Мары халыкын историжӹ

Вӓш кӹлӹм кычымаш дӓ ярлымаш

1920 ин 20–24 июль. Мары коммуниствлӓн пӹтӓришӹ Всероссийский конференци эртен, кышты Мары автономный областьым ӹштӓш тӹнгӓлмӹ гишӓн шая кеен.

1920 и 4 ноябрь. Мары автономный областьым ӹштӹмӹ гишӓн декрет лӓктӹн.

1921 и 1 март. Козьмодемьянский уезд Нижегородской губерня гӹц МАО-н составыш пыра.

Пӹтӓришӹ гӓнӓ черемисвлӓн кым этнический группа гишӓн XVI курымаш «Казанская история» книгӓштӹ келесӹмӹ: «... в Казанских землях проживают две черемисы, объединяющие три народа: горная, луговая, кокшайская и ветлужская». Кырык марын дӓ алык марын черемисвлӓ гишӓн вес источниквлӓштӓт сирӹмӹ гӹнь, Какшан дон Вӹтлӓ сирӹштӹ ӹлӹшӹ марынвлӓ гишӓн ти источниквлӓштӹ веле келесӹмӹ. Мары халыкын ӹлӹмӓшӹжӹм, овуцажым яжон пӓлӹшӹ летописец веле нӹнӹн айыртемвлӓштӹм ланзылен сирен коден кердӹн.

Ӓнят, пӹтӓри кырык марынвлӓн кого тьотя-папавлӓштӹм веле «черемисвлӓ» маныныт? Йыл мычкы Шур ӓнгӹр гӹц кӱшкӹлӓ ӹлӹшӹ марынвлӓм «черемиса нагорная верхняя», а Казань ханствышты ӹлӹшӹ марынвлӓм «черемиса нагорная нижняя» маныныт. 1497 иӓш Дженкинсонын картышты нӹнӹн мӱлӓндӹштӹ, Казань ханствыш пырен гӹнят, пунктир доно айырен нӓлмӹ. Тенге, векӓт, нӹнӹн ӹшке вуя ӹлӹмӹштӹм пӓлемдӹмӹ.

Истори анжыкта: кырык мары дӓ алык мары халык Руш государствыш ушнымы жепӹнӓт ӹшке лоштышты айыртемӓлтӹнӹт. Тидӹн гишӓн, шамак толшеш, А.Бахтин «XV–XVI века в истории марийского края» (Йошкар-Ола, 1998, с. 45–48) книгӓштӹжӓт пӓлдӹртӓ.

Иван IV кугижӓн сек лишӹл эдемжӹ, тӹ жепӓш ик кого государственный деятельжӹ А.Курбский, марынвлӓ гишӓн сирен коден: «... они жили самостоятельною жизнью, не были ничьими подданными и всячески старались сохранить свою политическую самостоятельность...» Тишец шанымаш шачеш: Казань ханство лач марынвлӓ шотеш веле ӹлен. Кынам рушынвлӓ Кырык сирӹм роалтен нӓлӹнӹт, ти ханствылан ӹлӓш шукы кодде.

Исторический документвлӓм шотыш нӓлӹн дӓ нӹнӹм пыт терген лӓктӹн, тӹжем и лошты икманяр геноцид жепӹм пӓлдӹртӓш лиэш, кынам тьоти-папивлӓнӓ тошты ӹлӹмӹ вӓрӹштӹ гӹц, ӹшкӹмӹштӹм халык семӹнь переген кодаш манын, вес вӓре ӹлӓш ванжышашлык, шӹлӹн кешӓшлык ылыныт.

1. IX–XI курымвлӓ. Ти жепӹн Руш государство формируялтын, пасна княжествывлӓм иктӹш цымырымашты церкӹ утлаок когон кредӓлӹн. Тенге православный государствышты вес йымылан ӹнянӹшӹвлӓлӓн ӹлӓш нимахань йӧн лиде. Рязанский, Московский, Владимирский, Ярославский дӓ Костромской губернявлӓн мӱлӓндӹвлӓштӹ ӹлӹшӹ городецкий дӓ дьяковский культуран халык (нӹнӹ кырык мары халыклан негӹц линӹт) ирвекӹлӓ шӹлеш. Икманярыжы Йыл вес сирӹш ванжа, тӹштӹжӹ азелинский культуран халык доно ярла. Г.Архипов дон А.Халиков сирӹмӹ семӹнь тенге алык мары халык шачын.

