդույթներից և մեծապես կրել բրիտանական թատրոնի ազդեցությունը[319]։ Ամերիկյան թատրոնի կենտրոնական հանգույցը Մանհեթենն է՝ իր Բրոդվեյի, Օֆֆ-Բրոդվեյի և Օֆֆ-Օֆֆ Բրոդվեյի ճյուղերով[320]։ Բազում կինո և հեռուստաաստղեր իրենց հաջողություններին հասել են նյույորքյան բեմադրություններում։ Նյու Յորքից դուրս շատ քաղաքներ ունեն շրջանային կամ տեղական պրոֆեսիոնալ թատերախմբեր, որոնք ունեն սեփական թատերաշրջանները և որոշ ներկայացումներ բեմադրվում են՝ հետագայում Նյու Յորք տեղափոխվելու հույսով։ Մեծ բյուջե ունեցող թատերական ներկայացումները մյուզիքլներն են։ Ամերիկյան թատրոնում զարգացած է նաև համայնքային թատրոնի մշակույթը, որը հիմնականում հիմնված է տեղի կամավորների վրա, որոնք պարտադիր չէ, որ թատերական կարիերա ունենան[321]։
Երաժշտություն
Ամերիկյան ժողովրդական երաժշտությունն իր մեջ ներառում է բազմաթիվ երաժշտական ժանրեր, որոնք հայտնի են որպես ավանդական երաժշտություն, ավանդական ժողովրդական երաժշտություն, ժամանակակից ժողովրդական երաժշտություն կամ արմատների երաժշտություն։ Մի շարք ավանդական երգեր, որոնք երբեմն սերում են Բրիտանական կղզիներից, Մայրցամաքային Եվրոպայից կամ Աֆրիկայից, պահպանվել են սերունդներ շարունակ[322]։
Վաղ շրջանի կոմպոզիտորներից էր Ուիլյամ Բիլինգս անունով մեկը՝ ծնված Բոստոնում, որը 1770-ական թվականներին հայրենասիրական օրհներգեր էր երգում։ Բիլինգսը Նոր Անգլիայի առաջին դպրոցից էր[323], որը գերիշխող դիրք ուներ ամերիկյան երաժշտության ստեղծման վաղ փուլում։ Նախքան քաղաքացիական պատերազմն ամենախոստումնալից կոմպոզիտորը համարվում էր Էնթոնի Հայնրիխը։ 1800-ականների կեսից մինչև վերջ ուշ ռոմանտիզմի դարաշրջանի կոմպոզիտոր Ջոն Ֆիլիպ Սուզան մի շարք ռազմական երգեր է գրել՝ մասնավորապես քայլերթեր, և համարվում է Ամերիկայի ամենամեծ կողմպոզիտորներից մեկը[324]։
Աֆրոամերիկյան երաժշտության ռիթմիկ և քնարական ոճերը մեծապես ազդել են ամերիկյան երաժշտության վրա՝ այն առանձնացնելով եվրոպական և աֆրիկյան ավանդույթներից։ Փոխառնվել են ժողովրդական խոսքի, օրինակ՝ բլյուզի և հին երաժշտության տարրեր և դարձել համաշխարհային լսարան ունեցող փոփ ժանրեր։ 20-րդ դարի սկզբում Լուի Արմսթրոնգը և Դյուկ Էլինգտոնը ստեղծել են ջազի ուղղությունը։ 1920-ական թվականներին ստեղծվեց քանթրի երաժշտությունը, իսկ 1940-ականներին՝ ռիթմ ընդ բլյուզը[325]։ Վերջին տարիներին հայտնի դարձավ հիփ հոփը, իսկ 1990-ականներին այս ժանրի հայտնի ներկայացուցիչներն էին Թուփաք Շաքուրը, Նասը և Էմինեմը, 2010-2020-ականներին՝ Քանյե Ուեսթը, Քենդրիկ Լամարը, Լիլ Ուեյնը և Նիքի Մինաժը։
1950-ականների կեսերին Էլվիս Փրեսլին և Չաք Բերին ռոքնռոլի պիոներներն էին։ «Metallica»-ն, «Eagles»-ը և «Աերոսմիթ»-ը ամենաշատ վաճառված ռոք խմբերն են[326][327][328]։ 1960-ականներին, երբ վերածնվեց ֆոլք երաժշտությունը, հայտնի դարձավ Բոբ Դիլանը՝ որպես Ամերիկայի ամենահայտնի երգերի հեղինակ[329]։ 20-րդ դարի կեսերին այնպիսի փոփ երգիչներ, ինչպիսիք էին Բինգ Քրոսբին, Ֆրենկ Սինատրան[330] և Էլվիս Փրեսլին, դարձան համաշխարհային ճանաչում ունեցող երգիչներ[325], իսկ 20-րդ դարի վերջին այդպիսի երգիչներ էին Մայքլ Ջեքսոնը, Փրինսը, Մադոննան, Ուիթնի Հյուսթոնը և Մրայա Քերին[331][332]։
ԶԼՄ
Հայերն ԱՄՆ-ում
