Longobard
  Ij Longobard (soèns ciamà 'cò mach lombard) a j'ero na tribù germànica che formasse ant ël Nòrd Euròpa a l'era peui tramudasse ant sël Danubi e che da 'ntlà a l'ha anvadù l'Italia, ch'a l'era an man ai roman orientaj. Sòn dël 568, ën essend sò rè Alboin. Soa ocupassion a l'é nen stàita completa, e a con lòn a l'ha s-ciapà an manera definitiva l'unità polìtica dël teritòri italian roman. Ëd soa part a l'han fane 'l Règn dij Longobard, ch'a l'é durà fin dël 774, quand a l'han peui conquistalo ij Franch. Con lor as anandia n'evolussion dël concet midem d'Italia, ch'a sarà mai pì cola ch'as antendìa për Italia ai temp dl'imperi roman. Le conte ansima a sò nòm e a sò prinsipiLa conta pì completa d'andoa a vnisèisso ij Longobard, ëd soa stòria e ëd soe costume a l'é la Historia gentis Langobardorum (Stòria dla gent dij Longobard) ëd Pàol Diàcon, scrivùa dël sécol ch'a fa VIII. Comsëssìa, Pàol midem a dovrava na sorgiss pì veja d'un sécol, la Origo Gentis Langobardorum (Adoss dla gent dij Longobard). Origo Gentis LangobardorumLa Origo a la conta la stòria 'd na cita tribù ciamà Winniler[1] ch'a la stava ant sn'ìsola dij pais nòrdich ciamà Scadanan. (Ël Codex Gothanus a scriv che sti Winniler an prinsipi a stavo tacà a na dòira ciamà Vindilicus ai confin pì estern ëd la Galia.)[2] Ij Winniler a sarìo stàit divis antra tre partìe, dont un-a a sarìa andàita via a sërchesse dla tèra neuva. La rason dla migrassion as pensa ch'a peula esse stàita la dzorapopolassion.[3] Coj ch'a son andàit via a j'ero comandà da doj fratej: Ybor e Aio, ansema a soa mari Gambara[4]. Parèj a sarìo rivà ant le tere dë Scoringa, che miraco a peulo esse cole dla rivera dël Mar Bàltich[5] ò pura dël Bardengau an riva a Elba.[6] Scoringa a l'era goernà dai Vàndaj, sot a sò cap, ij fratej Ambri e Assi. Costi-sì a l'avrìo smonuje ai Winniler dë serne antra paghé tribut ò fé na guèra. Ij Winniler a j'ero giovo 'd bon coragi e dë paghé a son arfudasse, disend che "A l'é mej difende la libertà con j'arme che macessla pagand."[7] Ij vàndaj anlora a sarìo prontasse a la guèra e a l'avrìo ciamaje consej a soa divinità, Godan. Godan a l'avrìa dije che a vinse a sarìa stàit col che chiel a l'avèissa vist për prim a l'alvesse dël sol.[8] Ij Winniler a j'ero nen tant coma ij vàndaj [9] e Gambara a l'ha ciamaje agiut a la déa Fréa. La déa a l'ha dije dë feje fé sù ij cavej a tute le fomne dij Winniler e fessje passè ant sla facia tan-me ch'a fussa na barba, e ch'a marcèisso ansema a sò òmo. Parej Godan a l'ha vist për prim pròpe ij Winniler, e a l'ha ciamaje a Fréa "Ma chi ch'a son sti barbalonga?" e Fréa a l'ha faje, "Sgnor, it l'has pen-a daje sò nòm, adess daje la vitòria."[10] D'antlora ij Winniler a sarìo stàit ciamà Longobard (peui latinisà an Lombard). Historia gentis LangobardorumPàol Diàcon a l'ha scrivusse soa Historia antra 'l 787 e 'l 796. Chiel midem a l'era 'n fra catòlich e 'n cristian convint. Për via 'd lolì, le conte pagan-e ëd soa gent midema a jë smijavo "fòle" e "mach da rije".[11][12] Pàol a fortìa che 'l nòm "Longobard" a vnisèissa da 'nt l'amzura 'd soe barbe.[13] Teorìe dël dì d'ancheujNa teorìa moderna a fortiss però che la version prima 'd sò nòm: "Langobarden" a la vnisèissa da Langbarðr, un dij nòm d'Odin.[14] Priester a fortiss che quand ij Winniler a l'han cambiasse 'd nòm an "Longobard" a l'han 'cò cambià soa religion, ën passand da sò veja religion dla fertilità a cola d'Odin, e che sta decision cultural a l'abia servù da base për l'identificassion tribal.[15] Fröhlich a buta ij midem event a l'anvers e a fortiss che col passagi a la religion d'Odin ij longobard a sio fasse chërse la barba për ësmijeje a la figura dë sta divinità-sì ant le conte tradissionaj, e che peui a l'abio fin-a fasse ciamé 'mè chiel.