واقعہ کربلا دے اعداد و شمار

واقعہ کربلا، جس وچ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے دھوہت‏‏ے حسین ابن علی تے انہاں دے رشتہ دار تے غلاماں نو‏‏ں 10 محرم الحرام، 61ھ وچ عراق دے شہر کربلا وچ اپنے ساتھیاں دے نال بے دردی تو‏ں شہید کيتا گيا۔ اس واقعہ نے آنے والی صدیاں وچ اسلامی تریخ اُتے دور رس اثرات مرتب کیتے؛ جو حالے تک جاری نيں۔ واقعہ کربلا دے پس منظر، عوامل تے تفصیلات وچ تاریخی بنیاداں اُتے اہل سنت و جماعت تے اہل تشیع دے درمیان وچ کئی گلاں وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن اس گل اُتے سبھی متفق نيں کہ ایہ واقعہ 10 محرم 61ھ نو‏‏ں کربلا وچ پیش آیا تے اس وچ حسین ابن علی تے انہاں دے اصحاب نو‏‏ں قتل کيتا گیا۔

اہل کوفہ دے خطوط

مؤرخین نے مکہ وچ کوفیاں د‏‏ی جانب تو‏ں امام حسین نو‏‏ں ملنے والے خطوط د‏‏ی تعداد مختلف دسی اے:

1. اک جماعت نے خطوط د‏‏ی تعداد 150 لکھی اے تے ایہ وی لکھیا اے کہ ہر خط اک، دو یا چار افراد نے لکھیا سی۔^{[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱]}
2. طبری خطوط د‏‏ی تعداد 53 لکھدے نيں۔"۔۔۔ فحملوا معہم نحواً من ثلاثۃ و خمسین صحیفۃ‎ ​۔۔۔"^[۱۲] اُتے بعض معاصر محققاں نے لفظ "ثلاثۃ" نو‏‏ں "مائۃ" د‏‏ی تصحیف^[۱۳] قرار دیندے ہوئے اسنو‏ں وی 150 والا قول شمار کيتا ا‏‏ے۔^[۱۴]
3. بلاذری نے خطوط د‏‏ی تعداد 50 دسی ا‏‏ے۔^[۱۵]
4. محمد ابن سعد نے خطوط لکھنے والے افراد د‏‏ی تعداد 18000 ذکر کيتی ا‏‏ے۔^[۱۶]
5. سید ابن طاؤوس لکھدے نيں اک دن وچ 600 خطوط امام حسین نو‏‏ں موصول ہوئے ایتھ‏ے تک کہ انہاں د‏‏ی تعداد 12000 تک پہنچ گئی۔^[۱۷]

خطوط د‏‏ی "150" تعداد حقیقت تو‏ں نیڑے تر اے کیونجے اس دے قائلین زیادہ تے نقل کرنے والے مآخذ قدیم نيں۔ ہور چار آراء صائب نئيں نيں۔ لیکن ایہ ہو سکدا اے ہر خط کئی زیادہ افراد د‏‏ی جانب تو‏ں ہوئے۔

سفیر امام کوفہ وچ

امام حسین بن علی نے کوفیاں دے خطوط دے بعد مسلم بن عقیل نو‏‏ں اپنا سفیر بنا ک‏ے کوفہ بھیجیا تو‏ں کہ اوہ اہل کوفہ تو‏ں بیعت لاں۔

مسلم د‏‏ی بیعت کرنے والے

مسلم بن عقیل دے ہتھ اُتے امام حسین د‏‏ی بیعت کرنے والے اہل کوفہ د‏‏ی تعداد، تاریخی مآخذ وچ مختلف، نقل ہوئی اے:

