Lenga piemontèisa

Ël Piemontèis a l'é na lenga romanza, visadì derivà dal latin.

A l'é la lenga natural dël Piemont e a l'era parlà sensa distinsion da tute le categorìe sossiaj. A l'é assè sgnor 'd literatura, butand ant ël cont tuti ij géner literari: romanz, teatro, poesìa, giornaj, papé ofissiaj e via fòrt. A l'é arconossù dal Consèj d'Euròpa e da l'UNESCO e a l'é sota la tua dle laj regionaj 26/1990 e 37/1997.

Sò vocabolari a l'é d'apopré 40.000 paròle. A së stima ch'a sio bon a parlé ò a capì ël piemontèis almanch 2,5 milion ëd përson-e, mentre che almanch 500.000-600.000 a sarìo bon ëdcò a leslo e a scrivlo.

Pais andoa ch'as parla piemontèis

Ël piemontèis as parla, con le rispetive variante locaj:

• ant la sità metropolitan-a 'd Turin e le provinse 'd Coni, Ast, Biela e Vërsèj
• ant la banda pì ossidental dla provincia ëd Noara
• an provincia ëd Lissandria, gavà ij dintorn ëd Torton-a (parlade miste lombarde/emilian-e) e ant ël Novèis e l’ovadèis (dialèt ligurin)
• An quàich paìs dla Val Bormia, an provinsa ëd Savon-a davsin a le Langhe e ‘l Monfrà,
• An quàich comun-a dla Lomlin-a pì ossidentala an provinsa ‘d Pavìa
• an quàich località dla bassa Valdosta.

La provincia dël Verban-Cusi-Òssola e la pì part ëd cola 'd Noara a deuvro 'd dialèt dla lenga lombarda, mentre che ant le comun-e dla provincia 'd Coni ch'a confin-o con la Liguria, com Auto, Cravaun-a, Orméa e Garess, as parlo 'd dialèt ligurin. Ëd pì, ant le valade dël Turinèis e dël Conèis ël piemontèis a conviv con ij patoà ossitan (a sud) e franch-provensaj (a nòrd), visadì che chi a parla patoà a l'é bon a parlé 'dcò an piemontèis.

Tutun, a venta armarché che, dantorn ai confin dël bass Piemont a l'é soens mal fé stabilì andoa a finiss la lenga piemontèisa e andoa a ancamin-o cole lombarda o lìgur.

Ij dialèt

Bele ch'a sìa na lenga unitaria, ël piemontèis a pija vàire forme, o dialèt, a sconda dij pòst.La forma considerà d'arferiment a l'é dita piemontèis comun: ës piemontèis comun a pija për base ël dialèt ëd Turin e dj'anviron; a l'é 'l pì dovrà an literatura e a l'é capì e bin acetà daj locutor ëd tuti ij dialèt ëd Piemont. Ant j'ani andarera, për esempi, un comerciant ëd Vërsèj a parlava an dialèt vërslèis con ij client ëd soa sità, ma se a l'avìa da fé con ëd gent ëd Coni o d'Ast, a dovrava ël piemontèis comun. Comsëssìa, a l'é opinion spantià che ël piemontèis pì bon e genit a sia apoprè col dle bande antra Susa, Turin, Cher, Pinareul e Salusse (fasend atension che an sità ancheuj un përfond ëd gent a deuvra un dialèt motobin contaminà da l'italian).

Na division grossera dij dialèt dël piemontèis a l'é l'arpartission an:

• piemontèis ossidental, o àut piemontèis, ch'a comprend ij dialèt ëd la provinsa 'd Coni e 'd la sità metropolitan-a 'd Turin (gavà 'l canavzan);
• canavzan, ch'a forma na categorìa a part;
• piemontèis oriental, o bass piemontèis, ch'a comprend valsesian, bielèis, vërslèis, langhèt, monfrin, astësan, lissandrin, monregalèis e ch'a corispond apopré a j'àutre provinse.

