Architetura gòtica

As dis architetura gòtica l'ansema djë stij e dle costrussion realisà an tut ò an part ant lë spassi stilìstich dël Gòtich.

A l'é ant l'architetura, prima che ant j'àutri camp, che già vers ël 1140-1150 as manifesto le forme ëd së stil neuv.A l'achit lë stil as dësvlupa ant l'architetura dle cese, ma tòst a passa ëdcò a le ca e a j'àutre costrussion.
L'architetura gòtica a l'ha avù damanca d'un livel pì àut ëd bravura técnica che cola romànica.A l'avìa ëdcò damanca d'esse compagnà da ornament rich e da scolture, donca coj ch'a-i travajavo a dovìo esse ëdcò d'artista.

Problema prinsipal ëd j'architet gòtich a l'é stàit col ëd modifiché ëd fasson ancreusa la strutura dj'edifissi rëspet a l'età precedenta.Da edifissi a muraje portante anté ch'as dëscariava ël pèis ëd la vòlta a l'é passasse a edifissi con ëschéletr portant, andoa ël pèis ëd la vòlta a pògia pa an sla muraja tuta antrega, ma mach ansima a chèich pont ëd costa-sì, le pilie, ranforsà pr'arsèive ij posson.

Da la pilia a forma 'd cros dl'architetura romànica, andoa a pogiavo j'arch longitudinaj e coj trasversaj, a l'é passasse a la pilia a fass, sircondà da 'd colonëtte ch'a arsèivo ij posson trasmëtù dai costjon ëd le vòlte.
Da banda dla pilia compòsita, j'element architetònich prinsipaj dël gòtich a son l'ärch àuss, la vòlta a costjon, o vòlta d'ogiva (e an efet ai temp antich l'architetura gòtica a l'era ciamà ogival), e l'arch rampant.La presensa d'un o pì che un ëd costi element a basta pa daspërchila a creé lë stil gòtich, dont la definission a l'é da arserchesse pitòst ant l'anterassion, ant l'usage ëd costi element tuti ansema, ant le liure ch'as formo antra 'd lor, ant ël significà total ëd l'ansem.

An efet, tuti costi element a j'ero già stàit dovrà daspërlor: la vòlta a costjon an Lombardìa, an Normandìa e an Anghiltèra (a Durham); l'arch aùss ant l'architetura mussulman-a; l'arch rampant, bele che stërmà sota ij cop, an costrussion norman-e e anglèise.
Ël problema a resta donca col ëd l'unificassion, dl'usage dij vàire element ansema, për la prima vira dovrà con consiensa e ëd fasson orgànica da j'architet ëd l'Ìsola 'd Fransa për fé nasse në stil architetònich neuv.An giutand ël pèis ëd le vòlte a dëscariesse, as oten-o d'elevassion pì grande dj'edifissi: a l'é parèj ch'as detèrmina cola tendensa vertical ch'a caraterisa l'architetura gòtica.

La concession ëspassial dle cese gòtiche a l'é struturà conforma a na gerarchisassion dla navà prinsipal rëspet a cole lateraj e a na polarisassion ch'a fasìa dla diression est-òvest la diretris privilegià.

Le mzurà decorassion scultòrie, le gulie afilà, le ponte sutile a manifestavo la gòj d'alvesse vers Dé.

L'abà Suger e le catedraj

Le prime gran costrussion ëd l'architetura gòtica a son ëstàite le catedraj e un përsonage amportant për lë s-ciòde dla neuva architetura a l'é stàit Suger, abà ëd Saint-Denis: le tendense a vnì dlë stil gòtich a dipendo ëdcò da le sernie dità da soa coltura e sò programa artìstich.Chiel-sì a vorìa fé arcostruì la cesa dont a l'era titolar ëd fasson moderna, fiamenga e an manera ëd përmëtte ai fidej ch'a vnisìo a veneré j'arlichie ëd sircolé bin e a vorìa marché na diferensa con le costrussion dël temp.Ant ij sò scrit as armarca un fòrt anteresse për la lus: as da vant d'avèj dàit na luminosità neuva a le part arcostruìe dl'antica cesa, visadì ël nartece (consacrà dël 1140) e ël deambulatòri dël còro (consacrà dël 1144, ma modificà a l'ancamin dël miladosent).Ij caràter ëd la neuva architetura gòtica a-j dasìo la possibilità dë slarghé le fnestre e d'oten-e na neuva luminosità, che chiel a considerava motobin amportanta.

Ëd Saint-Denis, anté che për travajé a son ëstàit ciamà ij mej pitor, scultor, fré e costrutor, l'abà Suger a l'ha mach fàit arcostruì ël nartece e ël còro.Ma n'àutra cesa fondà anviron dël 1130 a l'é stàita tirà su apopré ant l'istess perìod conforma ai prinsipi dël neuv ëstil: la catedral ëd Sens, ant l'Ìsola 'd Fransa, al termo con la Borgògna.L'elevassion ëd la catedral ëd Sens a comprendìa tre pian: ël [[registr (architetura)|registr) ëd j'arcade, col ëd le tribun-e e col ëd le fnestre àute.
Ant le catedraj vnùite apress, tanme cola ëd Noyon (Ìsola 'd Fransa) a-i é 'n quart element: dzora a le tribun-e e sota a le fnestre àute a-i passa në strèit lobiòt continuà, ël trifòrio.A l'é na caraterìstica ch'a sarà goernà ant le gran cese dël sécol ch'a fa XII, ant la catedral ëd Soissons, an cola ëd Laon, an Notre-Dame a Paris (ch'a l'é stàita peui ristruturà dël Dosent).