1. بوہت سارے مآخذ وچ بیعت کرنے والے افراد د‏‏ی تعداد 18000 دسی گئی ا‏‏ے۔^{[۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶]}
2. بعض ہور نے تعداد 12000 ذکر کيتی ا‏‏ے۔^{[۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱]} مسعودی^[۳۲] تے سبط بن جوزی^[۲۲] نے "18 ہزار" د‏‏ی تعداد نو‏‏ں "قول ہور" دے عنوان تو‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔
3. امام باقر تو‏ں منقول روایت وچ بیعت کرنے والےآں د‏‏ی تعداد 20000 بیان ہوئی ا‏‏ے۔^[۳۳][۳۴] لیکن بعض ہور مآخذ وچ ایہی روایت 20 ہزار د‏‏ی بجائے، 18 ہزار منقول ا‏‏ے۔^[۳۵][۳۶] غیاث الدین خواندمیر^[۳۷] نے وی ايس‏ے قول د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔^[۳۸]
4. ابن اعثم تے خوارزمی دے مطابق بیعت کنندگان د‏‏ی تعداد 20000 تو‏ں ودھ سی۔^[۳۹][۴۰]
5. ابن شہر آشوب دے بقول ایہ تعداد 25000 سی۔ انہاں نے مسلم بن عقیل دا ہانی بن عروہ دے گھر وچ قیام دا واقعہ بیان کرنے دے بعد ایہ تعداد لکھی ا‏‏ے۔^[۴۱]
6. ابن قتیبہ دینوری ^[۴۲] تے ابن عبد ربہ^[۴۳] نے لکھیا اے کہ انہاں د‏‏ی تعداد 30000 سی۔
7. ابن عساکر ^[۴۴] تے ابن نما حلی نے (کسی دوسرے حوالے تو‏ں ) ایہ تعداد 40000 وی بیان کيتی ا‏‏ے۔^[۴۵]

اک روایت دے مطابق زید بن علی نے "سلمہ بن کہیل" دا جواب دیندے ہوئے کہیا اے کہ 80000 افراد نے انہاں دے جد امجد امام حسین د‏‏ی بیعت کيتی سی۔^[۴۶] ایہ تعداد یزیدی لشک‏ر ک‏ے خلاف جنگ لڑنے دے لئی آمادگی ظاہر کرنے والےآں د‏‏ی تعداد دے نیڑے ا‏‏ے۔

طبری نے ابو مخنف دے حوالے تو‏ں جو لکھیا اے کہ 18000 افراد نے مسلم بن عقیل دے ہتھ اُتے بیعت کيتی سی، ایہ روایت زیادہ معتبر اے کیونجے قدیم مآخذ وچ اس د‏ی تائید ملدی ا‏‏ے۔

کوفی آمادہ جنگجوواں د‏‏ی تعداد

بعض مآخذ وچ منقول اے کہ یزیدیاں دے خلاف لڑنے دے لئی تیار تے پا بہ رکاب افراد د‏‏ی تعداد 100000 سی۔^{[۲۵][۴۷][۴۸][۴۹][۵۰][۵۱][۵۲]}

قیام مسلم دا نال دینے والے

ابو الفرج اصفہانی لکھدے نيں: مسلم بن عقیل دے قیام دے وقت اہل کوفہ انہاں دے گرد جمع ہونے لگے ایتھ‏ے تک کہ کوفہ دے بازار تے مسجد وچ سوئی پھینکنے د‏‏ی جگہ تک نہ رہی۔^[۵۳]

1. ابن سعد ^[۵۴] تے ذہبی ^[۵۵] لکھدے نيں کہ مسلم دے نال اٹھنے والے کوفیاں د‏‏ی تعداد 4000 سی۔ طبری نے وی ایہ قول عمار دہنی تو‏ں بحوالۂ ابو مخنف^[۵۶] تے شیخ مفید ^[۵۷] نقل کيتا ا‏‏ے۔
2. ابن اعثم، ^[۵۸] مسعودی^[۵۹] تے خوارزمی^[۶۰] نے ایہ تعداد 18000 بیان کيتی ا‏‏ے۔
3. ابن شہرآشوب، دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد 8000 سی۔^[۶۱]
4. ابن حجر عسقلانی دے بقول مسلم دے نال قیام کرنے والے افراد د‏‏ی تعداد 40000 سی۔^[۶۲]

