नेपाः

हिमालय लागाय् मनुत च्वने न्ह्येथंगु ९,००० दं दुगु खंयात नेपाः स्वनिगले लुयवगु नवपाषाण ज्याब्वतेसं पुष्टि याई। संदे-बर्मेली मूलयागु जुइफुपिं मनुतेगु नेपाले २,५०० दं न्ह्य निसें च्वनेज्या जुल।^[२]

ईशापूर्व १५०० नापं इन्डो-आर्यन जातितेगु स्वनिगले दुहांवगु खने दु। थ्यं-मथ्यं ईशापूर्व १००० नापं चिधंगु देय् त व देय् पुचःतेगु पलिस्था जुल। सिद्धार्थ गौतम (ईशापूर्व ५६३–४८३) अन्यागु हे छगु वंश, शाक्य वंशयागु राजकुमार खः। वेकलं थगु राजकाज त्वता तपस्वीयागु जीवन हनादिल व वेक बुद्ध यागु नामं लोकंह्वात।

ईशापूर्व २५० तक्क, थ्व थासे उत्तर भारतयागु मौर्य साम्राज्ययागु प्रभाव खने दत व लिपा ४गु शताव्दिय् गुप्तवंशयागु अधिनय् कठपुतली देय् जुवन। थ्व थासे ५गु शताब्दीयागु उत्तरार्धय् वया लिच्छबीतेसं राज्य यात। ८गु शताव्दीयागु उत्तरार्धय् लिच्छवि वंशयागु अस्त जुल व सन् ८७९ निसें नेवा युग न्ह्येथन, अथे जुसां इमिगु नियन्त्रण सकल् देय् गुलि दुगु ख उकिलि छुं यकिन मदु। ११गु शताव्दियागु उत्तरार्धय् दक्षिण भारतं वगु चालुक्य साम्राज्ययागु प्रभावे नेपाःयागु दक्षिणी भूभाग ला वन। चालुक्यतेगु प्रभावे अब्लेयागु राज धर्मधर्म बुद्ध धर्मयात त्वता जुजुतेसं हिन्दू धर्मयागु पालना यात व नेपाले धार्मिक परिवर्तन जुल।

१३गु शताव्दियागु पूर्वार्धय् संस्कृत खंग्व मल्ल जात जुगु नायतेगु उदय जुल। न्हापा इमिगु सत्ता उदयमान जुइ, तर लिपायागु २०० दंय् जुजुतेसं शक्ति छधि याई। १४गु शताव्दीयागु उत्तरार्धय् देय् यागु यक्व थाय् छगु हे राज्ययागु क्वे ला वल। तर थ्व छगु राज्य चीहाकगु ई तक्क जक्क म्वात। १४८२य् थ्व देय् स्वंगुगु देय् य् बाया वन - येँ, यल, व ख्वप – गुकियागु दथुई लिपा तक्क मेल जुइ मफुत।

१७६५य्, गोरखायागु जुजु पृथ्वीनारायण शाहनं भारतिय जुजुत नाप हतियार व सहयोग कया व जलाखला भारतीय देय् तेगु तटस्थता न्याये धुंका स्वनिगले आक्रमण यात। येक्व हि बाहा वने धुंका व ल्वाये धुंका, वेकलं ३ दं लिपा नेपाःयात थगु तुति क्वे लाका दिल। वेकलं येँ देय् य् येँन्या बिले हमला याना सकल मनुत जात्रा न्याका च्वंबिले थगु सेना कया येँयागु राजसिंहासनय् च्वना दिल। थ्व झाकायात न्हुगु नेपाःयागु बुगु ईयागु रुपे कायेगु या।

संदे नाप हिमाली लंयागु नियन्त्रणयु लागि नेपाःयागु विवाद जुल। उकियागु लागि जुगु ल्वापुय् चीननं संदेय् यागु ग्वाहालियात वबिले नेपाः ल्युने चीना वने माल। नेपाःयागु लागा नापंयागु चि-चि धंगु देय् तेत थगु क्वे लाकिगु झ्वले जुगु ब्रिटिस इस्ट इण्डिया कम्पनी नापयागु चीहाकगु तर येक्व हि-बाहावंगु एङ्गलो-नेपाल ल्वापु (१८१५–१६)य् नेपालं थगु २/३ बुं बेलायतीतेत बी माल तर थगु स्वतन्त्रता धासा तयातेफत।