Comparassion con ij dialèt

• Turinèis: N'òm a l'avìa doi fieuj. Col pì giovo l'ha dit a sò padre: “Deme la parte dij ben che a 'm toca!" E chiel ëd coj ben a l'ha fane doe part. E da lì a pòchi dì ël fieul pì giovo, butà ansema tut col che a l'avia tirà dij sò ben, a l'é andassne ant un pais leugn, e ambelelà, mnand na vita plandron-a e lussuriosa, a l'ha sgairà soa part.
• Astësan: Un òm l'avia doi fieui. E ël pù giovo a l'ha dit a sò pari: "Pari, deme on po' la mia part!” E ël pari l'ha divis le sostanse fra lor. Da lì a pòchi dì, essènà tuti radunà, ël pù giovo a l'è partì per un pais lontan, e là l'ha dissipà la soa part, vivend lussuriosament.
• Lissandrin: In òm o l'éiva du fieu. Ër pù giovo ëd 'sti fieu o g'ha dicc a seu pari: “Papà, dam ra part di ben ch'o 'm toca!”. E lù o-j ha spartì e o g'ha dacc ra sò part. E da léi a pòch dì, ër fieu pù giovo o g'ha facc sù tut e o l'è 'ndacc ant in pais lontan, e là o l'ha sgarà tut ër facc seu a fè dër sbauci.
• Vërslèis: N'òmo l'ava doj fieuj. Col pù giovo l'ha diji al pari: “Oh pari, dami la mè part, lòn ch'a peul tochèmi!”. E 'l pari l'ha fat la divisiòn an dovi part. E pòich dì dòp ël fieul pù cito l'ha rabajà sù tut lòn ch'a-j ëspiciava e l'ha 'ndàsni ant ën paìs lontan, belilà, l'ha campassi an malora a fòrsa 'd fè 'l fòl e 'l plandròn.
• Bielèis: Un òm a l'eja doj fieuj. E l'ultim di doj a-j ha diccie a sò pare: “Pare, deme la mia part ëd só ch'a 'm ven!”. E cël a j'ha daccie a tucc doj la soa part. Da lì a 'n quaj dì, 'sto fieul pù giovo a l'ha butà tut ënsema e a l'ha facc sò fagòt, e a l'è andasne ant un pais da lons, e là, a ribòte ëd tucc ij color, a l'ha sgarà tut ël facc sò.
• Langhèt: Un òm o r'avia doi fieui. Ël pì pcit un dì o r'ha dit a sò pare: "Pare, dème ra part ch'a 'm ven!". Ël pare, sentend sosì, o r'ha fat ra part e o r'ha daje lo ch'i tocava. Da lì a pòch dì, 'st fieul r'ha butà tut ër fat sò ansèm e o 's n'è andàsne ant un pais lontan motoben, e ansì là o r'ha sgheirà tut an fé ël bagordon.
• Parlà ëd Coni: Un òm a l'ha avù doi fieui. E 'l pì giovo ëd costi l'ha dit al pare: "Pare, deme la mia part!". E chiel j'ha daje lo ch'a-j tocava. Passà quaich dì, radunasse tut, ël fieul pì giovo s'è partisne da cà pr'ëd pais lontan, e a l'ha mangià 'l fèit sò ant le ribote.
• Canavzan: Un òm a l'avia dui fieui. Ël pì giovën a-j ha dit a sò pare “Pare, i veui ch'im daje lo ch'a më ven!”. E ël pare a j'ha det la soa part. Da lì in pòchi ëd dì a s'è fet sò fagòt, e a l'è andèt ënt un pais lontan, e a l'ha sgoliardà tut.
• Valsusa: N'òm a l'avia doj fieuj. Ël pì giov a l'ha dit a sò par: "Par, i veul mia part do bin." E 'l par a l'ha dajla. Pòch dòp a l'ha pijà e a l'è andait leugn, antè ch'a l'ha sgairà tut.
• Pinareul e anviron: N'òm a l'avia dòj fieuj. Ël pì giov a l'ha dit a sò pare: "Pare, i veul mia part ëd bin." E 'l pare a l'ha dajla. Pòch dòp a l'ha pijà e a l'è andait leugn, antè ch'a l'ha sgairà tut.
• Vilaneuva e 'ntorn (Mathi, Balangé, Li Cafasi,...): N'òm a j'avè dòij fieuj. Ch-l pì gio a ij ha dit a so pari: “Demi lonch a ' m vin!” Parej sò pari a i j a fêt mecia 't tuij ij beni. Da lì a chij dì 'l fij a s'é pija soa ròba e a l'è 'ndêt ijà logn peuij a s' é butà a bata ciòma, a fa ribotta, e 'nt 'na man vira a i j ha sghêra tutt.

Particolarità fonètiche

Ël piemontèis a l'ha na soa precisa përsonalità fonética, che soèns peui a-j resta ai parlant nativ ëdcò quand a parlo an àutre lenghe.