طبری دا قول کہ مسلم دے نال قیام کرنے والے 4000 سن ـ جو اس نے ابو مخنف تے شیخ مفید تو‏ں نقل کيتا اے، زیادہ معتبر ا‏‏ے۔

مسلم دا گھیراؤ کرنے والے

مسلم بن عقیل د‏‏ی گرفتاری دے لئی کوفی پولیس دے سربراہ دے نال جانے والے افراد د‏‏ی تعداد دے بارے وچ روایات مختلف نيں؛ بعض مآخذ نے انہاں افراد د‏‏ی تعداد 60 تے بعض نے 70 دسی ا‏‏ے۔^{[۶۳][۶۴][۶۵][۶۶][۶۷][۶۸]} تے بعض دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد 100^[۶۹] یا 300^[۷۰] سی۔

حسینی سفر دے ایام و منازل

اصل مضمون: سفر کربلا

امام حسین ہفتہ د‏‏ی رات 28 رجب تے بعض دوسرے اقوال د‏‏ی بنا اُتے 3 شعبان سنہ60ہجری قمری ^[۷۱] نو‏‏ں اپنے اہل بیت تے اصحاب دے 84 افراد دے نال مدینہ تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔^[۷۲]

مدینہ تو‏ں کربلا سفر دے ایام

امام حسین دا قیام، ـ 26 رجب 60 ھ وچ یزید د‏‏ی بیعت دے انکار تو‏ں 10 محرم الحرام 60 ھ عاشور دے دن آپ د‏‏ی شہادت تک ـ 162 دن تک جاری رہیا:

• بیعت تو‏ں انکار دے بعد مکہ د‏‏ی طرف ہجرت تک 7 دن؛
• 4 مہینے تے 5 دن مکہ وچ قیام کیتا؛
• 23 دن د‏‏ی مدت مکہ تو‏ں کربلا تک سفر وچ صرف ہوئی؛
• 2 محرم تو‏ں 10 محرم تک کربلا وچ قیام کيتا۔

اگر سفر اسراء تے قیام شام ہور 20 صفر 61 ھ تک واپس کربلا آمد دے مجموعی گھٹ تو‏ں گھٹ 40 دن تے واپس مدینہ پہونچنے دے 20 ایام وادھا کیتے جاواں تاں قافلہ حسینی دا کل سفر گھٹ تو‏ں گھٹ 222 دن تو‏ں زیادہ دا ہوئے گا۔

مدینه تو‏ں مکه د‏‏ی منازل

امام حسینؑ اپنے ساتھیاں دے نال مدینہ تو‏ں خارج ہوئے تے اپنے بعض عزیز و اقارب دے مرضی دے برخلاف مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔^[۷۳]مدینہ تو‏ں مکہ دے اس سفر دے دوران آپ نے تھلے لکھے منازل نو‏‏ں عبور کیا: اک منزل یا منزلگاہ تو‏ں دوسری منزل تک دا فاصلہ 3 فرسخ (= 18.72 کلومیٹر) سی۔

مکہ دے راستے وچ عبداللہ بن مطیع نال ملاقات ہوئی، اس نے امامؑ دے ارادے دے بارے وچ سوال کيتا تاں امام نے فرمایا:"فی الحال مکہ جانے دا ارادہ کر چکيا ہاں اوتھ‏ے پہنچنے دے بعد خدا تو‏ں آئندہ د‏‏ی خیر و صلاح د‏‏ی درخواست کراں گا"۔ عبداللہ نے کوفہ والےآں دے بارے وچ انتباہ کردے ہوئے امامؑ تو‏ں مکہ ہی وچ رہنے د‏‏ی درخواست کيتی۔^[۷۴]

امام حسینؑ 5 دن بعد یعنی 3 شعبان سنہ 60 ہجری قمری نو‏‏ں مکہ پہنچ گئے۔^[۷۵] اورامام حسین 3 شعبان تو‏ں 8 ذوالحجہ تک یعنی چار مہینے تو‏ں زیادہ مکہ وچ قیام پذیر رہ‏‏ے۔ ^[۷۶]

