Język suahili

kiswahili
Obszar	Tanzania, Kenia, Uganda, Kongo, Rwanda, Burundi, Somalia, Komory
Liczba mówiących	pierwszy język: 800 tys.; drugi język: 30–50 mln
Pismo/alfabet	łacińskie (dawniej arabskie)
Klasyfikacja genetyczna
	Języki nigero-kongijskie; Języki atlantycko-kongijskie; Języki wolta-kongijskie; Języki benue-kongijskie; Języki bantuidalne; Języki bantu; Język suahili;
Status oficjalny
język urzędowy	Tanzania, Kenia, Uganda, Unia Afrykańska (jako jeden z języków roboczych)
Organ regulujący	Baraza la Kiswahili la Taifa
Kody języka
ISO 639-1	sw
ISO 639-2	swa
ISO 639-3	swa
IETF	sw
Glottolog	swah1254
Ethnologue	swa
GOST 7.75–97	суа 631
WALS	swa
SIL	swh
	Występowanie
	; Zasięg języka suahili
W Wikipedii
	Zobacz też: język, języki świata
	Wikipedia w języku suahili
	Słownik języka suahili; w Wikisłowniku
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język suahili, także: swahili (kiswahili) – język z rodziny bantu używany w Afryce Środkowej i Wschodniej (Tanzania, Kenia, Demokratyczna Republika Konga, Uganda), gdzie pełni funkcję języka kontaktowego. Zapisywany zarówno alfabetem łacińskim (obecnie), jak i arabskim (dawniej). Składa się z około 20 dialektów (kiamu, kimwita, kingwana i inne). Najczęściej używanym (tzw. standard swahili) jest dialekt unguja wywodzący się z Zanzibaru. Językiem suahili jako ojczystym posługuje się około 800 tysięcy ludzi^[1].

Nazwa „kiswahili” pochodzi od liczby mnogiej arabskiego słowa sāhil ساحل (wybrzeże), w liczbie mnogiej sawāhil سواحل, używanego jako przymiotnik określający mieszkańców wybrzeża oraz ich język (przedrostek ki- w języku suahili służy do oznaczania języków).

System fonologiczny

Samogłoski

Standardowa forma suahili posiada pięć samogłosek:

/a/ [a]
/e/ [ɛ]
/i/ [ɪ]
/o/ [ɔ]
/u/ [ʊ]

oraz trzy dyftongi:

/ai/ [a ɪ̯]
/ei/ [ɛ ɪ̯]
/au/ [a ʊ̯]
Spółgłoski

	dwuwargowe	wargowo-zębowe	zębowe	dziąsłowe	zadziąsłowe	podniebienne	tylnojęzykowe
zwarte	p [p]			t [t]			k [k]
zwarto-szczelinowe				c [tʃ]		j [ɟ]
szczelinowe		f [f]	th [θ] dh [ð]	s [s] z [z]	sh [ʃ]		h [x] gh [ɣ]
uderzeniowe (flap)				r [ɾ]
nosowe	m [m]			n [n]		ny [ɲ]	ng' [ŋ]
płynne	w [w]					y [j]
boczne						l [l]
implozyjne	b [ɓ]		d [ɗ]				g [ɠ]

Język suahili jest językiem tonicznym, w którym akcent zaznacza się nie siłą wymowy, lecz podniesionym tonem sylaby akcentowanej^[2].

Morfologia

Rzeczowniki

Podobnie jak w innych językach bantu, rzeczowniki podzielone są na liczne klasy, a liczba mnoga traktowana jest jako osobna klasa:

klasa	prefiks	liczba pojedyncza.	tłumaczenie	klasa	liczba mnoga	tłumaczenie
1	m-/mu-, wa-	mtu	człowiek	2	watu	ludzie
3	m-/mu-, mi-	mti	drzewo	4	miti	drzewa
5	Ø/ji-, ma-	jicho	oko	6	macho	oczy
7	ki-, vi-	kisu	nóż	8	visu	noże
9	Ø/n-, Ø/n-	ndoto	sen	10	ndoto	sny
11	u-	ua	kwiat	14	utoto	dzieciństwo

Przymiotniki, zaimki i liczebniki zaliczane są pod względem morfologicznym do grupy rzeczowników. Przynależność do danej klasy jest głównie formalno-gramatyczna, w znacznie mniejszym stopniu jest oparta na kryterium semantycznym. Mimo to da się wyróżnić pewne tendencje:

klasa 1 i 2 grupują rzeczowniki oznaczające ludzi;
klasa 3 i 4 – obiekty traktowane jak ożywione: rośliny, ogień, las, księżyc, czy obejmujące przestrzeń lub czas, np. miasto, rzeka, rok itd.;p
klasa 5 i 6 – rzeczy, które mogą być traktowane pojedynczo, ale też jako zbiorowość, lub występujące parami: zęby, liście, owoce, kamienie, płyny itd.; wklasie tej znajdują się również zgrubienia, nazwy pokrewieństwa i tytuły;
klasa 7 i 8 – obejmują rzeczowniki nieożywione i zdrobnienia;
klasa 9 i 10 – zawiera wiele nazw zwierząt, owoców, przedmiotów codziennego użytku i zapożyczeń;
klasa 14 – rzeczowniki abstrakcyjne i nazwy krajów.

Składnia

Charakterystyczną cechą składni języka suahili jest tzw. kongruencja, czyli związek zgody, polegający na dostosowaniu formy gramatycznej określeń rzeczownika oraz orzeczenia do prefiksu (przedrostka) danej klasy rzeczownikowej. Przykłady:

mtoto mmoja mzuri „jedno ładne dziecko” (mtoto „dziecko” – klasa 1);
watoto watatu wazuri „troje ładnych dzieci” (watoto „dzieci” – klasa 2);
kitabu kimoja kizuri „jedna ładna książka” (kitabu „książka” – klasa 7);
vitabu vitatu vizuri „trzy ładne książki” (vitabu „książki” – klasa 8).

