Վրաստանի մշակույթ

Վրաստանը հնագույն և ինքնատիպ մշակույթ ունեցող երկիր է։

• Վրաստանի մշակույթը հիմնականում բաղկացած է քարթլիական էթնոխմբի վրացիների, ինչպես նաև կախեթական, իմերեթական, մեգրելական գուրիական, ջավախական վրացիների մշակույթից, աջարական, լազական, ինգիլոյական մշակույթից։ Նաև այն ներառում է փոքր ժողովուրդների ենթաէթնոսային մշակույթներ, ինչպիսիք են՝ մոխևական (Խևի), խևսուրական, փշավական, թուշինական, մթիուլական, գուդամակարական, տորիյական, ռաճայական, լեչխումական (Լեչխում), սվանական, մեսխեթական (Մեսխեթ)։ Սվանները մյուս փոքր սուբէթնոսներից ավելի շատ են առանձնացել են իրենց ինքնությամբ, ինչպես և խևսուրները։
• Վրացական մշակույթը ազդել է բազմաթիվ այլ հարևան երկրների երաժշտության, պարի, գրականության, ազգային տարազների վրա։ Վրաստանի արվեստն առանձնանում է իր գունեղությամբ և գեղեցկությամբ։ Հայտնի վրացական պարերից են «Քարթուլի» հարսանեկան պարը, «Աչարուլի» պարը, «Կինտոուրի», «Ռաչուլի», «Մտիուլուրի», «Կազբեգուրի» և բազմաթիվ այլ պարեր, որոնք ծնունդ են առել մարզերում։
• Բնորոշ են համարվում այնպիսի ուտեստներ, ինչպիսիք են խինկալի, խաչապուրի, սացիվի, խոմի, լոբիանի, աջիկա, քաղցր սուջուխ (չուրչխելա)։
• Վրաստանի մշակույթի զարգացման վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել Ռուսական կայսրության շրջանը, 19-րդ դարի վերջը, հետագայում 20-րդ դարի կեսերը՝ խորհրդային ժամանակաշրջանը։

Հին հունական առասպելաբանությունը վկայում է Հին Հունաստանի և Կովկասի ժողովուրդների վաղնջական կապերի մասին։ Վառ օրինակներ են.

• Ոսկե գեղմ
• Մեդեա
• Աիետ
• Յասոն

Վրացական ժողովրդական երաժշտության արմատները մի քանի հազարամյակի պատմություն ունեն^[1]։ Վրաց ժողովուրդը իր երգարվեստը դրսևորել է դեռևս հնուց։ Կան մ. թ. ա. VIII և IV դարերի պատմական փաստաթղթեր, որոնք պատմում են աշխատանքային, արշավային և կլոր պարային երգերի մասին։ Թափառող երգիչ-պատմիչները՝ մեստվիրե, միաժամանակ կոմպոզիտորներ-իմպրովիզատորներ էին, բանաստեղծներ, երգիչներ և վոլինկայի վրա կատարողներ էին։

Վրաստանի երաժշտական բանահյուսությունը մի շարք բարբառներ է պարունակում. թուշինական, խևսուրական, մթիուլական, քարթլինական, կախեթիական, ռաճայական, փշավական, մոխևական, լեչխումական, սվանական, մեգրելական, իմերեթական, գուրայական, աջարական, լազական։

Վրացական ժողովրդական երաժշտության առանձնահատկությունը բազմաձայնությունն է՝ երկու-, երեք -, և չորս-ձայնանի։