जुजु खलःतेगु दथुई गुटबन्दीयागु कारणं बेलायतनाप यागु ल्वापु लिपा अस्थायित्व खने दत। गगनसिंह खवासयात स्यागु खेँ कोतपर्व जुवन धासा शासन याना च्वंम्ह लानी नं सेनानायक जङ्गबहादुरयात पदच्युत यायेगु षडयन्त्रयु खं सीके धुंका भण्डारखालपर्व जुवन। जङ्गबहादुरनं त्याये धुंका राणा खानदान न्ह्येथनादिल व राणा शासन पलिस्था यानादिल। जुजुयात नांय् जक्क सिमित याना प्रधानमन्त्री पदयात शक्तिशाली व वंशानुगत यायेगु ज्या अब्ले जुल। राणातेसं ब्रिटिसतेत न्ह्याबिलें समर्थन यात व ब्रिटिसतेत १८५७यागु सिपाहीं रेबेलियन (प्रथम भारतीय स्वतंत्रता संग्राम), व लिपा निगु हे हलिम युद्धय् ग्वाहालि यात। सन् १९२३य् संयुक्त अधिराज्य व नेपाःदथुई आधिकारिक कथलं मित्रतायागु सम्झौताय् हस्ताक्षर जुल, थुकिलिं नेपायागु स्वतन्त्रतायात संयुक्त अधिराज्यनं म्हसीकिगु पुष्टि यात।

१९४० दशकयागु उत्तरार्धय् लोकतन्त्र-समर्थित आन्दोलनतेगु न्ह्येथनेज्या जुल व राजनैतिक पार्टीत राणा शासनयागु बिरुद्धय् वल। वहे ईले चीननं १९५०य् संदेय् कब्जा यात गुकियागु कारणं अप्वयावगु सैनिक गतिविधि क्वचायेकेयात भारतं नेपाःयागु स्थायित्वय् ध्यान बियाहल। थुकियागु लिच्वयागु कथलं जुजु त्रिभूवनयात भारतं समर्थन याना १९५१य् सत्ता बिईकल, व न्हुगु सरकार देकेज्या जुल, गुकिलि नेपाली काङ्ग्रेस पार्टीयागु सहभगिता नं दत। जुजु व सरकार दथुई येक्व दंयागु शक्ति संघर्ष धुंका, १९५९य् जुजु महेन्द्रनं लोकतान्त्रिक अभ्यास क्वचायेका "निर्दलीय" पञ्चायत व्यवस्था पल्स्था याना थमेसियां हे शासन यानादिल। सन् १९८९यागु "जनआन्दोलन"नं राजतन्त्रयात संबैधानिक सुधार यायेगु व बहुदलीय संसद देकेयात बाध्य यात^[३] व मे १९९१य् कृष्णप्रशाद भट्टराई अन्तरिम सरकारयागु प्रधानमन्त्री जुयादिल, न्हुगु संविधानयागु देकेज्या जुल व संसदयागु लागि लोकतान्त्रिक चुनाव जुल। नेपाली काङ्ग्रेस नं देय् यागु लोकतान्त्रिक चुनावय् बहुमत हल व गिरिजाप्रशाद कोइराला प्रधानमन्त्री जुल।

मू पौ: नेपाःयागु भूगोल

नेपाः अन्दाजी प्येकुंलागु आकारयागु दु। नेपाःयागु हाक करिब ८०० किलोमिटर (५०० मा) व ब्या २०० किलोमिटर (१२५ मा) दु। नेपाःयागु सकल लागा १४७,१८१ वर्ग किलोमिटर (५६,८२७ sq मा)दु। नेपाः भौगोलिक हिसाबं ३ गु भागय् बाये छिं: हिमाली क्षेत्र, पहाड, व तराइ क्षेत्र। थ्व क्षेत्रत पूर्व-पश्चिम दिशाय् देय् दछि दु व थ्व क्षेत्रतेत नेपाःयागु मू खुसितेसं थय्-थासे बायातगु दु।

भारतनाप स्वानाच्वंगु तराइ ख्यः भारतीय-गंगा ख्यःयागु उत्तरी भाग खः। थ्व भागयागु सिंचाई व भरणपोषणय् स्वंगु खुसियागु मू ल्हा दु, थ्व खुसित ख-: कोशी, गण्डकी (भारतय् गण्डक खुसि), व कर्णाली खुसि। थ्व भूभाग ताहान्वगु व संतृप्त जु।

पहाडी भूभागय् १,००० निसें ४,००० मिटरतक्कयागु (३,३००–१३,१२५ फू) जा दुगु गुंत ला। थ्व थासे महाभारत लेक व सिवालिक श्रृखला (चुरिया) नांयागु निगु चिजागु पहाडी श्रृखला मू श्रृखला ख। पहाड क्षेत्रे नेपाः स्वनिग नं ला। थ्व स्वनिग नेपाःयागु दक्ले उर्वर व शहरी क्षेत्र खः। पहाडी क्षेत्रय् स्वनिगत स्वया २,५०० मिटर (८,२०० फिट) च्वेयागु थासे जनघनत्व म्हो दु।

