Duesma mondomilito
La duesma mondomilito esis mondala konflikto qua duris de 1939 til 1945. La militinta landi dividesis en du grupi: la surnomizita "Axo Roma-Berlin-Tokio" (qua pose inkluzis Bulgaria, Rumania, Hungaria, Kroatia, Slovakia (kom parto di Protektorato di Bohemia e Moravia), Finlando, e ank Ukraina, Latvia, Estonia e Lituania – kom parti di Soviet-Uniono e Polonia), e la surnomizita Federiti. Ol esis la maxim mortigiva konflikto de la historio - on kalkultas ke 50 til 70 milion personi mortis pro la konflikto, o 2,5% de lora habitantaro de la mondo.[1]
Segun historiisti, la duesma mondomilito komencis ye la 1ma di septembro 1939, kande trupi de Naziista Germania komencis l'invado di Polonia e, nemediate pose, l'Unionita Rejio e Francia deklaris milito kontre Germania. Tamen, diversa situacioni e konflikti eventis ante la milito-deklaro e la posa eniro di multa landi en ol, exemple, l'invado Italiana en Etiopia (1936), l'interna milito di Hispania (1936 til 1939), la duesma milito Chiniana-Japoniana (qua komencis en 1937), e l'okupo Germana en Austria (Anschluss) e Chekoslovakia, e la pakto pri ne-atako nomizita pakto Ribbentrop-Molotov, signatita en agosto 1939 inter Germania e Sovietia,[2] konteninte sekreta klauzo per quo la signateri reciproke su-koncesis "zoni di influo" (la westo di Polonia e Lituania por Germania, e l'esto di Polonia, Latvia, Estonia e Besarabia por Sovietia).
Eventi de la 2ma mondomilito
1939
- 1ma di septembro - German armeo atakas Polonia.
- 3ma di septembro - Unionita Rejio e Francia deklaras milito kontre Germania.
- 17ma di septembro - Sovietia partoprenas en la divido di Polonia.
- 30ma di novembro - Sovietia atakas Finlando, e vintromilito komencas. Sovietia formacas marioneto-rejimo di Otto Wille Kuusinen por Finlando, ma Finlandani unionas ad ol.
1940
- 13ma di marto - Vintro-milito inter Finlando e Sovietia finas per paco-ligo en Moskva. Finlando mustas donar areo a Sovietia.
- 9ma di aprilo - Germania atakas Dania, quo kapitulacas subite, e Norvegia, quo finas lua rezisto en mayo.
- 10ma di mayo - Germania atakas Belgia e Nederlando.
- 12ma di mayo - Germania atakas Francia, quo kapitulacas pos sep semani (22ma di junio).
- 4ma e 5ma di junio - Pro tre rapida avancado di Germanian armeo, tra Dunkirk evakuesas c. 320.000 Britaniani e Franci ad Anglia. Omna equipo esas perdita.
- 10ma di junio - Benito Mussolini en Italia deklaras milito kontre Francia ed Unionita Rejio.
- en agosto, dum tale nomizita batalio di Britania, aer-armeo Germana bombardas severe sud-estal Anglia.
- 28ma di oktobro - Italia atakas Grekia, ma l'atako falias.
- 27ma di septembro - Germania, Italia e Japonia subskribas kontrato di axo-stati.
- 22ma di novembro - Finlando permisas Germania transportar supleanta trupi tra Finlando a Norvegia.
1941
- en marto - Usa lugas militala equipo ad precipue Unionita Rejio po kazerni (Land-Lease)
- 3ma di aprilo - Germana trupi komandita da Erwin Rommel atakas Britaniani en Nord-Afrika.
- 6ma di aprilo - Germania atakas Yugoslavia e Grekia.
- en mayo - Finlando paktas kun Germania pri kunlaboro pro posibla atako da Sovietia.
- 22ma di junio - Germania atakas Sovietia (t.d. "Operaco Barbarossa").
- 25ma di junio - Finlando partoprenas kom ”armo-frato” kun Germania, kande Sovietian aer-armeo bombardas anke Finlandana sulo. Prolongo-milito inter Finlando e Sovietia komencas.
- 4ma di septembro - Germani siejas Leningrad. La siejo duros 900 dii.
- 1ma di oktobro - Finlandani konquestas Petrozavodsk (en Fina: Petroskoi) en Est-Karelia.
- dum oktobro - Germania komencas atako kontre Moskva ma Sovietiani kontr-atakas ye 5 di decembro kun siberiana elita trupi.
- dum novembro - Usa embargas petrolo a Japonia.
- 7ma di decembro - Floto di Japonia atakas Usana bazo Pearl Harbor en Havayi.
- 11ma di decembro - Germania deklaras milito kontre Federiti, pro instigar Japonia durigar milito kontre Sovietia.
- 25ma di decembro - Britaniana kolonio Hong Kong kapitulacas a Japoniani. Dum sequanta monati Japonia konquestas tota sud-est Azia (por ex. Singapur, Burma, Filipini).
1942
- 15ma di februaro - Japonia konquestas Singapur.
- 18ma di aprilo - Unesmafoye kelka usan aeroplani bombardas Tokio.
- 30ma di mayo - Britaniani atakas unesmafoye kun mil aeroplani a Köln.
- de 3 til 6ma di junio - Kombato en Midway. Usan aeroplani vinkas Japoniana floto.
- 2ma di junio - Germania konquestas Sevastopol en Krimea.
- 17ma di julio - Germania komencas atako kontre Stalingrad. Sovietian armeo kontr-atakas en novembro.
- en oktobro e novembro - En nord Afrika Britaniani forchasas Germani ek El Alamein e chasas li.
- 8ma di novembro - Britaniani ed Usani rivovenas en Franca Nord-Afrika.