• Գոյություն ունեն մեկ-ձայնանի երգեր առանց ձայնակցության՝ հորովել (վարելու, կալսելու, հյուսելու երգեր), ուրմուլի (аробная), նանա (օրորոցային), տիրիլի, դատիրեբա (բողոքի, ողբասացության)։
• Երկձայնանի երգեր - աշխատանքային, ծիսական, կենցաղային և պարային։ Երկձայնանի երգերը կատարվում են մեկ կամ երկու մենակատարների կողմից՝ հաջորդաբար և երգչախմբի բուրդոնային բասի կամ basso osinato -ի ձայնակցությամբ
• Եռաձայն երգը վրացական ավանդական երաժշտության հիմքն է. երկու վերին ձայները տարբեր զուգորդումներով զարգացնում են մեղեդին բասի ձայնակցությամբ։ Արևմտյան Վրաստանի երգարվեստում սվանների երգերն առանձնանում են իրենց ձգվածությամբ և խստաշնչությամբ։ Այդ երգերին բնորոշ են հիմնական եռաձայնի հաճախակի աններդաշնակ (դիսոնանսային) զուգորդումներ, երեք ձայների համատեղ հնչողությամբ։ 
• Ժողովրդական պոլիֆոնիան ամբողջ բազմակողմանիությամբ արտահայտված է գուրիական և աջարական երգերում։ Դրանցում առկա է կրիմանչուլի՝ այսպես է կոչված վերին, յուրահատուկ ձայն, որը մենակատարից պահանջում է բարձր, տղամարդուն ոչ հատուկ ռեգիստր և կոկորդային ձայնով բարդ ֆիորիտուրաներ կատարելու հմտություն։

Վրացական ժողովրդական երաժշտական գործիքները հայտնի են եղել հնուց ի վեր.

• փողային - վեց փողանի սոինարի (լարչեմի), նեստվի, սթվիրի, ավիլի, նայ (սրնգի տեսակ), բուկի, կվիրոսթվիրի (շեփորի տեսակ), սակվիրի (աֆրիկական ազդանշանային գալարափողի նման), կարախսա (հորներ-рожок), գուդարսվիրի, չիբոնի (պարկապզուկ)
• լարային կսմիթային (щипковые) - չանգի (տավիղ), քնար, էբանի (լիրայի տեսակ), փանդուրի, չոնգուրի (լյուտնյայի տեսակ), ցինցիլի (ցիմբալի տեսակ)
• լարա-աղեղային - չիանուրի, չունիրի
• հարվածային - բոբգանի (тимпан - դափի նման), դաբդաբի, դումբո, նոբա, դոլի (թմբուկի տեսակ), կոսի (մեծ ռազմական թմբուկ), տաբլակի (փոքր թմբուկ), ցինցիլա (Тарелка-յի նման), դայրա (бубен - դափ), սպիլենձչուրի (մեծ պղնձե լիտավր), դիպլիպիտո (փոքր չափերի  լիտավր)։

• 
  Վրացական ժողովրդական երաժշտական գործիքներ
• 
  Դոլի
• 
  Փանդուրի
• 
  Դիպլիպիտո
• 
  Դայրա

Վրացական արվեստը, սկսած IV-V դարերից ընդհուպ մինչև XVIII-XIX դարերը անցել է զարգացման երկար ու դժվարին ճանապարհ, որը օրգանապես կապված է վրաց ժողովրդի զարգացման և վրաց պետականության հաստատման հետ։ Ինչպես ամեն կենդանի արվեստ, վրացականը նույնպես սերտորեն կապված է եղել հարևան երկրների՝ Առաջավոր Ասիայի և Միջերկրածովյան ավազանի արվեստի հետ։ Այդ կապերը հարստացրել են վրացական արվեստը, ինչպես նաև վրացական արվեստն էլ իր հերթին ծանրակշիռ ավանդ է ունեցել միջնադարյան համաշխարհային արվեստում։ Մի կողմից, անհերքելի է նախաֆեոդալական դարաշրջանի արվեստի հետ ունեցած գենետիկ կապը, մյուս կողմից, նկատվում է շրջանակի ընդլայնում, բովանդակության խորացում ու հարստացում։ Հատկապես միջնադարում վառ կերպով արտահայտվել են վրացական արվեստի ինքնատիպ ազգային գծերը^[2]։

Վրացական կոթողային ճարտարապետությունը զարգացել է միջնադարում, որը կապված էր պետականության զարգացման և քրիստոնեության տարածման և տաճարային շինարարության հետ։ V-VI դարերում վրացական տաճարների տարածված տեսակը Բազիլիկն է եղել։ Հայտնի են մի շարք վաղ շրջանի վրացական բազիլիկներ՝ Անչիսխաթի, Ծղարոսթավի, Ուրբինիական։ Առավել մեծ ժողովրդականություն է վայելում Բոլնիսի սիոնը, որի շինարարությունը սկսվել է 478 թվայանին և ավարտվել է 493 թվականին։ Սա առավել հին և լավ պահպանված բազիլիկ է։ Երեք նեֆերը ունեցել են կամարակապ ծածկեր և ամփոփվել են ընդհանուր երկֆրոնտոն տանիքի (Gable roof - եռանկյունաձև տանիքի կատար) տակ։ Հյուսիսից և հարավից կառուցվել են գեղեցիկ տանիքով պատկերասրահներ։ Արևելյան կողմում տեղակայված է եղել փակ մկրտարան (крещальня)։