हिमाली क्षेत्रे हलिमयागु दक्ले तज्जागु च्वापुगुंत ला। थ्व थाय् यागु उत्तरय् चीनयागु सिमानाय् हलिमयागु तज्जागु च्वका, सगरमाथा ८,८४८ मिटर (२९,०३५ फि) ला। हलिमयागु ८,००० मिटर स्वया तजागु १४ गु च्वकाय् ८ गु नेपाःयागु हिमाली क्षेत्रय् ला। कञ्चनजङ्घा, हलिमयागु स्वंगुगु तज्जागु च्वका नं थ्व हे हिमाली क्षेत्रय् ला। नेपाःयागु सकल भौगोलिक क्षेत्रे मू समस्याय् छगुयागु रुपे गुं-विनास खना वगु दु गुकिलिं याना भूक्षय व इकोसिस्टमयागु स्येनेज्या जुया च्वंगु दु।

नेपाले ५गु मौसमी क्षेत्र दु। थ्व क्षेत्रत जा नाप छुं मात्राय् मेल न। ट्रपिकल व सबट्रपिकल क्षेत्र १,२०० मिटर(३,९४० फि) स्वया क्वे, टेम्परेट क्षेत्र १,२०० निसें २,४०० मिटर (३,९००–७,८७५ फि), ख्वांगु क्षेत्र २,४०० निसें ३,६०० मिटर (७,८७५–११,८०० फि), सबआर्क्टिक क्षेत्र ३,६०० निसें ४,४०० मिटर (११,८००–१४,४०० फि), व आर्क्टिक क्षेत्र ४,४०० मिटर(१४,४०० फिट)स्वया च्वे। नेपाले ५गु ऋतुत दु: उष्म, मनसून, अटम, शिषिर व बसन्त। हिमालयनं मध्य एसियाय् बाहावैगु ख्वांगु फेयात नेपाः दुहा वे बिमखु व मनसूनयागु वायुयागु उत्तरी पःखाःयागु कथलं नं ज्या याई।

नेपाः व बंगलादेशयागु सिमाना मथ्युसां थ्व निगु देय् २१ किलोमिटर (१३ माइल)यागु छगु चिहाकगु चिकेन्स् नेक धागु क्षेत्रनं बायाच्वंगुदु। थ्व क्षेत्रयात स्वतन्त्र-व्यापार क्षेत्र देकिगु कुत जुया च्वंगु दु।

हलिमयागु तज्जागु च्वका सगरमाथा नेपाः व संदेय् यागु सिमानाय् ला। थ्व च्वापुगुं नेपाःलं दक्षिण-पूर्वी रिज(ridge)नं गयेत प्राविधिक कथलं अपु। थुकिलिं याना सकल दं व थासे यक्व पर्यटक मू वै। मेमेगु गैगु च्वापुगुंय् अन्नपुर्ण च्वापुगुं(१,२,३,४), अन्नपुर्ण श्रृंखलाय् ला।

मू पौ: नेपाःयागु अर्थतन्त्र

नेपाःयागु जनसङ्ख्यायागु ७६% नं बुंज्या याइ व कुल ग्राह्यस्थ उत्पादनयागु ३९% योगदान बी धासा सेवानं ३९% व उद्योगनं २१% बी। देय् यागु उत्तरी २/३ भागय् दुगु पहाडी व हिमाली थासे भूभागं याना लं व मेमेगु संरचना देके थाकु व ध्येबा नं अप्व वं। सन् २००३ तक्कय् पीच-सतकतेगु कुल हाक ८,५०० किमि स्वया भतिचा अप्व व दक्षिणय् दुगु रेल्वे-लाइनयागु कुल हाक ५९ किमि जक्क दु। ४८ धावनमार्ग व उकिलि १० गुय् कालोपत्र दुगुलिं हवाईमार्ग धासा सुथांला। थन प्रति १९ मनुतेगु लागि १ टेलिफोन दु। तार जडान सेवा देशे दक्व थासे मदु व शहरय् व जिल्ला सदरमुकामय् अप्व केन्द्रित दु। सेवाय् जनतातेगु पहुँच अप्वगु दु व दनावगु मोबाइल (वा तार-रहित) सेवायागु स्थिति धासा देशेदक्व थासे बांला। सन् २००५य् १,७५,००० इन्टरनेट जडान जुइधुंकुगुदु। तर "सङ्कटकाल" लागू जुइधुंका छुं ई फोन सेवा अवरूद्ध जुल। छुं अन्योल धुंका नेपाःयागु निगुगु बृहत जनआन्दोलनं जुजुयागु निरङ्कुश अधिकार क्वचायेका सकल इन्टरनेट सेवा सुचारू यात।^[४]