Ambivalensa antra M e N

Soèns ant ël parlé a l'é motobin malfé capì che diferensa ch'a-i sia antra la M e la N, dzortut ant le sequense ëd consonant, coma -NP/-MP. Sòn a l'ha mnà ant ël passà a grafìe coma canpagnin e conpanìa, che da na mira fonética a son motobin giuste e descritive. Al dì d'ancheuj comsëssìa as tend a preferì na grafìa pì basà ant sl'etimologìa, ch'a conserva le consonant latin-e originaj. Ën lesend, però, a venta sempe visesse che la M piemontèisa a l'é nen parej ëd cola italian-a.

A tònica velarisà

Artìcol prinsipal: A tònica velarisà

La A tònica velarisà a la resta n'evolussion ëd la pronunsia dla A tònica, che gavà chèich ecession a la fa viré ëd son anvers a na Ò. St'evolussion-sì a l'é nen sempe completa, an chèich pòst as trata ëd na Ò fàita e finìa, an dj'àutri la diferensa antra na A velarisà e na Ò normal a la resta motobin ciàira. An tute le manere a venta tnì present che le variassion locaj d'ës fenòmeno-sì a peulo esse squasi anfinìe.

L mòla rotacisà

Artìcol prinsipal: Rotacisassion

La L mòla rotacisà (ch'a a men-a sèir̂a a fé rima con stèil̂a) a resta 'cò chila comun-a tant al piemontèis meridional che a na part ëd la lenga ligurin-a. Sta comunion ëd comportament fonètich a podrìa esse dàita da 'n chèich vej seuli étnich, miraco bele che pre-roman, ma a-i é gnun element ëd preuva për podej di-lo an finitiva. Ëd sigura ës trata d'evolussion ch'a l'han na rèis motobin antica, com as ës-ciàira pr'esempi ant l'etimologìa dël topònim Castel dël Var̂on, an Ast.

Për marcheje an piemontèis, ste doe consonant as ëscrivo coma L̂ e R̂ con n'acent circonfless ansima.

Stòria

Artìcoj prinsipaj: Latin volgar e Lenga piemontèisa (stòria)

Cit glossari

Similitùdin con ël fransèis e diferense da l'italian

Literatura

Ij prim document ëscrit an piemontèis a son ëd curte anscrission an cese ëd Casal Monfrà e Vërsèj.Dantorn a la fin dël sécol ch'a fa XII a son ëscrivù ij Sermon subalpin, n'arcòlta ëd vintedoe prédiche.Dal 1300 ij test an piemontèis a coato tuti ij géner literari.Ij prim lìber a stampa an piemontèis a son des farse an astësan ëd Gioann Giòrs Alion, publicà dël 1521.Ant ij sécoj XVI e XVII ëd test an piemontèis a-i në seurto pòch.Ëd comedie dël Sinchsent con dle part an piemontèis ancheuj as son përdusse ij test.

L'età clàssica dla literatura piemontèisa a ancamin-a a la fin dël Ses-sent.Ël marchèis Gioann Batista Tana (1649-1713) a compon la comedia an vers Ël cont Piolet; Fransesch Tariss a scriv L'arpa dëscordà, poema épich-ëstòrich an sl'assedi 'd Turin dël 1706.As dësvlupa ël géner literari dël tòni: poesìa polìtica, satìrica o didascàlica, dont esponent ëd prim pian a son Ignassi Ìsler (anviron 1702-1788), Ventura Cartiermetre (1733-1777).

Dël 1783 a son ij prim gramàtica, dissionari e antologìa piemontèis, euvra dël médich ëd cort Morissi Pipin, scrit për mostreje la lenga a la futura argin-a, Marìa Adelàide Clotilde Saveria 'd Fransa.
Con l'ocupassion napoleònica dël 1796 a së s-ciàira na rica produssion ëd librèt e ëd poesìe polìtiche dle doe part an lòta.Ël turinèis Edoard Ignassi Calv (1773-1804), giacobin, a scriv canson e poemèt vigoros, fin-a a che, dësgustà da j'ocupant, a scriv dódes fàule moraj, poesìe an tersa rima piemontèisa, contra coj ch'a s-ciàira tanme traditor dj'ideaj dl'arvolussion.

Dòp dla restaorassion la literatura piemontèisa a l'ha torna un perìod ëd produssion bondosa.Da la metà dël sécol ch'a fa XIX a-i fioriss ël teatro: na lista dël 1887 a arcòrda për j'agn dal 1859 al 1887, ij nòm ëd 60 scritor e ij tìtoj ëd pì che 300 comedie.La ciadeuvra a resta Le miserie 'd monsù Travet (1863) ëd Vittorio Bersezio (1830-1900).A-i nasso ij prim giornaj an piemontèis e a son publicà vàire romanz.An costa época as peul armarché che la lenga dovrà a l'é soens antëmnà d'italianism, conseguensa djë sfòrs d'italianisassion forsà ëd col temp.