VI դարի վերջում և և VII դարերում բազիլիկները փոխարինվել են տարբեր տեսակի կենտրոնաշուրջ շենքերով։ Գմբեթային ծածկերը ըստ երևույթին, մասամբ հենվել են Անդրկովկասի ճարտարապետության տեղական ավանդույթների վրա։ Այդ ժամանակ ստեղծված շինությունները տարբերվում են նախագծի մանրամասներով, սակայն միավորված են միասնական ներքին տարածք ստեղծելու ձգտումով, որ ծածկված է գմբեթով կամ փակ կամարով։ Այս տեսակի առավել վաղ տաճարներից են Ձվելի Գավազի (Дзвели-Гавази) եկեղեցին Կախեթիում (VI դար), Նինոծմինդայի մայր տաճարը (VI դարի կես) և այլն։ Այս որոնումները բերում են Մցխեթի Խաչի տաճար (մցխեթական Ջվարի վանք), որը կառուցվել է 590-604 թվականներին։ Ճարտարապետը ենթադրվում է, որ եղել է Միքել Թխեդին։ Շենքը կառուցված է Կուր և Արագվի գետերի միաձուլման տեղում, լեռան գագաթին և բնականոն ձևով վեր է խոյանում քարքարոտ զանգվածի վրա։ Տաճարը հեռվից տեսանելի է երկու գետերի հովիտներից և հանդիսանում է բնապատկերում կենտրոնական դիրք է գրավում։

Գրեմի ամրոցը (Կախեթի) XVII դարի ճարտարապետական հուշարձան է։

• 
  Անչիսխաթի եկեղեցի)]]
• 
  Գրեմի ամրոց]]
• Ծմինդա Սամեբա, Թբիլիսի, կառուցվել է հայկական եկեղեցու տեղում]]
  Ծմինդա Սամեբա, Թբիլիսի, կառուցվել է հայկական եկեղեցու տեղում]]
• 
  Ակակի Խորավայի անվան պետական թատրոն, Սենակ, Վրաստան (1953-1959)]]

Վրացական խմբավարության արվեստի հիմնադիրներից է Վրացական ԽՍՀ ժողովրդական արտիստ Զ. Պ. Փալիաշվիլին և Վրացական ԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ - Ե. Ս. Միքելաձեն։

Վրացական կինոն, որը որպես երևույթ առաջացել է խորհրդային դարաշրջանում, իրենից ներկայացնում է վառ և ինքնատիպ երևույթ։ Վրացական կինոն հիմնականում ստեղծվել է «Քարթուլի ֆիլմ» (վրաց.՝ ქართული ფილმი, Վրացական ֆիլմ) ստուդիայում, ազգային կոլորիտից բացի, որ տվյալ դեպքում առաջնային է, վրացական կինոն առանձնանում էր հեշտ ճանաչելի հատկանիշներով, որոնցից են փափուկ հումորի հատուկ զգացումը, փոխաբերականությունը և մարդկանց նկատմամբ համակրանքը։ Խորհրդային դարաշրջանում վրացական կինեմատոգրաֆիստները կարողացել են խուսափել սոցռեալիստական պաշտոնական ոճից և ստեղծել են օրիգինալ և ինքնատիպ կինոժապավեններ, որոնք մեծ ժողովրդականություն էին վայելում ամբողջ Խորհրդային Միությունում։