2. XVI курым гӹц тӹнгӓлӹн, черемис вырсывлӓ годым кырык марылан ӹшке ӹлӹмӹ вӓрӹштӹжӹ ӹлен лӓктӓш йӧн уке лин. Ти жеп гишӓн А.Бахтин теве кыце сирӓ: «Ожесточение дошло до того, что в восставших районах каратели выжигали селения, нарушали хозяйство и убивали все взрослое мужское население, а женщин и детей уводили в плен и обращали в холопов».Кырык мары халыкын Руш государствыш пурынок пырымы гишӓн тагынамок миф шачын, кыдым 1546 ин кырык мары каштанвлӓ Москваш миэн толмы доно кӹлдӓт. ӓнят, тидӹн семӹньок Акпарс преданилӓн шачаш йӧн лин. Кӹзӹт яктеӓт раш пӓлӹ агыл, ма гишӓн ти вӓшлимӓштӹ лачокшымок попенӹт, махань шанымашыш кок монгырге шоныт.

1551 иӓш лачокшы событивлӓ гишӓн «Казанский царство гишӓн сказани»-штӹ раш келесен кердмӹ:

1552 ин 20 декабрьын Шурдӹнг халашты наместникӹм пуштмы, ти событи доно историквлӓ (А.Бахтин дӓ молат) «Эпоха черемисских войн, 1552–1592 гг.» тӹнгӓлӹн маныт. А пуштшывлӓ лошты Акпарсын йыхшы лин. Кырык марынвлӓ политический ирӹк верц пыт кредӓлӹнӹт. Тенге гӹнят, мифӹм шотыш нӓлӹн, алык марынвлӓ кырык марынвлӓм рушынвлӓлӓн выжалалтшы семӹнь шотлаш тӹнгӓлӹнӹт. Мамич-Бердейӹм рушынвлӓлӓн кычыктен колтымашат кок марынвлӓ лошты кӹлӹм цаткыдемдӓш палшыде. Кӱ тенге ӹштен – кырык марын, суасламарын, мордва – лачокок пӓлӹ агыл. Документвлӓ семӹнь Мамич-Бердей кырык марын дӓ суасламарын семняэш Йӓдӹрнӓ хала лишнӹ шачын кушкын, вара рушынвлӓ ваштареш халыкым кӹньӹлтен дӓ национально-освободительный движенин вуйлатышы лин.

3. XVIII курым – христианский верӓш неволя пыртымы жеп. «Из экстрата сенатской комиссии А.И.Свечкина о действиях священнослужителей и положении нерусских крестьян в годы массовой христианизации» (1765) документ перегӓлт кодын, кышты келесӹмӹ, кыце йымын эдемвлӓ марынвлӓм, суасламарынвлӓм орландаренӹт, зораенӹт, кыце-шон мыскыленӹт. Указ семӹнь руш верӓш ванжышывлӓлӓн вознагражденим дӓ кым иэш налогым тӱлӓш льготым пушашлык ылыныт. Лачокшым гӹнь нӹнӹ гӹцӓт цилӓ кравенӹт: тоны урдымы вольыкым, мӱм, пӹрцӹм, пайым, шӹшерӹм дӓ молымат. Марынвлӓ рушла ынгылыделыт, молитвам пӓлӹдӹмӹ, хрестен мыштыдымы велдӹк ӹжӓлӓйӹдеок нӹнӹм шинӹт, пӧртӹштӹм пыдыртенӹт, окня дон амасавлӓм роэнӹт, камака трубавлӓм шӓлӓтенӹт. Когонок незервлӓжӹм сагашты тӓрзеш нӓнгенӹт. Техень пӹзӹрньӹкӹм ужын, шукынжок шӹргӹшкӹ шӹлӹнӹт, вес ӹлемвлӓм чангенӹт. Тенге Е.Пугачевын восстани годымат сек пӹтӓриок попвлӓм пушташ цаценӹт.

Пӓлдӹртӓш келеш: кырык марынвлӓ дон алык марынвлӓ икӓнӓ-иктӹ гӹц каждый ӹшке семӹньӹштӹ ӹленӹт. Шамак толшеш, кымалмы овуцамат иквӓреш эртӓрӹделыт. 1524 ин марынвлӓ Йылышты 150 тӹжемӓн руш флотым сӹнген нӓлӹнӹт. ӓнят, ти кого кредӓлмӓшӹжӹ Чертово городище (Орланер) кырык доны, военный форпост гӹц изиш ӱлнӹрӓк, лиӓлтӹн.