Słownictwo

Zasadniczy zasób leksykalny języka suahili opiera się na słownictwie bantu (72%), istnieje również spory procent naturalizowanych zapożyczeń z języka arabskiego (23%), a także w mniejszym stopniu z innych języków: angielskiego (2%), perskiego (1,6%), portugalskiego (1%) i hindustani (1%)^[3].

Kilka słów (wymowa: y jak j, j jak dż, w jak ł, poza tym jak po polsku):

ja – mimi
ty – wewe
on – yeye
my – sisi
oni – wao

co? – nini?
kto? – nani?
który? – ipi?
dokąd? – wapi?
kiedy? – hini?
jak? – vipi?
dlaczego? – kwanini?
gdzie? – mahali gani?

Jedzenie:

maziwa – mleko
chai – herbata
mkate – chleb
nyama – mięso
pombe – alkohol
siagi – masło
kahawa – kawa
baridi – zimne
moto – gorące
samaki – ryba
chakula – jedzenie
chumvi – sól
sukari – cukier

Zwierzęta:

simba – lew
duma – gepard
twiga – żyrafa
punda milia – zebra
nyani – małpa
tembo – słoń
kuku – kurczak, kura
mbwa – pies

Liczebniki:

moja – jeden
mbili – dwa
tatu – trzy
nne – cztery
tano – pięć
sita – sześć
saba – siedem
nane – osiem
tisa – dziewięć
kumi – dziesięć
kumi na moja – jedenaście
kumi na mbili – dwanaście
ishirini – dwadzieścia
ishirini na moja – dwadzieścia jeden
thelathini – trzydzieści
arobaini – czterdzieści
hamsini – pięćdziesiąt
mia moja – sto
elfu moja – tysiąc

Inne:

leo – dzisiaj
kesho – jutro
sasa – teraz
pole-pole – spokojnie, wolno
haraka – szybko
-enda – iść
-la – jeść
-ja – przyjść
kununua – kupić
kuuza – sprzedać
-nywa – pić
kulala – spać
kusimama – zatrzymać
barabara – droga
duka – sklep
fedha/pesa – pieniądze
hoteli – hotel
chumba – pokój
kitanda – łóżko
hospitali – szpital
polici – policja
bwana – pan
bibi – pani
bi – kobieta niezamężna

Zwroty w swahili:

jambo – cześć [czyt. dżambo]
hakuna matata – nie martw się
una karibishwa – witam
habari? – jak się masz?
nzuri tu – nawet dobrze
na wewe, je? – a ty?
mbaya – źle/zły
tafadhali – proszę
asante [sana] – dziękuję [bardzo]
samahani – przepraszam
vipi? – cześć / co u Ciebie?
nzuri – dobrze (najczęstsza odpowiedź)
asabuhi njema – dzień dobry
habari ya asubuhi – dzień dobry (do 12.00)
habari ya mchana – dzień dobry (po 12.00)
habari ya jioni – dobry wieczór
kwaheri – do widzenia
lala salama – dobranoc
karibu ndani tafadhali – proszę wejść
keti tafadhali – proszę usiąść
umekuja kutoka wapi? – skąd pochodzisz?
nimetoka... – pochodzę z...
jina lako nani? – jak masz na imię?
jina langu ni... – na imię mam...
waweza kuongea Kiswahili? – mówisz w suahili?
ndiyo – tak
hapana – nie
kidogo tu – tylko trochę
waonaje...? – jak ci się podoba w...?
hapa napenda – podoba mi się
hewa hapa in joto, sivyo? – jest gorąco, prawda?
ndiyo, kidogo – tak, owszem
una kwenda wapi? – dokąd idziesz/jedziesz?
nakwenda... – idę/jadę do...
geuka kulia – skręcić w prawo
geuka kushoto – skręcić w lewo
enda moja kwa moja – iść prosto
simama hapa tafadhali – proszę, zatrzymaj się tutaj
ngapi? – ile?
inagharimu pesa ngapi? – ile to kosztuje?
waweza kupunguza – drogo
nita nunva – kupię to
sawa – ładny
ngoja kidogo – poczekaj chwilę
nibadilishe pesa kwanza – muszę rozmienić pieniądze
wapi choo? – gdzie jest toaleta?
naweza kupata wapi kinywaji? – gdzie mogę się czegoś napić?
kikombe kimoja cha kahawa – filiżanka kawy
hoteli iko wapi? – gdzie jest hotel?
njia hii ina-enda wapi? – dokąd prowadzi ta droga?
tafadhali nisaidie kusukuma gari – proszę mi pomóc popchnąć samochód
tafadhali badilisha gurudumu hili – proszę zmienić koło

Zobacz też

cywilizacja Suahili

Przypisy

Bibliografia

RajmundR. Ohly RajmundR., IwonaI. Kraska-Szlenk IwonaI., ZofiaZ. Podobińska ZofiaZ., Język suahili, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 1998, ISBN 83-86483-87-3, OCLC 749320123 .
Leonard R., Swahili phrasebook, Lonely Planet 1988, ISBN 0-86442-025-0
Alfred F.A.F. Majewicz Alfred F.A.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).
StanisławS. Piłaszewicz StanisławS., EugeniuszE. Rzewuski EugeniuszE., Wstęp do afrykanistyki, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2004, ISBN 83-235-0061-4, OCLC 749258177 .
Edgar Polome: Swahili Language Handbook. Waszyngton: Center for Applied Linguistic, 1967.

Linki zewnętrzne

[1]

[2]

[3]

Search