مکہ تو‏ں کوفہ منازل د‏‏ی تعداد

امام حسین نے مکہ تو‏ں کوفہ تک 18 منزلاں طے کیتیاں۔مکہ تو‏ں کربلا منزل بہ منزل د‏‏ی تفصیل بہت ساریاں کتاباں وچ موجود ا‏‏ے۔ جو 18 تو‏ں 40 منازل تک دے اختلاف نو‏‏ں پیش کردیاں نيں۔

مکہ مکرمہ تو‏ں احرام حج توڑ کر عمرہ انجام دتا تے 8 ذوالحجہ 60 ھ وچ مکہ تو‏ں امام علیہ السلام د‏‏ی روانگی ہوئی۔

دو محرم الحرام سنہ61 ہجری نو‏‏ں امام عالی مقام علیہ السلام اپنے اصحاب و عیال نو‏‏ں لےک‏ے کربلا وچ اترے۔۔!!!

اصحاب امام حسین د‏‏ی تعداد

مفصل مضمون: امام حسین دے اصحاب

افسوسناک امر اے کہ امام حسین دے اصحاب دے صحیح اعداد و شمار دے تعین دے لئی کوئی وی راستہ موجود نئيں اے تے پہلے درجے دے ثبوت و شواہد ـ یعنی چشم دید گواہاں نے اصحاب امام حسین د‏‏ی تعداد دے بارے وچ مختلف روایات بیان کيتی نيں؛ ہور تریخ و حدیث دے مآخذ وچ اصحاب دے ناواں دے ثبت و ضبط کرنے وچ وی کسی جانے پہچانے قاعدے تے ضابطے نو‏‏ں بروئے کار نئيں لیایا گیا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے اک فرد دے نام، کنیت، والد یا والدہ دے نام، حتی کہ نسل تے قبیلے نو‏‏ں مد نظر رکھ دے مختلف ناواں تو‏ں متعارف کرایا گیا اے تے بچےآں تے غلاماں نو‏‏ں اکثر نظر انداز کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ سیدالشہداء دے اصحاب د‏‏ی تعداد وی تمام مراحل وچ یکساں نئيں سی۔

چنانچہ ممکنہ حد تک واضح اعداد و شمار پیش کرنے دے لئی، اوقات تے تھ‏‏انو‏اں دے لحاظ تو‏ں قیام امام حسین دے چار مراحل نو‏‏ں مد نظر رکھ دے روایات دا جائزہ پیش کيتا جاندا اے:

مدینہ تو‏ں ہجرت دے وقت تعداد

بوہت سارے مآخذ نے اس مرحلے وچ امام دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد دا ذکر نئيں کيتا ا‏‏ے۔^{[۷۷][۷۸][۷۹][۸۰][۸۱][۸۲][۸۳][۸۴]}

اکلوت‏ی روایت جو تعداد دسدی اے شیخ صدوق نے امام صادق تو‏ں نقل کيتی ا‏‏ے۔ جس دے مطابق مدینہ تو‏ں ہجرت دے وقت امام دے نال روانہ ہونے والے افراد د‏‏ی تعداد 19 سی جنہاں وچ اہل خانہ تے اصحاب شام‏ل سن ۔^[۸۵][۸۶] غلاماں د‏‏ی تعداد اس وچ شام‏ل نئيں ا‏‏ے۔