Кырык марынвлӓн общественно-политический центрӹштӹ Цепель хала ылын, а нӹл уштышаш вӓрӹштӹ, Арпӹнгель сирӹштӹ, Кого Йымын резиденцижӹ вӓрлӓнен, кышты и йӹде 11 сентябрьын вӹц вӓре йымылан кымалыныт. Тӹнӓмок кырык марынвлӓ дон алык марынвлӓн цӧклӹмӹ овуцавлӓӓт айыртемӓлтӹнӹт. Каждый семня, ӹшкежӹ кен ак керд гӹнь, мӹнер лаштык, кӓндӹрӓ коэм гӹц ӹштӹмӹ йымын пӓлӹкӹм колтен. Йымы пӓлӹжӹ манын, тӹшӓк ӹшке тамгаштым тӹрленӹт. Кӹзӹтшӹ жепӹн ти кымалмы вӓрӹш лишӹл сола гӹц кырык марынвлӓ дӓ нӹнӹн йых гӹц ылшы суасламарывлӓ, рушынвлӓ толыт.

XVI курым гӹц тӹнгӓлӹн, алык марынвлӓн мӱлӓндӹштӹ ӓпшӓт¬пелӓк (Медведево район), Йылйӓл (Звениговский район), Йылйӓл (Кировский область, Кикнурский район) дӓ вес вӓреӓт кырык марын солавлӓ шачыныт.

Иктешлен келесӓш гӹнь, мӓмнӓн тьотя-папивлӓнӓн ирвелӹш, вадывел-йыдпелвел мӱлӓндӹш ӹлӓш ванжымышты доно ӹшке верӓм, овуцам, традиционный культурым рушангмаш гӹц переген коденӹт.

1920 и гӹц кырык мары дон алык мары халык лоштышы отношени совсемок вашталтеш. 1920 ин 20–24 июльын мары коммуниствлӓн пӹтӓришӹ Всероссийский конференци эртӓрӓлтеш, кышты мары сӓн¬дӓлӹклӓн автономим ӹштӹмӓш гишӓн шая кеӓ, дӓ тӹнӓмок ядмаш шачеш, кышты лишӓшлык тӹдӹн столицӹжӹ: Краснококшайскышты ӓль Козьмодемьянскышты.

Кырык марынвлӓ Козьмодемьянск халам столицеш ӹштӹмӹ верц пыт шалгенӹт. Малын? Ти хала Краснококшайск гӹц кок пачаш когорак ылын, Йыл тӹрӹштӹ кого портеш шотлалтын. Е.Чириковын сирӹмӹ семӹнь ти халам «столицей царства черемиссов» маныныт. Алык марынвлӓ тидӹ ваштареш линӹт. Лачокшымок, Козьмодемьянск хала столицӓ лимӹкӹ, алык мары мӱлӓндӹлӓн виӓнгӓш йонӓт чӹдӹ лиэш ылын.

Ти жеп гӹц Краснококшайск дон Козьмодемьянск лошты, алык марынвлӓ дон кырык марынвлӓ лошты кӓргӓшӹмӓш, ваштареш шалгымаш тӹнгӓлӓлтеш. Шотеш нӓлмӹлӓ: алык марынвлӓ шот доно кырык марынвлӓ гӹц шукын ылыныт, седӹндоно общественно-политический ядмашвлӓмӓт решӓш нӹнӹлӓн куштылгырак ылын; нӹнӹ кырык марынвлӓн шанымашым шотыш нӓлделыт.

Краснококшайск тергӹмӹ, пачкатан келесӹмӹ паштек 1921 ин 27 январьын кырык марынвлӓ Нижегородский губерняш пырышы Козьмодемьянский уездӹм МАО-н составыш ваштымаш гишӓн актым подписӓенӹт. Тенге 1921 ин 1 март гӹц ти уезд МАО составыш ванжа. Тенге гӹнят Ямангаш волость 1924 и яктеок эче Нижегородский губернян Васильсурский уездеш кодын. Историштӹ рушлажы «горномарийский вопрос» проблема шачеш. 1922 ин А.Григорьев, кырык мары дон алык мары лоштышы конфликтӹм решӓш манын, Москваш, РКП(б) ЦК-ӹш дӓ ВЦИК-ӹш, кеӓ.