Al prinsipi dël sécol ch'a fa XX ij soget a dvento pi leger e d'ocasion, fin-a ch'a-i riva Nino Còsta (1886-1945) ch'a-i fa torna fé un sàot ëd qualità a la poesìa.Dël 1927 a l'é 'l prim nùmer dl'arvista Ij Brandé e, dantorn a Pinin Pacòt (1899-1964), a së strenz la neuva generassion ëd poeta ch'a formo la Companìa dij Brandé e che ancora ancheuj a son un-a dj'ispirassion pi genite për la literatura piemontèisa.

Le dontré dariere desen-e d'agn a l'han vëddù l'arnàssita dël giornalism e lë s-ciòde dla pròsa sientìfica, dzortut ant la crìtica literaria, la lenghìstica e la storiografìa.

Ël Pare nòstr an Piemontèis

Pare nòstr, ch'it ses ant ij Cej,
ch'a sia santificà tò nòm,
ch'a ven-a tò regn,
ch'as fasa toa volontà,
coma 'n cel parèj an tèra.
Dane ancheuj nòstr pan cotidian,
e përdon-ne ij nòstri débit,
coma noi i-j përdonoma ai nòstri debitor.
E fane nen droche an tentassion,
ma liber-ne da la mal, amen.

Classìfica

Në schema ëd classìfica dël piemontèis a peul esse:

• lenghe indoeuropenghe
  • lenghe romanze
    • lenghe romanze ossidentaj
      • lenghe gal-romanze
        • lenghe cisalpin-e
          • lenga piemontèisa

Bibliografìa

Për n'antrodussion al piemontèis, Il piemontese in tasca, ëd Francesco Rubat Borel, Mauro Tosco, Vera Bertolino, Assimil Italia, Civass 2006.

Studi generaj Bibliografia ragionata della lingua regionale e dei dialetti del Piemonte e della Valle d’Aosta, e della letteratura in piemontese, soagnà da Amedeo Clivio e Gianrenzo P. Clivio, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 1971; Gianrenzo P. Clivio, Il Piemonte, an Manlio Cortelazzo et al., I dialetti italiani, UTET, Turin 2002, pp. 151-195; Il Piemonte linguistico, Museo Nazionale della Montagna, Turin 1995; Il patrimonio linguistico del Piemonte, Consèj Regional dël Piemont, Turin 2001; Conoscere il piemontese, Viglongo, Turin 1980; Enrico Allasino, Consuelo Ferirer, Sergio Scamuzzi, Tullio Telmon, Le lingue del Piemonte, IRES Piemonte, 113, Turin 2007

Dissionari pi amportant piemontèis/italianVittorio di Sant’Albino, Gran dizionario piemontese, Unione Tipografico-Editrice, Turin 1859, edission anastàtica L’Artistica, Savian 1993, a l'é considerà ël clàssich dij dissionari piemontèis; Michele Ponza, Vocabolario piemontese-italiano, Stamperia Reale, Torino 1830-33, edission anastàtica L’Artistica, Savian 1982 dla quinta edission, Lobetti-Bodoni, Pinareul 1859; Camillo Brero, Vocabolario piemontese-italiano e italiano-piemontese, Il Punto, Turin 2002, ristampa ant un volum ùnich dla prima edission ëd Piemonte in Bancarella, Turin 1976-1982, con ansema la gramàtica ëd Brero; Gianfranco Gribaudo, Ël neuv Gribàud. Dissionari piemontèis, Daniela Piazza, Turin 1996, 3 edission motobin slargà ëd Gianfranco Gribaudo, Pinin e Sergio Seglie, Dissionari piemontèis, Ij Brandé-Editip, 1973

Dissionari piemontèis/àutre lenghe gavà l'italian fransèis: Louis Capello di Sanfranco, Dictionnaire portatif Piémontais-Français, Turin 1814; Casimiro Zalli, Dissionari piemontèis, italian, latin e fransèis, Carmagnòla 1815 (sconda edission dël 1830); spagneul: Luis Rebuffo, Diccionario Castellano-Piamontés y Piamontés-Castellano, Asociación Familia Piamontesa, Rosario 1966 e Manual para aprénder Piamontés, 1971.