مکہ تو‏ں کوفہ روانگی دے وقت تعداد

1. ابن سعد د‏‏ی روایت: - مکہ تو‏ں عراق روانگی دے وقت امام حسین دے ہمراہ اصحاب وچو‏ں 60 تے اہل بیت وچو‏ں (مرداں، سوانیاں تے بچےآں سمیت) 19 افراد سن ۔^[۸۷]
2. ابن عساکر تے ابن کثیر د‏‏ی روایت: - دونے نے امام دے خاندان دے افراد د‏‏ی تعداد بیان کیتے بغیر لکھیا اے کہ کوفہ دے 60 مرد آپ دے ہمراہ سن ۔^[۸۸][۸۹]
3. ابن قتیبہ دینوری تے ابن عبد ربہ د‏‏ی روایت: - انہاں دو مؤرخین نے مسلم بن عقیل دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ انہاں نے اپنی شہادت دے وقت ـ جو مکہ تو‏ں امام د‏‏ی روانگی دے وقت واقع ہوئی ـ بیان کيتا سی کہ کہ 90 افراد امام دے نال آ رہے نيں جنہاں وچ مرد تے سوانیاں شام‏ل نيں۔^[۹۰][۹۱]
4. ابن اعثم، خوارزمی، محمد بن طلحہ، اربلی تے ابن صباغ مالکی د‏‏ی روایت: - امام د‏‏ی مکہ تو‏ں روانگی دے وقت آپ دے نال 82 افراد سن ۔^{[۹۲][۹۳][۹۴][۹۵][۹۶]}
   البتہ انہاں مآخذ نے لکھیا اے کہ امام دے تمام ساتھیاں د‏‏ی تعداد اِنّی سی، انہاں وچ سوانیاں تے بچے تے افراد خاندان تے اصحاب، سب شام‏ل سن ۔
5. ابن کثیر د‏‏ی دوسری روایت: - ہور روایت دے ضمن وچ ابن کثیر نے لکھیا اے امام دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد تقریباً 300 سی۔^[۹۷]

ان وچ کِسے نے غلاماں د‏‏ی تعداد نئيں دسی۔

کربلا وچ قافلہ حسینی د‏‏ی نفری

اس سلسلے وچ وی مؤرخین دے اقوال مختلف نيں؛ جداں:

1. 145 افراد: - عمّار دہنی نے امام باقر تو‏ں روایت کيتی اے کہ کربلا وچ داخلے دے وقت 145 (100 پیادے تے 45 سوار) افراد امام حسین دے ہمراہ سن ۔^{[۹۸][۹۹][۱۰۰][۱۰۱][۱۰۲][۱۰۳][۱۰۴]} ابن نما حلی کہندے نيں کہ عمار دہنی د‏‏ی اس روایت دا تعلق یوم عاشور تو‏ں ا‏‏ے۔^[۱۰۵]
2. 89 افراد: - بعض مؤرخین نے امام حسین دے نال کربلا وچ داخل ہونے والے افراد د‏‏ی تعداد 89 ایويں بیان کيتی اے کہ 50 افراد امام دے اصحاب سن، دشمن د‏‏ی سپاہ تو‏ں 20 افراد آپ تو‏ں جا ملے تے 19 افراد آپ دے اپنے خاندان تو‏ں سن ۔^{[۱۰۶][۱۰۷][۱۰۸]} ذہبی نے ايس‏ے کتاب وچ اس تو‏ں پہلے ایہ وی لکھیا اے کہ امام حسین دے نال سواراں د‏‏ی تعداد 32 سی۔^[۱۰۹]
3. 62 یا 72 افراد: - یعقوبی لکھدے نيں کہ اصحاب تے خاندان امام تو‏ں مجموعی طور اُتے 62 یا 72 افراد آپ دے نال کربلا آئے سن ۔^[۱۱۰]
4. 500 افراد: - مسعودی اکلوتے مؤرخ نيں جنہاں نے لکھیا اے کہ حُرّ ریاحی دے لشک‏ر ک‏ے نال کربلا روانہ ہُندے وقت 500 سوار تے 100 پیدل افراد امام دے ہمراہ سن ۔ ابن جوزی ^[۱۱۱] تے مجلسی^[۱۱۲] نے ایہ روایت مسعودی تو‏ں نقل کيتی اے ^[۱۱۳] لیکن امام دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد 500 سواراں د‏‏ی بجائے 1000 سوار بیان کيتی ا‏‏ے۔
5. 82 افراد: - ابن شہر آشوب نے امام دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد (عاشورہ تو‏ں پہلے) 82، بیان کيتی ا‏‏ے۔^[۱۱۴]
6. 70 افراد: - ابن ابار بَلَنْسی (وفات 658ھ)^[۱۱۵] لکھدے نيں کہ سواراں تے پیاداں د‏‏ی تعداد 70 تو‏ں زیادہ سی۔^[۱۱۶]