Հայ-ամերիկյան առնչություններն իրենց վաղեմի պատմությունն ունեն. դեռևս 19-րդ դարի սկզբներին ամերիկացի միսիոներները (կրոնական քարոզիչներ) Արևմտյան Հայաստանում բացել են բազմաթիվ դպրոցներ (քոլեջներ), որտեղ սովորել են հայ երեխաներ։ Ամերիկյան այդ կրոնավորներն էլ հենց ականատես են եղել այնտեղ ապրող հայ ժողովրդի հալածանքներին և իրենց կառավարության առջև հարց բարձրացրել՝ հանդես գալու հայերի պաշտպանությամբ։ Ամերիկացի շատ գործիչներ, ինչպես, օրինակ, բանաստեղծուհիներ Ջուլյա Ուորդ Հաուն և Ալիս Բլեքուելը, լրագրողներ Սամյուել Բարրոուն և Հենրի Բլեքուելը, գիտնականներ Հենրի Ալենը, Վիլյամ Ուորդը և ուրիշներ իրենց բողոքի ձայնն են բարձրացրել հայերի նկատմամբ թուրքական իշխանությունների գործադրած գազանությունների դեմ։ Ամերիկյան հասարակայնությունը զայրույթով արձագանքեց 1915 թ-ի Մեծ եղեռնին։ Այդ բռնություններից ցնցված՝ ԱՄՆ-ի այն ժամանակվա նախագահ Վուդրո Վիլսոնը 1920 թ-ին նույնիսկ փորձ արեց ստանձնել Հայաստանի մանդատը, այսինքն՝ հայ ժողովրդի հովանավորությունը։ Սևրի պայմանագրի համաձայն՝ կազմվեց Հայաստանի քարտեզը՝ ըստ Վուդրո Վիլսոնի, որը Արևմտյան Հայաստանի տարածքում նախատեսում էր հայկական ինքնավարություն՝ դեպի Սև ծով ելքով։ Սակայն Եվրոպայի մեծ տերությունների և ԱՄՆ-ի միջև ծագած ներհակությունները խանգարեցին այդ ծրագրի իրականացմանը։ ԱՄՆ-ը սահմանափակվեց Թուրքիայից փախած հայ գաղթականներին սոսկ նյութական օգնություն ցուցաբերելով, որը շարունակվեց մինչև 1930-ական թվականները։ Այդպիսի բարեգործական կազմակերպություններից էր Ամերկոմը (Ամերիկյան օգնության կոմիտե), որը բազմաթիվ որբանոցներ էր պահում Հայաստանում և հարակից երկրներում։
Ամերիկյան Կոնգրեսն այժմ էլ պարբերաբար քննարկում է 1915 թ-ի Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը։ ԱՄՆ-ը շոշափելի օգնություն ցուցաբերեց նաև Սպիտակի 1988 թ-ի դեկտեմբերյան երկրաշարժի աղետյալներին։
Հայերի գաղթն ԱՄՆ շարունակվել է նաև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, ապա և 1950-1970-ական թվականներին, երբ Մերձավոր Արևելքի երկրներում գլուխ բարձրացրեց արաբական ազգայնամոլությունը, և Լիբանանում բռնկեց քաղաքացիական պատերազմ։ Ցավոք, այդ գաղթականության շարքերն այսօր համալրում են նաև Հայաստանից մեկնող մեր հայրենակիցները։Ներկայումս ԱՄՆ-ում բնակվում է շուրջ 1.400.000 հայ։
Տես նաև
Ծանոթագրություններ
Գրականություն
Արտաքին հղումներ
- Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում Հայաստանի դեսպանություն
- Ամերիկյան անկյուններ Արխիվացված 2019-04-21 Wayback Machine
- Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանատունը
- Հայաստանում Ամերիկայի առևտրի պալատ
- House Official site of the United States House of Representatives
- Senate Official site of the United States Senate
- White House Official site of the President of the United States
- Supreme Court Official site of the Supreme Court of the United States
- Historical Documents Collected by the National Center for Public Policy Research
Վիքիմեդիայում the United States
 | Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 282)։  |
| Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված: |