Gramàtiche moderne Camillo Brero, Gramàtica piemontèisa, Musicalbrandé, Turin 1967 Camillo Brero, Remo Bertodatti, Grammatica della lingua piemontese, Piemont-Euròpa, Turin 1988 Camillo Brero, Sintassi dla lenga piemontèisa, Piemont-Euròpa, Turin 1994 (2 ed.) Guido Griva, Grammatica della lingua piemontese, Viglongo, Turin 1980; Bruno Villata, La lenga piemontèisa, Lòsna & Tron, Montréal 1995; Michela Grosso, Grammatica della lingua piemontese, Nòste Rèis-Libreria Piemontese, Turin 2002; Mauro Tosco, Emanuele Miola, Nicola Duberti: A Grammar of Piedmontese. A Minority Language of Northwest Italy (= Grammars and Sketches of the World’s Languages. Vol. 19). Brill, Leiden 2023.

Dialèt piemontèis Alba, Langhe e Roé: Primo Culasso, Silvio Viberti, Rastlèiře. Vocabolari d’Ařba, Langa e Roé, Gribaudo, Savian 2003; Lissandria: Sergi Garuss, Vocabolari e gramàtica do Lissandren, ULALP, Lissandria 2003; Ast: Giancarlo Musso, Gramática astësan-a, Gioventura Piemontèisa, Ast 2004; Bielèis: Piemontèis ëd Biela. Abecedare, gramàtica e sintassi, literatura, glossare, Ël Sol ëd j’Alp, Borian-a 2000; Canavèis ossidental: Lotte Zörner, I dialetti canavesani di Cuorgné, Forno e dintorni, CORSAC, Corgnè 1998; Vërsèj: Dino Serazzi, Nino Carlone, Vocabolario vercellese, Vërsèj 1997

Studi sientìfich Gianrenzo P. Clivio, Storia linguistica e dialettologia piemontese, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 1976; Rëscontr anternassional dë studi an sla lenga e la literatura piemontèisa, tnusse an Alba, Quinsnè, Turin e Ivrèja, publicà j'at dal III a col ch'a fa VIII (1986-1991) e da col ch'a fa X a col ch'a fa XV (1993-1998); Convegno internazionale sulla lingua e la letteratura del Piemonte, tnù a Vërsèj dël 1997 e 2000, at publicà da VercelliViva, Vërsèj; Gaetano Berruto, Piemonte e Valle d’Aosta, an Manlio Cortellazzo (soagnà da), Profilo dei dialetti italiani, 1, Pacini, Pisa 1974

Atlant lenghìstich Atlante linguistico ed etnografico dell’Italia e della Svizzera meridionale (AIS); Atlante Linguistico Italiano (ALI); Atlante Linguistico ed Etnografico del Piemonte Occidentale (ALEPO)

Literatura an piemontèis Gianrenzo P. Clivio, Profilo di storia della letteratura in piemontese, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 2002; Giuliano Gasca Queirazza, Gianrenzo P. Clivio, Dario Pasero, La letteratura in piemontese. Dalle origini al Settecento, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 2003; Gianrenzo P. Clivio, Dario Pasero, La letteratura in piemontese. Dalla stagione giacobina alla fine dell’Ottocento, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 2004; Renzo Gandolfo, Camillo Brero, Giuseppe Pacotto, La letteratura in piemontese dalle origini al Risorgimento, Casanova, Turin 1967; Renzo Gandolfo, Camillo Brero, La letteratura in piemontese dal Risorgimento ai giorni nostri, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 1972; Camillo Brero, Storia della letteratura piemontese, 3 volum, Piemonte in bancarella, Turin 1981-1983; Giovanni Tesio, Albina Malerba, Poeti in piemontese del Novecento, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 1990.

Canson popolar Costantino Nigra, Canti popolari del Piemonte, Einaudi, Turin 1974 (Loescher, Turin 1888); Roberto Leydi (soagnà da), Canzoni popolari del Piemonte. La raccolta inedita di Leone Sinigaglia, Diakronia, Vigévan 1998

La preservassion dle lenghe

Vardé sì n'artìcol dla Wikipedia piemontèisa an sla preservassion dle lenghe.

Còdes ISO

• Còdes ISO 639-3: pms
  

Anliure esterne

• Dissionari
• Dissionari dla lenga alman-a e piemontèisa
• Lista postal për ciaciaré an piemontèis e ant sël piemontèis

La Bibia piemontèisa

Na tradussion dla Bibia cristian-a an lenga piemontèisa as la peul lege ambelessì. Vardé j'introdussion ch'a conten na presentassion e soe caraterìstiche.

• https://wikisource.org/wiki/La_Bibia_piemontèisa

Arferiment bibliogràfich për chi a veul fé dj'arserche pì ancreuse

• http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=pms

• Wikimedia Commons a conten figure o àutri archivi su Lenga piemontèisa