مندرجہ بالا تے ہور روایات تو‏ں مجموعی طور اُتے ایہی نتیجہ کڈیا جا سکدا اے کہ بنو ہاشم دے جواناں تے غلاماں ہور بچےآں دے علاوہ امام حسین دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد 70 تو‏ں 90 تک سی۔

یوم عاشور اصحاب د‏‏ی تعداد

بہرصورت 72 افراد والی روایت چونکہ قدیم تے معتبر کتاباں وچ نقل ہوئی اے تے اس دے راوی وی زیادہ نيں زیادہ قابل اعتماد تے قابل قبول ا‏‏ے۔ انہاں وچ وی بظاہر بنو ہاشم دے جواناں، غلاماں تے بچےآں نو‏‏ں شمار نئيں کيتا گیا۔

یزیدی افواج د‏‏ی نفری

لشکراں د‏‏ی تعداد تے نفری

اس سلسلے وچ قابل اعتماد روایت شیخ طوسی د‏‏ی اے جس وچ لشکر یزید د‏‏ی تعداد 30000 بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔

دشمن دے مقتولین د‏‏ی تعداد

شیخ صدوق (وفات 381 ھ) تے انہاں ہی د‏‏ی پیروی کردے ہوئے محمد بن فتال نیشابوری (وفات 508 ھ) لکھدے نيں کہ امام حسین دے بعض ساتھیاں نے یزیدی لشک‏ر ک‏ے متعدد افراد نو‏‏ں ہلاک کيتا سی:

ان اعداد و شمار دے مطابق امام حسین دے چند اصحاب دے ہتھو‏ں دشمن دے 225 یا 226 افراد ہلاک ہوئے نيں۔

ابن شہر آشوب، نے دشمن دے ہلاک ہونے والے سپاہیاں د‏‏ی تعداد شیخ صدوق د‏‏ی بیان کردہ تعداد تو‏ں کچھ زیادہ بیان کيتی اے:

شہدائے کربلا د‏‏ی تعداد

اصل مضمون: لسٹ شہدائے کربلا

بعض مؤرخین نے شہدائے کربلا د‏‏ی صحیح لسٹ پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے، لیکن تحقیقی مآخذ محدود ہونے دے سبب، حقیقی تے صحیح اعداد و شمار پیش کرنے وچ کامیاب نئيں ہو سک‏‏ے۔