1943
- 23ma di januaro - Westala federiti konquestas Tripoli, la lasta Italiana urbo en nord Afrika.
- 27ma di januaro - L'unesma atako da Usani per aeroplani a Germania.
- 2ma di februaro - Exhaustinta trupi Germana kapitulacas apud Stalingrad.
- en mayo - Germana ed Italiana trupi fugas de Nord-Afrika.
- en julio - Sovietiani vinkas granda tanko-kombato apud Kursk.
- 27-28ma di julio - Fairala burasko en Hamburg pro aerala bombardo da Unioninti.
- 10 e 11ma di julio - westala federiti rivovenas Sicilia.
- 25ma di julio - Benito Mussolini mustas renuncar.
- 2ma di septembro - Westala federiti rivovenas kontinentala sulo Italiana.
1944
- 6ma di januaro - Sovietiana trupi atingas Polonia.
- 22ma di januaro - En Italia westala federiti acensas Anzio.
- februaro - Sovietia bombardas Helsinki tota monato pro forsar Finlando paktar pri paco. Per komploto Sovietia bombardas ne-korekta loko e nur 146 homi mortas.
- 4ma di junio - Westala federiti eniras Roma, quon Germani ne destruktis retretante.
- 6ma di junio - En Francia westala federiti rivovenas Normandia.
- 9ma di junio - Sovietia komencas severa atako en Karelian istmo kontre Finlando.
- 23ma di julio - Sovietian armeo liberigas la koncentreyo di Majdanek en Polonia.
- en agosto - Reda Armeo penetras Prusia e Polonia.
- 25ma di agosto - Paris liberigesas.
- 4ma di septembro - Finlando ligas armistico kun Sovietia. Mezal-paco komencas en 14ma di septembro.
- 15ma di septembro - Finlandana trupi komencas milito kontre retretanta Germani en Laponia.
- de la 16 til la 25ma di decembro - En Ardeni, Francia, lasta kontr-atako da Germania febleskas.
1945
- 17ma di januaro - Soviet armeo liberigas Warszawa.
- 27ma di januaro - L'enkarcerigiti di la koncentreyo Auschwitz-Birkenau liberigesas da Sovietiana trupi.
- 13ma til la 14ma di februaro - La Federiti bombardas Dresden tre severe.
- 3ma di marto - Finlando deklaras milito kontre Germania. La kombati komencis ye antea autuno, ma erste nun on konstatas la reala situaciono.
- 7ma di marto - En Germania Usan armeo trairas Rheno.
- 4ma di aprilo - Westa unioninti komencas atako pro liberigar Nederlando.
- 9ma di aprilo - La granda kombato en nord Italia.
- 13ma di aprilo - Reda Armeo konquestas Wien.
- 16ma di aprilo - Sovietia komencas la lasta atako kontre Berlin.
- 25ma di aprilo - Milito inter Finlando e Germania finas en Laponia.
- 28ma di aprilo - Italiana partizani exekutas Benito Mussolini e lua amanto Clara Petacci, e pozigas la kadavri en Milano che Piazzale Loreto.
- 30ma di aprilo - Adolf Hitler suocidas en Berlin.
- 2ma di mayo - Sovietiana soldati elevas la reda flago sur la tekto di Parlamento di Germania.
- 4ma di mayo - Milito finas en nordwest Europa, kande Germana delegitaro subskribas l’ akto pri paco en Lüneburg.
- 7ma di mayo - Generalo Alfred Jodl subskribas la pakto pri finala kapitulaco en Reims, Francia.
- 8ma di mayo - En Europa la milito finas oficale.
Dum finala kapitulaco nacional-socialisti sempre okupis arei en Chekia e Austria. En nordo nacional-socialisti havis tota Norvegia e Dania e nordala parto di Nederlando. En Chekia (Bohemia) nacional-socialisti duris kombatar multa dii pos la kapitulaco. En Baltiko (Kurlando) Germani kombatis til 10ma di mayo. En Yugoslavia lasta pafo eventis meze mayo.
- 6ma di agosto - En Japonia l'unesma atomobombo faligesas super Hiroshima.
- 8ma di agosto - Sovietia deklaras milito kontre Japonia.
- 9ma di agosto - Atomobombo explozas super Nagasaki.
- 14ma di agosto - Japonia kapitulacas ad Usa ed altra westala federiti plu Sovietia. Duesma mondomilito finas.
La mondo depos 2ma mondomilito
| lando | soldati | civili |
|---|---|---|
| Sovietia | 19.180.000 | 7.420.379 |
| Germania | 3.500.000 | 2.760.000 |
| Polonia | ? | 5.680.000 |
| Chinia | 2.050.000 | 7.750.000 |
| Japonia | 1.300.000 | 672.000 |
| Yugoslavia | 300.000 | 1.200.000 |
| Rumania | 295.000 | ? |
| Usa | 292.000 | ? |
| Britania | 264.000 | ? |
| Francia | 210.000 | 350.000 |
| Hungaria | 200.000 | 290.000 |
| Grekia | ? | 325.000 |
| Chekoslovakia | ? | 294.000 |
| Finlando | 82.000 | 2.000 |
| entote en la mondo | c. 28.200.000 | c. 27.300.000 |
La quanto dil mortinti en duesma mondomilito esas shokebla. Yen kelka statistiki:
Pos la milito, relati inter antea federiti divenis tensita. Komunismo expansis su en estal Europa per influo da Sovietia. Westala federiti (Usa, Unionita Rejio, Francia) pozis su defensar kapitalismo e demokratio. Kolda milito komencis.
Por judiciar milito-kriministi kreesis la judicii di Nürnberg, qui komencis judiciar nacional-socialisti ye la 20ma di novembro 1945.