La catedral ëd Chartres

Un tornant motobin amportant ant la fasson ëd costrùe e tiré su le catedraj gòtiche a-i riva con l'arcostrussion ëd la catedral ëd Chartres - ch'a l'era stàita crasà da 'n feu dont a l'era salvasse mach la fassada - dël 1194.
Ambelessì, n'architet ch'i conossoma nen a l'ha butà an pràtica dle solussion ëd na novità strasordinaria: për ancaminé, a l'ha modificà l'elevassion, an gavand le tribun-e; peui, a l'ha slongà le pilie e le semipilie pogià a le muraje dla navà findi a l'autëssa dle vòlte.La strutura dla cesa gòtica a l'é dventà parèj motobin pì ciàira; l'anterussion dël dësvlup an autëssa formà da la zòna d'ombra motobin ancreusa dle tribun-e a l'é stàita eliminà, l'elevassion a l'é ardovusse da quatr a tre pian: j'arch ëd la navà, ël cit lobiòt dël trifòrio e le fnestre àute.An sa manera, as crea da bon na continuità, tuti j'element a son portà an sl'istess pian, lë spassi limità dal trifòrio a tira nen andrinta n'element dëscordant 'me ch'a podìa esse la profondeur ëd le tribun-e.A l'é ël prim pass vers la muraja sutila ch'a sarà realisà pì tard ant ël trifòrio luminos ëd la navà ëd Saint-Denis, ant la Sainte-Chapelle a Paris, a Sant Urban ëd Troyes.

N'àutra novità amportanta ëd Chartres, amponusse an pressa, a consist ant la sostitussion ëd na vòlta spartìa an quatr vele al pòst ëd la vòlta spartìa an ses part ëd le prime costrussion gòtiche.Sòn a l'ha mnà a la scomparission ëd l'alternansa antra apògg déboj e fòrt, determinà da la diferensa dij posson che minca element as trovava a soporté.An sj'element fòrt, pilie compòsite, a rivavo an efet ij costjon diagonaj e ij grand arch trasversaj ch'a separavo le campà; ansima a coj déboj a pogiavo mach j'arch trasversaj suplementar ch'a passavo për ël sènter ëd minca campà.La solussion butà an euvra a Chartres a schiviava donca tuta diversità an antroduvand ël prinsipi dl'arpetission d'element midem.

Ël model ëd Chartres a l'ha avù un grand sucess, bele ch'a-i é pro staje dle propòste alternative.
La catedral ëd Bourges, contemporania ëd cola ëd Chartres, a l'ha 'n model diferent: n'ardìa navà sentral motobin elevà con da banda quatr navà lateraj viaman pì basse, antant che la mancansa ëd transèt a sot-ligna l'unità dlë spassi a l'anterior.
An Borgògna, an chèiche zòne dla Champagne e dla val ëd Ròno, an oposission al trames sutil ëd Chartres, a l'é favorisse la creassion ëd na sòrt ëd dobi anvlup, an butand dëdnans dla muraja në scren përtusà, fàit ëd cite arcade un-a dzor l'àutra.
Gavà però coste ecession, ël model ëd Chartres a l'é amponusse e a l'é stàit adotà ant le pì gran catedraj dl'Ìsola 'd Fransa, tanme Reims (ancaminà dël 1207) e Amiens (1220 anviron), ch'a arpresento ël cò dlë stil.Ës model a l'é present ëdcò ant le modìfiche ëd la catedral ëd Paris.

A Chartres a-i é staje n'àutra realisassion amportanta: l'usage generalisà e ciàir dj'arch rampant tanme element ëd ranfòrs ëd trasmission dij posson; parèj, dantorn a le linie elevà dla navà sentral pì àuta, as projeto le linie ëd fòrsa dla catedral an na sòrt ëd palchet simbòlich ch'a arpija e a sot-ligna ij pont essensiaj ëd la strutura rivand ëdzora dle navà lateraj pì basse për porté ij posson ai contrafòrt da fòra.Cost sistema a mnava a n'elevassion pì ardìa e a përmetìa dë slegerì le muraje.

J'architet

Un fàit significativ, miraco decisiv për lë spantiesse così generalisà dlë stil gòtich a l'é stàit ëdcò la fasson neuva ëd progeté le costrussion e organisé ij cantié.A ancaminé da la fin dël sécol ch'a fa XII, j'architet an Fransa a ven-o a pijé n'amportansa particolar.
Dël perìod romànich i conossoma pòchi nòm d'architet, ma vàire dë scultor.Ant ël Dosent, a l'anvers, i l'oma gnanca 'n nòm dij grand ëscultor dle catedraj fransèise, antant ch'i conossoma pì che un nòm d'architet; sòn a l'é dovù dzortut al neuv ròl pijà da l'architet: pa mach espert ëd la costrussion, ma ëdcò organisator dël travaj e progetista.L'architet, ël cap mèistr dël grand cantié, a l'é giumaj dventà n'òm con tante competense: nen mach a dissegna la pianta, a treuva le solussion për l'elevassion, a na studia le conseguense, ma as òcupa ëdcò ëd coordiné ël travaj djë scultor, dij pitor, dij mèistr vedrié.

Antra j'architet gòtich pì avosà a-i son:

• Guillaume ëd Sens
• Villard d'Honnecourt
• Matthieu Paris
• Jean des Champs
• Eudes ëd Montreuil
• Étienne ëd Bonneuil
• Hugh Wilfred
• Heinrich Parler I
• Simone Martini
• Matthieu d'Arras
• Peter Parler
• Claus Sluter
• Heinrich Parler III

Ël gòtich a l'ha podù spantiesse an pressa ëdcò mersì ai viage dij sò architet: Villard d'Honnecourt a l'ha tramudà findi an Ungherìa; Eudes ëd Montreuil a travajava a Cipro; Matthieu d'Arras a l'é spostasse da Avignon a Praga.