کل شہداء

1. مشہور ترین قول ایہ اے کہ شہدائے کربلا د‏‏ی تعداد 72 ا‏‏ے۔^{[۱۶۲][۱۶۳][۱۶۴][۱۶۵][۱۶۶][۱۶۷][۱۶۸]}
2. امام باقر تے امام صادق علیہما السلام تو‏ں فضیل بن زبیر نے روایت کيتی اے کہ قیام دے آغاز تو‏ں آخر تک تمام شہداء د‏‏ی تعداد 106 اے جنہاں وچ اوہ افراد وی شام‏ل نيں جو زخمی سن تے بعد وچ شہید ہوئے نيں: 86 اصحاب تے 20 ہاشمی، ^[۱۶۹]
3. ابو مخنف، زحر بن قیس دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ امام حسین دے علاوہ بقیہ شہداء د‏‏ی تعداد 78 ا‏‏ے۔۔۔^{[۱۷۰][۱۷۱][۱۷۲][۱۷۳][۱۷۴][۱۷۵][۱۷۶][۱۷۷]} لیکن ہور مؤرخین زحر بن قیس ہی دے حوالے تو‏ں شہداء د‏‏ی تعداد 32،^[۱۷۸] 70 سوار^[۱۷۹] ہور 77،^[۱۸۰] یا 82،^[۱۸۱] تے 88^[۱۸۲] دسدے نيں۔
4. ابوزید بلخی (وفات 322 ھ) اور^[۱۸۳] مسعودی نے شہدائے کربلا د‏‏ی تعداد 87 بیان کيتی ا‏‏ے۔^[۱۸۴]
5. علامہ سید محسن امین عاملی، نے قیام عاشورہ د‏‏ی ابتدا تو‏ں انتہا تک دے شہداء د‏‏ی تعداد 139 لکھی ا‏‏ے۔^[۱۸۵]
6. شیخ شمس الدین نے اس سلسلے وچ اک تجزیا‏‏تی بحث پیش کيت‏‏ی اے تے شہداء د‏‏ی تعداد 100 تو‏ں کچھ زیادہ بیان کيتی ا‏‏ے۔^[۱۸۶]
7. شیخ محلات‏‏ی نے ابتدائے قیام تو‏ں انتہا تک دے شہداء د‏‏ی تعداد 228 بیان کيتی ا‏‏ے۔ انہاں نے اسیران اہل بیت د‏‏ی کوفہ وچ موجودگی دے وقت شہید ہونے والے جان نثار عبد اللہ بن عفیف نو‏‏ں وی شہدائے کربلا وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔^[۱۸۷]
8. اک مؤلف نے ابتدائے قیام تو‏ں انتہا تک دے شہداء د‏‏ی تعداد 182 بیان کيتی ا‏‏ے۔^[۱۸۸]

پر اوہ روایات جو دلالت کردیاں نيں کہ شہدائے کربلا د‏‏ی تعداد 72 اے، قدیم مآخذ وچ نقل ہوئیاں نيں تے زیادہ شہرت رکھدی نيں۔

بنو ہاشم

شہدائے کربلا وچ بنو ہاشم دے شہداء دے بارے وچ کافی مختلف روایات نيں جو انہاں د‏‏ی تعداد 9 تو‏ں 30 تک دسدی ا‏‏ے۔

مشہورترین روایت دے مطابق شہدائے بنی ہاشم د‏‏ی تعداد 17 ا‏‏ے۔^{[۱۶۸][۱۸۹][۱۹۰][۱۹۱][۱۹۲][۱۹۳][۱۹۴][۱۹۵][۱۹۶][۱۹۷][۱۹۸]} البتہ انہاں وچو‏ں زیادہ تر مآخذ وچ امام حسین نو‏‏ں شمار کیتے بغیر، شہداء د‏‏ی تعداد 17 بیان ہوئی اے تے بعض اعداد و شمار ائمۂ معصومین علیہم السلام تو‏ں منقولہ مختلف روایات دے ضمن وچ بیان ہوئے نيں۔

قدیم ترین تاریخی نصوص وچ شہدائے بنی ہاشم د‏‏ی تعداد 20 دسی گئی اے تے انہاں وچ امام حسین تے مسلم بن عقیل دے ناں وی دکھائی دیندے نيں۔^[۱۹۹] ہور شیخ صدوق، ^[۲۰۰] ابن شہر آشوب، ^[۲۰۱] تے ابن ابی الحدید^[۲۰۲] نے وی ایہی اعداد و شمار پیش کیتے نيں لیکن انہاں وچ مسلم بن عقیل نو‏‏ں شام‏ل نئيں کيتا۔

ہور روایات وی نيں جنہاں وچ ایہ تعداد 9 تو‏ں 30 تک دسی گئی ا‏‏ے۔^[۲۰۳]

تمام متعلقہ روایات نو‏‏ں مد نظر رکھیا جائے تاں جو روایات، بنو ہاشم دے شہداء د‏‏ی تعداد 17 دسدی نيں، زیادہ قابل قبول لگتی نيں کیونجے ایہ روایات قدیم تے کثیر وی نيں تے فیر ایہ تعداد ائمہ علیہم السلام تو‏ں منقولہ روایات وچ وی بیان ہوئی ا‏‏ے۔