नेपाःयागु भूपरिबेस्टित स्थिति^[५] व प्राविधिक बिपन्नता अले ताहाकगु द्वन्दनं अर्थतन्त्रयात पूर्णरूपं विकाशशील जुइ मब्युनि। नेपालं भारत, जापान, संयुक्त अधिराज्य, अमेरिका, युरोपेली संघ, चीन, स्वीजरल्याण्ड व स्क्यानडेभियन देय् नाप वैदेशिक ग्वाहालि काई। आर्थिक दं २००५/०६य् सरकारयागु बजेट करिब १.१५३ अर्ब अमेरिकी डलर यागु जुल, तर कुल खर्च १.७८९ अर्ब जुल। १९९० दशक यागु अप्वगु मुद्रा स्फीति दर क्वहां वयार २.९% थ्यंगु दु। येक्व दं निसें नेपामी मुद्रा रूपैयाँयात भारतीय रूपैयानाप हिलेदर १.६य् स्थिर तयातगु दु। १९९० दशकय् अपुइकुगु मुद्रा बिनिमय दर निर्धारण नीतियागु कारणं विदेशी मुद्रायागु हाकुगुबजार लगभग क्वचाल। छगु दिर्घकाकीन आर्थिक सम्झौता नं भारतनापयागु बांलागु स्वापूयात टेवा बल्लाकुगु दु।

जनतातेगु दथुई सम्पत्ति वितरण मेमेगु विकसित अव् विकासोन्मुख देय् तेगु थें च्वं: च्वेयागु १०% गृहस्थी नाप कूल राष्ट्रिय सम्पतियागु ३९.१%य् नियन्त्रण दु धासा निम्नतम १०% नाप २.६% जक्क नियन्त्रण दु।

नेपाःयागु १ कोटी तियागु कार्यबलय् दक्ष ज्याकमित सिक्क हे म्हो जु। ८१% कार्यबलयात कृषिनम्, १६% सेवानं, व ३% उत्पादन/कला-आधारित उद्योगनं ज्या ब्युगु दु। कृषी उत्पादनत - मूतवलं भारत सीमा नापंयागु तराईक्षेत्रय् खेती याइगु खने दु व मू बुंज्या ख: जाकी, कनि, छो, उखु, दुरु देकिगु व मे लहिनिगु। उद्योगय् जुट, उखु, सुर्ति व अन्न नापंयागु मू कृषी प्रशोधनयागु ज्या यायेगु जुइ। नेपाःयागु बांलागु भूदृश्य व आजुचाइगु संस्कृतियागु लिच्वयागु कथलं पर्यटनय् यक्व संभाव्य दु, तर थ्व निर्यातमुलक उद्योगयात राजनैतिक घटनातेसं सिक्क हे स्येंकाच्वंगु दु। बेरोजगारी व अल्परोजगारीयागु अनुपात जनसङ्ख्यायागु कार्यबल-आयुयागु बच्छि थ्यं। अथे जुगुलिं अप्व नेपामि ज्या मालेयात भारत, खाडी देय् व मलेसिया वनि। ^[६] भारतीय व ब्रिटिस सैनिकय् ज्यायाईपिं गोर्खाली सेनातेगु मार्फत नेपालं दंय्-दच्छि ५ कोटी अमेरिकी डलर आम्दानि याई। गोर्खाली सेनायात कौशल व बहादुरीयागु लागि म्हसीकि। पर्सियन खाडी व मलेसिया, गन करिब ७ लखः नेपामि श्रमिकत ज्या याना च्वंगु दु, नं छ्वैगु ध्येबा नापं कुल रेमिट्यान्स करिब १ अर्ब डलरयागु हाराहारीय् दु।

सन २००५यागु लागि नेपाःयागु कुल ग्राह्यस्त उत्पादन (GDP) अनुमान ३९ अर्ब डलर स्वया अप्व (पर्चेजिङ पावर प्यरिटि समायोजित) दु, गुकिलिं थुकियात हलिमयागु हे ८३गु तधंगु अर्थतन्त्र देकुगु दु। प्रति-मनु आय करिब १,४०२ डलर दु,

मू पौतः: नेपा:या अञ्चल, नेपाःया जिल्ला, व नेपाःया विकास क्षेत्र

नेपाः १४ अञ्चल, ७५ जिल्ला ५ विकास क्षेत्रय् व ७ राज्य बायातःगु दु। सकल जिल्लाय् छम्ह जिल्ला प्रमुख दैगु प्रावधान दु। जिल्ला प्रमुखया ज्या जिल्लाय् विधान व शान्ति बहाल यायेगु खः व सरकारी मन्त्रालयतेगु ज्याय् ग्वहालि यायेगु खः।

नेपाःयागु १४ अञ्चलतः
1 मेची	8 लुम्बिनी
2 कोशी	9 धवलागिरी
3 सगरमाथा	10 राप्ती
4 जनकपुर	11 कर्णाली
5 बागमती	12 भेरी
6 नारायणी	13 सेती
7 गण्डकी	14 महाकाली