Վրաստանի գեղանկարչական արվեստը ներկայացված է այնպիսի վարպետների աշխատանքներով, ինչպիսիք են լեգենդար Նիկո Փիրոսմանին, Գիորգի Գաբաշվիլին, Դավիթ Կակաբաձեն, Լադո Գուդիաշվիլի, Կորնելի Սանաձեն, Ելենա Ախվլեդիանին, Սերգո Քոբուլաձեն, Սիմոն Վիրսալաձեն, Ալեքսանդր Բերիձեն, Եկատերինա Բագդավաձեն, Հենրիկ Հրինևսկին։ Աշխարհահռչակ ճանաչում են վայելում այնպիսի վրացական քանդակագործներ, ինչպիսիք են Էլգուջա Ամաշուկելին, Իրակլի Օչիաուրին և Զուրաբ Ծերեթելին։

• 
  Մայր և որդի, նկարիչ` Նիկո Փիրոսմանի, 1900
• 
  Մայր Վրաստան, նկարիչ` Հենրիկ Հրինևսկի
• 
  Սամարղանդի բազար, նկարիչ` Գիորգի Գաբաշվիլի, 1890
• 
  Նկարիչների խումբ, Թիֆլիս, լուսանկար, 1902
• 
  1 լարի Նիկո Փիրոսմանիի դիմանկարով, 2002, ավերս

• Սոֆիկո Ճիաուրելի (1937-2008), թատրոնի և կինոյի դերասանուհի
• Վերա Անջափարիձե (1897-1987), թատրոնի և կինոյի դերասանուհի^[3]
• Ակակի Վասաձե (1899-1978), դերասան, ռեժիսոր, թատերական մանկավարժ^[4][5]
• Միխայիլ Գելովանի (1892-1956), թատրոնի և կինոյի դերասան^[6]
• Վասիլ Գոձիաշվիլի (1905-1976), թատրոնի և կինոյի դերասան^[7]
• Վալերիան Գունիա (1862-1938), դերասան, դրամատուրգ, ռեժիսոր
• Սպարտակ Բագաև, թատրոնի և կինոյի դերասան
• Սերգո Զաքարիաձե (1909-1971), թատրոնի և կինոյի դերասան^[8].
• Շարախ Պաչալիա (ծնված 1914 թ), դերասան, ռեժիսոր, դրամատուրգ
• Ակակի Խորավա (1895-1972), թատրոնի և կինոյի դերասան^[9]
• Անաստասիա (Тасо) Աբաշիձեն (1881-1958) — դերասանուհի, Վրացական ԽՍՀ Ժողովրդական արտիստուհի (1943)
• Վասիլի Աբաշիձե (1854-1926) — դերասան, հանրապետության ժողովրդական արտիստ (1922)
• Թամար Աբաշիձե (1892-1960) — դերասանուհի, Վրացական ԽՍՀ  ժողովրդական արտիստուհի (1950)
• Միրզա Ալի Աբբասով (1874-1943) — ադրբեջանցի դերասան, Վրացական ԽՍՀ վաստակավոր արտիստ (1924)
• Նոդար Մգալոբլիշվիլի (ծնված 1931) - խորհրդային, ռուսական և վրացական կինոյի և թատրոնի դերասան
• Կախի Կավսաձե (ծնված 1935) - վրացական, խորհրդային կինոյի և թատրոնի դերասան։

• Գեորգի Դանելիա (ծնված 1930 օգոստոսի 25), կինոռեժիսոր, դերասան, սցենարիստ, ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ
• Օթար Իոսելիանի (ծնված 1934 փետրվարի 2), վրացական, խորհրդային, ֆրանսիական կինոռեժիսոր
• Միխայիլ Կալատոզով (1903-1973), կինոռեժիսոր, ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ
• Սերգեյ Փարաջանով (1924-1990), հայ կինոռեժիսոր, սցենարիստ, ՀԽՍՀ ժողովրդական արտիստ (1990), ՈՒԽՍՀ ժողովրդական արտիստ (1990)։

• Ալեքսանդր Ախմետելի (1886-1937), թատրոնի ռեժիսոր
• Կոնստանտին Մարջանիշվիլի (1872-1933), թատրոնի և կինոյի ռեժիսոր^[10]
• Ալեքսանդր Աբարյան (ծնված 1902), հայ ռեժիսորը, Վրացական ԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ (1943)
• Շոթա Ագսաբաձե (ծնված 1896), ռեժիսոր, Վրացական ԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ (1936)
• Ռոբերտ Ստուրուա (ծնված 1938), ռեժիսոր դերասան, մանկավարժ, ԽՍՀՄ ժողավրդական արտիստ
• Գեորգի Տովստոնոգով (1915-1989), ռեժիսոր, ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ։

