Çiyayên Hindokûşê
Hindokûş, Hindûkûş, çiyayên Hindokûşê yan jî zincîrçiyayê Hindokûşê (bi peşto: هندوکش, /kʊʃ, kuːʃ) zincîrçiyayeke Asyaya Navîn ku 800 kilometre dirêjahiya wê he ye. Zîncîreçiyayê Hindokûşê beşek ji Zîncîreçiyayê Hîmalayayê ye ku ji Efxanîstana navîn destpêdike û 800 kîlomêtre ber bi rojhilat ve dirêj dibe. Beşek ji Zincîrçiyayê Hindokûşê dikeve nava erdê bakurê Pakistanê û başurê Tacîkistanê.
| Çiyayên Hindokûşê Zîncîreçiyayê Hindokûşê | |
|---|---|
 Dîmenek ji Çiyayên Hindokûşê, li Efxanistanê. | |
| Bilindayî | 7 708 m |
| Dirêjayî | 800 km |
| Cih | Efxanistan, Pakistan, Çîn, Tacikîstan |
| Koordînat | 35°Bk 71°Rh / 35°Bk 71°Rh |
Nexşeya cihan Efxanistan   Çiyayên Hindokûşê | |
| Cure | Zincîrçiya |
Dîrok
Bilindbûna bilind a çiyayan, li Başûr û Asyaya Navîn xwedî girîngiyeke dîrokî ye. Qada Rêzeçiyayê Hindokûş navendeke sereke ya girîng a baweriya bûdîzmê bû.[1] Di dema êrîşên jêrparzemîna Hindistanê de wekî rê hatiye bikaranîn.[2] Çiya herêma serekeyî ye ku Talîban û El Qaide lê bihêz bûne.[3] Li Geliyê Kowkchehê madenên kevn ên ku lapis lazûlî hildiberînin têne dîtin. Li bakurê Kabulê li geliyê Çemê Panjşer û li hinek deverên wî jî zimrûdên pola cewherî têne dîtin. Li gorî Walter Schûmann, li Çiyayên Hindokûş ên Rojava bi hezaran salan çavkaniya herî zêde yê madenên baş a Lapis lazolî ye.[4] Bûdîzm li herêma antîk ya Hindokûşê bi berfirehî belav bûye. Berhemên hunerî yên kevnar ên Bûdîzmê peykerên mezin ên kevir ên bi navê Bamiyan Buddhas, li dawiya başûr û rojavayê Hindokûşê cih digirin. Ev peyker di sala 2001an de ji aliyê Îslamîstên Talîbanê ve hatin hilweşandin.[5] Newalên Hindokûş ên başûrê rojhilat ku ber bi herêma Geliyê Indusê ve girêdayî ne, navendeke sereke bû ku ji manastiran re, zanyarên olî yên ji deverên dûr, torên bazirganî û bazirganên binparzemîna Hindistanê ya kevnar re wargeh bû.[6]
Erdnasî
Ji aliyê erdnasî ve, ev kok di damezrandina jêrzemînek ji deverek Gondwana de ye ku bi qasî 160 mîlyon sal berê, ji dorhêla Jurassîka Navîn ji rojhilatê Afrîkayê dûr ketiye.[7] Nîv parzemîna Hindî, Avusturalya û giravên Okyanûsa Hindî bêtir çikiyan, ber bi bakurê rojhilat ve çûn, û parzemîna Hindî nêzî 55 mîlyon sal berê, ber bi dawiya Paleosenê, bi Plateya Avrasyayê re li hev ketin.[8] Bi van lihevketinên parzemînan Rêzeçiyayên Himalaya û rêzeçiyayê Hindokûş dertê holê.[9]