1922 ин мары мӱлӓндӹш Н.А.Кубяк вуйлатымы доно РКП(б) ЦК-ӹн комисси толеш. 1922 ин 10 февраль гӹц РКП(б) ЦК-ӹн Оргбюро решени семӹнь А.Григорьевӹм Москваш шӱдӓт дӓ РКП(б) ЦК-ӹн агитотделын инструктореш шагалтат. 15 январь гӹц «Тӧр» газетӹм лыкташ цӓрӓт.

Тенге 1922–1924 ивлӓн кырык мары халыклан сек нелӹ жеп толын. Тӹнӓм кырык мары йӹлмӹ доно ни газет, ни журнал, ни учебник пецӓтлӓлтде. Тенге гӹнят кырык марынвлӓ логӹц интеллигенци ӹшке халыкшы, традицижӹ, йӹлмӹжӹ, культурыжы верц тыргыжланен, пыт кредӓлӹн дӓ ӹшке шанымашыжым кердмӹжӹ семӹнь ӹштен шокташ цацен. 1924 и гӹц Москва кырык мары халыкын шамакшым шотыш нӓлеш. Векӓт, нӹнӹ ӹняндӓрен кердӹнӹт: 1551 ин кырык марынвлӓ пурынок руш халык докы ушненӹт. Тенге ӹнде 1924 и гӹц Москвашты кырык мары йӹлмӹ доно учебниквлӓ лӓктӓш тӹнгӓлӹт, а кок иштӹ Козьмодемьянскышты «Кыралшы» газет пецӓтлӓлтеш. Маргосиздатын Кырык мары филиалжы 1927 ин пачылтын гӹнят, книгӓвлӓм кырык марла пецӓтлӓш кок и гӹц веле тӹнгӓлӹнӹт. 1930 и гӹц «У сем» журнал лӓктӓш тӹнгӓлӹн.

1931 ин 10 октябрьӹн Козьмодемьянский дон Йӱрнӹ кантонвлӓм ушен, Кырык мары районым ӹштӹмӹ. Тидӹжӹ кырык мары халыклан сек кого сӹнгӹмӓш лин.

1925 ин просвещени пӓшӓзӹвлӓн II съездӹштӹ пӹтӓришӹ гӓнӓ кок йӹлмӹм иктӹш ушымаш гишӓн ядмашым лӱктӓлмӹ, вес ин III съездӹштӹ В.М.Васильев цилӓ мары халыклан ынгылаш лимӹ ик мары йӹлмӹм ӹштӹмӹ гишӓн попен. Но съезд ти предложеним шотыш нӓлде. Техень нелӹ ядмашым съезд утла куштылгы йӧн доно решӹмӓшеш шотлен дӓ кырык мары йӹлмӹ дон литературым пасна виӓнгдӓш керӓлеш шотлен.

1926 и гӹц ти ядмашымок таманяр гӓнӓ Мароблисполкомын сессивлӓштӹ, партин пленумвлӓштӹ дӓ конференцивлӓштӹ, тенгеок 1937 ин январь тӹлзӹн эртӓрӓлтшӹ пӹтӓришӹ языковой конферециштӹ лӱктӓлмӹ. Тенге гӹнят цилӓ тошты семӹньок кодын.

Тенге Мары республикӹштӹ кок культурный центр ылын: Йошкар-Ола алык марынлан дӓ Козьмодемьянск кырык марынлан. Но 1953 ин Йошкар-Олашты декабрь тӹлзӹн Мары научно-исследовательский институтышты йӹлмӹ шотышты эртӓрӓлтшӹ конференциштӹ ик литературный йӹлмӹм ӹштӹмӓш гишӓн решеним лыкмы. 1954 и гӹц Козьмодемьянск халашты кырык мары йӹлмӹ доно «Ленин корны» газет веле лӓктӹн. Тидӹжӹмӓт руш йӹлмӹ доно лӓкшӹ «Ленинский путь» газет гӹц веле сӓренӹт.

Революци якте халык дӓ тӹдӹн йӹлмӹ шотышты «население» дӓ «наречие» шамаквлӓм кычылтыныт. Украин йӹлмӹм «малороссийское наречие великорусского языка» маныныт.