• Սոֆիկո Ճիաուրելի
  Սոֆիկո Ճիաուրելի
• 
  Սերգեյ Փարաջանով
• 
  Օթար Իոսելիանի
• 
  Գեորգի Դանելիա
• 
  Ռոբերտ Ստուրուա

• Իլյա Սուխիշվիլի (1907-1985), բալետի արտիստ
• Վախթանգ Ճաբուկիանի (1910-1992), բալետի արտիստ, բալետմայստեր^[11]
• Ջորջ Բալանչին (իսկական անունը Գեորգի Բաշանչիվաձե) (1904-1983), բալետի արտիստ, ամերիկյան բալետմայստեր, ազգությամբ վրացի
• Գեորգի Ալեքսիձե (ծնված 1941), բալետի արտիստ և բալետմայստեր, Վրաստանի ժողովրդական արտիստ (1989).
• Նինա Անանիաշվիլի (ծնված 1963), բալետի արտիստուհի, Վրաստանի (1989), Ռուսաստանի (1995) ժողովրդական արտիստուհի
• Մարինա Կազինեց (ըստ ամուսնու Շահ Ազիզովա), (1907-2000) բալետի արտիստուհի, Վրաստանի վաստակավոր արտիստուհի (1943)
• Նոդար Պլիև (ծնված 1948), բալետի արտիստ, Վրաստանի վաստակավոր արտիստ
• Ալեքսեյ Չիչինաձե (1917-1994), բալետի արտիստ և բալետմայստեր, Վրացական ԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ (1966), ՌՍՖՍՀ ժողովրդական արտիստ (1972)
• Նիկոլոզ Ցիսկարիձե (ծնված 1973 դեկտեմբերի 31-ին, Թբիլիսի), բալետի արտիստ։

• Դիմիտրի Արակիշվիլի (1873-1953), կոմպոզիտոր և երաժշտագետ^[12]
• Օդիսեյ Դիմիտրիադի (1908-2005), դիրիժոր 
• Ֆելիքս Ալբորով, կոմպոզիտոր (Հարավ Օսեթիա),
• Ալեքս Մաճավարիանի (1913-1995), կոմպոզիտոր
• Բորիս Գալաև (1889-1976), կոմպոզիտոր (Հարավ-Օսեթիա),
• Զաքարիա Փալիաշվիլի (1871-1933), կոմպոզիտոր, դիրիժոր^[13]։

• Պետրե Ամիրանաշվիլի (1907-1976), օպերային երգիչ (բարիտոն)
• Մեդեա Ամիրանաշվիլի (ծնված 1930), օպերային երգչուհի (սոպրանո)
• Դավիթ Անդղուլաձե (1895-1973), օպերային երգիչ (դրամատիկ տենոր)
• Դավիթ Բադրիձե (1899-1987), օպերային երգիչ (քնարական տենոր)
• Ալեքսանդր Ինաշվիլի (1887-1958), օպերային երգիչ (բարիտոն)
• Զուրաբ Սոտկիլավա (ծնված 1937), օպերային երգիչ (տենոր)
• Պաատա Բուրճուլաձե (ծնված 1955) օպերային երգիչ (բաս)

• Գրիգորի Լեպս
• Նանի Բրեգվաձե
• Վախթանգ Կիկաբիձե
• Թամար Գվերդծիթելի
• Սոսո Պավլիաշվիլի
• Դիանա Գուրցկայա
• Կոնստանտին Մելաձե
• Վալերի Մելաձե
• Նինո Քաթամաձե
• Գելա Գուրալիա

• 
  Թամար Գվերդծիթելի
• Գրիգորի Լեպս
  Գրիգորի Լեպս
• 
  Դիանա Գուրցկայա
• 
  Սոսո Պավլիաշվիլի