[16] Bruckner a fa noté che 'l nòm dij Longobard a l'é motobin colega a la religion d'Odin, ch'a vnisìa ciamà "barbon" ò "barba-grisa", e che 'l dovré dël nòm ëd përson-a Ansegranus ("col ch'a l'ha la barba dle divinità") a preuva che ij longobard ëd soa divinità a pensèisso pro lolì.[17] Archeologìa e migrassionFasend la combinassion dle conte dë Strabon (20 dGC) e 'd Tàcit (117), a-i ven fòra che ij longobard a vivèisso a le boche d'Elba davzin a la tribù dij Càuci, pen-a dapress a l'ancamin dl'era cristian-a.[18] Strabon a dis che ij Longobard a stasìo da tute doe le bande d'Elba.[19] L'archeòlogh tedësch Willi Wegewitz a l'ha identificà vàire simiteri dl'Eta dël Fèr ant sël bass cors d'Elba coma Longobard.[20] Sti simiteri a travajavo a cremassion, e për sòlit a resto datà dal sécol ch'a fa VI aGC fin al III sécol dGC, e con lòn a smija malfé pensé ch'a-i sio sta-ie dij gran moviment për coj temp-lì.[21] Le tère dël bass cors d'Elba a-i intro an cola dla Coltura ëd Jastorf e peui a son ëvnùite Germàniche d'Elba, e a resto diferente da 'n cole antra Rèn, Weser e Mar dël Nòrd.[22] Lòn che j'archeòlogh a l'han trovà a dis che ij longobard a j'ero dij campagnin.[23] CronologìaI sécolLa prima mension dij Longobard ch'a sia rivane a l'é stàita fàita antra 'l 9 dGC e 'l 16, da lë stòrich ëd cort roman Veléio Patércol, ch'a-j compagnava a na spedission roman-a coma prefet ëd cavalerìa.[24] Patércol a dis che ij Longobard "a son pì gram che nen ij sòlit sërvaj germànich".[25] Tàcit a dis ch'a j'ero na tribù djë Suebi,[26] e ch'a jë stasìo sot a Marbod, rè dij Marcomann.[27] Marbod a l'era an pas coi roman, e për lolì ij Longobard a son nen trovasse ant la confederassion germànica comandà da Armini ant la Bataja dël Bòsch ëd Teutoborgh dël 9 dGC. Dël 17, a l'anvers, la guèra a-i é sta-ie antra Armini e Marbod. Tàcit a registra:
II sécol A mità dlë II sécol, ij Longobard a rivo 'cò ant la Rhineland. Conforma a le conte ëd Tolomé, la gent suébica dij Longobard a la va sté a meridion dla tribù dij Sugambr,[29] ma a la resta ëdcò tacà a Elba, antra le tère dij Càuci e cole djë Sueb,[30] lòn ch'a mostra na fase d'espansion. Ël Codex Gothanus a parla 'cò dël borgh ëd Patespruna (al dì d'ancheuj Paderborn) an conession coi Longobard.[31] Cassio Dion a conta che pen-a prima dle Guère dij Marcomann, 6.000 antra Longobard e Ubi a l'avìo passà Danubi për anvade la Panònia.[32] A l'avìo përdù, e con lòn a l'avìo lassa perde, ën mandand-je Balomar, rè dij Marcomann, coma ambassador a Aelius Basaus, aministrator roman dla Panònia. Parej a l'avìo fàit pas e a j'ero tornass-ne a ca soa, che per ij Longobard a vorìa dì le tere dël bass cors d'Elba.[33] A truch e branca dël midem temp, Tàcit ant sò Germania (98 dGC), a dis dij Longobard:
Tre sécoj ëd quasi-sparissionDa lë II sécol anlà, vàire tribù germàniche dij temp ëd Tiberio a l'han pijàit l'andi a formé dle gran union tribaj, dont a son nàit ij Franch, j'Alamann, ij Bàvar e ij Sasson.[34] A peul esse che antra 166 e 489 ij Longobard a sio sparì da 'nt la stòria roman-a për via ch'a j'ero tramudasse talment andrinta al teritòri dla Gërmania che gnun a l'ha pì savune gnente fin ch'a son nen torna ëvnùit an riva a Danubi. Ma a peul 'cò esse ch'a sio trovasse anglobà ant na gran confederassion 'cò lor. Ël candidà pì probàbil për n'ipòtesi parej a sarìo ij Sasson.[35] Comsëssìa, a l'é dzortut belfé che 'l gròss a sia tramudasse, ma che na part pitòst consistenta a la sia restà andaré e a la sia stàita ciapà antra ij Sasson dla region, antramentr che mach coj ch'a l'ero nen fërmasse a sio tenusse 'l nòm ëd Longobard.[36] Ël Codex Gothanus a scriv ch'a sarìo stàit sota ij Sasson dël 300 dGC, ma che peui sò rè Agelmond a l'avrìa portaje a arviresse.[37] Dla sconda mità dël IV sécol, ij Longobard a l'han lassà soe ca, miraco për fam, e a son ambarcasse an soa migrassion finitiva.[38] La gran migrassionLa stra ch'a l'han fàit an soa migrassion dël 489, da ca soa a "Rugiland", a l'ha passà vàire pòst[39]:
Conforma al Cosmògraf ëd Ravënna, Mauringa a l'era la tèra a est d'Elba.[40] Ël passagi për rivè a Mauringa a sarìa stàit motobin sagrinà, che la tribù dj'Assipit (Usipetes) a l'avrìa negaje 'l passagi për soe tere. Për arzòlve la question a sarìa organisasse 'n combatiment antra ij doj òmo pì fòrt dle doe tribù, ël longobard a l'avrìa vinsù, e parej a l'avrìo fa-ila a passé.[41] Ël prim rè dij longobard, Agelmond, dla casà 'd Gughingher, a l'avrìa regnà për 30 agn.[42] Partì da Mauringa a sarìo rivà an Golanda. Lë Schmidt a pensa che ës pòst a restèissa anco' pì a est, miraco ant sla banda drita d'Oder.[43] Schmidt a considera che 's nòm a fussa midem che Gotland e a vorèissa mach dì "tèra bon-a".[44] Sta teorìa-sì a l'é belfé ch'a l'abia sò sust, Pàol Diàcon a conta ëd na vira che ij Longobard a l'han passà 'n fium, e an efet a podrìo esse rivà an Rugiland ën passand për l'àutr cors d'Oder për le pòrte 'd Moravia.[45] Sortend da 'n Golanda, a l'avrìo passà Anthaib e Banthaib fin a rivé a Vurgundaib. Vurgundaib as chërd ch'a fussa la veja tèra dij Borgond[46][47]. An Vurgundaib, ël camp dij Longobard a sarìa stàit atacà dai "Bulgar" (che a l'é belfé ch'a fusso j'Unn)[48] e a son stàit batù; Rè Agelmond a l'é stàit massà. Dapress a sòn la coron-a a sarìa andaje a Laimicho, ch'a l'era giovo e a l'avìa na gran veuja dë vendiché Agelmond.[49] A l'é belfé che ij longobard a sio resta sot a j'Unn dapress a che a l'avìo ciapaje, ma peui a son torna alvasse sù e a l'han batuje, ën massand-ne vàire.[50] Sòn a l'ha daje motobin tant botin e confidensa, e "... a son fasse pì dësgagià ant le question ëd guèra."[51] Cola ch'a sia la vrità, la fin ëd soa migrassion a l'ha mnaje ant sla riva drita 'd Danubi, d'andoa a sarìa peui parti-ie soa anvasion dl'Italia roman-a. Për l'artìcol ansima a l'anvasion e a lë stat longobard italian, ch'a varda
La società longobarda dij temp dle migrassionLa monarchìa longobarda a l'era pa arditaria, ma la coron-a a passava për elession.Ij re longobard as peulo contesse a l'andré fin a anviron al 380 dGC, visadì al prinsipi dla Gran Migrassion. L'istitussion monarchica antra tribù germàniche a l'é dësvlupasse coma ditatura militar për avej un comand unificà quand a në fasìa da manca. Schmidt a pensa che le tribù germàniche a fusso ordinà an canton e che soa prima forma 'd goèrn a fussa cola 'd na ciambréa general ch'a la sernìa ij cap sivij e militar dij canton. Sta gent a l'é belfé ch'a fussa sernùa antra 'n nùmer limità ëd nòbij. A fòrsa d'esse sempe an guèra a l'é vnùit che la figura dël rè a l'é trovasse a rapresenté la popolassion, ma lòn a l'ha nen fàit an temp a gavé via d'autut l'anfluss dla popolassion ant sla monarchìa.[52] Pàol Diàcon a conta dla strutura tribal dij Longobard dij temp dla migrassion e a dis:
St'emancipassion total a smija ch'a la dèisso mach Franch e Longobard.[53] Dzorvivense longobarde ant la coltura piemontèisaDapress a soa migrassion an Italia ij longobard a son peui ëvnùit un-a dle component étniche stòriche dla popolassion piemontèisa, ën lassand vàire marche 'd sò passagi ant ël parlé dla gent. Antra vàire àutre ròbe, soa memòria a l'é rivà fin al dì d'ancheuj ant
Arferiment | ||||||||||||