Мары республикӹштӹ «кырык мары йӹлмӹ» терминӹм кычылташ цӓрненӹт гӹнят, советский дӓ финно-угорский языкознаништӹ туан йӹлмӹнӓм самостоятельный йӹлмеш шотленӹт. Тидӹн гишӓн техень книгӓвлӓштӹ сирӹмӹ:

• Языки народов СССР. Финно-угорские и самодийские языки. М.: Наука, Т. 3, 1966;
• Основы финно-угорского языкознания. М.: Наука, 1974;
• Базиев А., Исаев М. Язык и нация. М.: Наука, 1977.

Икманаш, 1953 ин эртӓрӹмӹ йӹлмӹ шотышты конференцин решенижӹ политический характерӓн лин, тӹдӹн нимахань научный негӹц ылде дӓ нимахань научный ынгылдарымашым пуде. Кӱшнӹ анжыктымы литература республикӹш кок-кым экземпляр доно веле толын. Шамак толшеш, «Языки народов СССР» книгӓ МарНИИ-н дӓ авторын библиотекӹштӹжӹ веле ылын. Седӹндоно техень книгӓвлӓ ылмы гишӓн КПСС обкомышты, МАССР Верховный Советӹштӹ веле агыл, ученыйвлӓжӓт цилӓнок пӓлӹделыт.

«Хрущевский оттепель» манмы жеп гӹц эдемвлӓлӓн изиш ирӹк лиэш, общественный ӹлӹмӓшӹштӹ демократизаци тӹнгӓлӓлтеш. Паспортым нӓлмӹкӹ, эдем пӓшӓм дӓ ӹлӹмӹ вӓрӹм ӹшке айырен кердӹн. 1960-шы ивлӓ гӹц кырык мары халык логӹц Саратов дӓ Волгоград областьвлӓш киндӹм цымыраш кашташ тӹнгӓлӹт. Тенгеок Чебоксарышты, Горькиштӹ дӓ вес халавлӓн махань-шон предприятивлӓштӹ пӓшӓленӹт. Тӹшӓкок ӹлӓш кодыныт. Ти жеп гӹц кырык марынвлӓ угӹц алык марынвлӓ доно ярлаш тӹнгӓлӹт, пӓшӓ вӓрӹм кӹчӓлӹн, Йошкар-Олаш, Медведевский, Оршанский дӓ вес районвлӓш ӹлӓш ванжат. Йошкар-Олаштышы институт дон техникумвлӓм пӹтӓрӹшӹвлӓмӓт алык мары солавлӓш пӓшӓм ӹштӓш колтат. Нӹнӹжӹ тӹштӹ семням воят, соэшок ӹлӓш кодыт.

Кырык мары дон алык мары лоштышы вӓш кӹл дӓ иктӹ-весӹ доно ярлымаш ӹнде тӹжем и утла шыпшылтеш. Тенге гӹнят кӹзӹт яктеӓт нӹнӹн лошты цилӓ шотыштат кӹл перегӓлт кодын. Ма ӧрӹктӓрӓ, Кырык сир гӹц алык марыш ӹлӓш ванжышывлӓ алык марынвлӓм кырык марын докы лишӹлемденӹт, тӹнӓмок Кырык сирӹштӹшӹ марынвлӓ алык мары гӹц пакыла айырлен миэнӹт: выргем вашталтын, йӹлмӹштӹштӹ тошты шамаквлӓ йӹле мондалтыныт, овуцавлӓмӓт вес семӹнь эртӓренӹт. Шамак толшеш, йӹлмӹштӹнӓ алфавитӹштӹ анжыктыдымы кок юк перегӓлт кодын, нӹнӹм условно тенге анжыктенӓ (рушлажы – гортанная смычка): кк (ӹк-кӹ – ане; ок-ку ӹштӓш – кӱш тетям лӱктӓлӓш); губной вибрант – vr (vr ӱкӓ, vr ӱки – ышкал, vr ӱӓ, vr ӱи – шӹшер). Техень кырык мары айымашвлӓм алык марынвлӓ акат пӓлеп: шукш вилмӹ кечӹ (30 март), киндӹ спас (1 август), тылым айымы кечӹ (10 август).

Остаткаэш иктешлен келесӹмӹ шоэш: у Российӹн Конституцижӹ семӹнь каждый эдем ӹшкӹмжӹм сакой халыкеш шотлен кердеш, хоть рушын, алык марын ӓль кырык марын манжы.