• Նիկո Փիրոսմանի (1862 - 1918), վրացի ինքնուս նկարիչ
• Սիմոն Վիրսալաձե (ծնված 1909), թատերական նկարիչ, ԽՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ (1976), ԽՍՀՄ ԳԱ Իսկական անդամ (1975)
• Թեյմուրազ Մուրվանիձե (ծնված 1939), նկարիչ, Վրացական ԽՍՀ վաստակավոր նկարիչ (1978 թ)
• Թամար Աբակելիա (1905-1953) — քանդակագործ և թատերական նկարիչ, Վրացական ԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ (1941)
• Լադո Գուդիաշվիլի (1896-1980), XX դարի խոշորագույն վրաց նկարիչներից մեկը, Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս (1976), ԽՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ (1972)
• Ելենա Ախվլեդիանի (1901-1975), նկարչուհի, գրաֆիկ, թատերական ձևավորող, Վրացական ԽՍՀ Ժողովրդական նկարիչ (1960), Շոթա Ռուսթավելի Վրացական ԽՍՀ մրցանակի դափնեկիր

• Սիմոն Կլդիաշվիլի (1865-1920)^[14]։

• Զուրաբ Ծերեթելի, նկարիչ և քանդակագործ, ԽՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ (1980), Ռուսաստանի Դաշնության Ժողովրդական նկարիչ (1994), Ռուսական գեղարվեստի ակադեմիայի նախագահ (1997-ից), Ռուսաստանի կրթության ակադեմիայի պատվավոր անդամ, Բնագիտական գիտությունների ռուսական ակադեմիայի (РАЕН) ակադեմիկոս։

• Շոթա Ռուսթավելի (1172-1216), վրացի քաղաքական գործիչ, բանաստեղծ, «Ընձենավորը» էպոսի հեղինակ
• Գալակտիոն Տաբիձե (1892-1959), վրացի խորհրդային գրող, Վրաստանի ժողովրդական բանաստեղծ (1933), Վրացական ԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1944)
• Իրակլի Աբաշիձե (1909-1992), բանաստեղծ, գրականագետ, քաղաքական գործիչ, ՎԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս
• Պաոլո Յաշբիլի (1895-1937), վրացի խորհրդային բանաստեղծ, հասարակական գործիչ
• Տիցիան Տաբիձե (1895-1937), վրացի խորհրդային բանաստեղծ
• Գրիգոլ Օրբելիանի (1804-1883), բանաստեղծ, պետական գործիչ, հետևազորի գեներալ-լեյտենանտ ^[15]
• Նիկոլոզ Բարաթաշվիլի (1817-1845), բանաստեղծ, ռոմանտիզմի ականավոր ներկայացուցիչ 
• Լադո Սեիդիաշվիլի (1861-1915), բանաստեղծ, նկարիչ
• Վաժա Փշավելա (1861-1915), բանաստեղծ, արձակագիր
• Դավիթ Գուրամիշվիլի

• Կոնստանտինե Գամսախուրդիա (1893-1975), գրող, ակադեմիկոս, վիպասան
• Շալվա Դադիանի (1874-1959), դրամատուրգ, գրող^[16]
• Գեորգի Մգելաձե
• Ավքսենտի Ցագարելի (1857-1902), դրամատուրգ ռեժիսոր, դերասան
• Իլյա Ճավճավաձե (1837-1907) բանաստեղծ, հրապարակախոս, վրացական նոր գրականության և լեզվի հիմնադիր
• Ակակի Ծերեթելի (1840-1915), բանաստեղծ, արձակագիր, դրամատուրգ, վրաց նոր գրական լեզվի հիմնադիր
• Դեմնա Շենգելայա (1896-1980), գրող^[17]
• Նոդար Դումբաձե (1928-1984), արձակագիր
• Գրիգոլ Աբաշիձե(1914-1994), բանաստեղծ 
• Ճաբուա Ամիրեջիբի (1921-2013), գրող
• Միխայիլ Ջավախիշվիլի (1880-1937)^[18]

• Վրաստանի Մարջանիշվիլու անվան թատրոն
• Վրաստան
• Վրաց ուղղափառ եկեղեցի
• Վրաստանի երաժշտություն
• Վրացական պար
• Կինտո
• Վրացական ճարտարապետություն
• Վրացերեն
• Վրացերենի այբուբեն
• Վրաստանի պատմություն

• Культурная роль Иверии в истории Руси