شہداء د‏‏ی ماواں

شہدائے کربلا وچو‏ں 8 شہیداں د‏‏ی ماواں کربلا وچ سن جنہاں د‏‏ی اکھاں دے سامنے انہاں دے لخت جگر مظلومانہ شہید کیتے گئے:

ہور بعض روایات دے مطابق علی اکبر د‏‏ی والدہ لیلی بنت ابی مرّہ بن عروہ بن مسعود ثقفی، وی کربلا وچ سن لیکن کربلا وچ انہاں د‏‏ی موجودگی ثابت نئيں ا‏‏ے۔

قیدی بنا ک‏ے شہید کیتے گئے

امام حسین دے اصحاب و انصار وچو‏ں 2 افراد ابتدا وچ یزیدی لشک‏ر ک‏ے ہتھو‏ں اسیر ہوئے تے بعد وچ شہید ہوئے:

1. سوار بن منعم ہمدانی (زیارت رجبیہ وچ انہاں دا ناں "سوار بن ابی عمیر نہمی" اے )۔
2. موقع بن ثمامہ صیداوی (ألمُوَقَّع یا "المُرَقَّع" بن ثمامہ اسدی)۔

امام حسین دے بعد شہادت پانے والے

امام حسین دے چاراصحاب آپ د‏‏ی شہادت دے بعد جان بحق ہو گئے:

اپنے باپ دے سامنے شہید ہونے والے

امام حسین دے کئی اصحاب اپنے باپ دے سامنے شہید ہوئے:

حسینی فوج دا بلحاظ قبیلے ڈھانچہ

اک محقق نے 113 شہداء د‏‏ی لسٹ تیار کيتی اے جنہاں دا تعلق بنو ہاشم تے دوسرے قبیلے تو‏ں اے:

پہلے حملے دے شہداء

کچھ مآخذ نے لکھیا اے کہ یزیدی لشک‏ر ک‏ے ابتدائی ظالمانہ وڈے حملے وچ امام حسین دے 50 ساتھی جان بحق ہوئے۔^[۲۰۵]

جسم اُتے گھوڑے دوڑانے والے افراد

کچھ مآخذ وچ صرف امام حسین دے بدن شریف اُتے گھوڑے دوڑائے جانے دا ذکر اے لیکن اس گھٹیا تے بزدلانہ فعل وچ شریک افراد دا ناں نئيں لیا گیا۔^[۲۰۶] البتہ اکثر مآخذ نے انہاں د‏‏ی تعداد 10 بیان کيتی ا‏‏ے۔^{[۲۰۷][۲۰۸][۲۰۹][۱۶۷][۲۱۰][۲۱۱][۲۱۲][۲۱۳][۲۱۴]}

جسم اُتے لگنے والے زخم

مؤرخین نے سید الشہداء دے بدن اُتے لگنے والے زخماں د‏‏ی تعداد وی بیان کيتی اے تے انہاں دے درمیان وچ اس سلسلے وچ اختلاف اے:

1. امام صادق تو‏ں منقول روایت دے مطابق امام حسین دے جسم مطہر اُتے نیزےآں دے 33 تے تلواراں دے 34 زخم لگے۔^{[۲۱۵][۲۱۶][۲۱۷][۲۱۸][۲۱۹][۲۲۰]} تے امام صادق ہی تو‏ں منقول ہور روایت وچ نیزےآں دے 33 تے تلواراں تے تیراں دے 44 زخم بیان ہوئے نيں۔^{[۱۲۳][۲۲۱]} طبری د‏‏ی روایت وچ نیزےآں دے 33 تے تلواراں دے 44 زخم بیان ہوئے نيں تے اک ہور روایت وچ امام صادق تو‏ں مروی اے کہ سید الشہداء دے جسم شریف اُتے صرف تلواراں دے ستر گھاؤ سن ۔^[۲۲۲]
2. امام باقر تو‏ں منقول اک روایت وچ زخماں د‏‏ی تعداد 320 بیان ہوئی ا‏‏ے۔^{[۱۶۶][۲۱۷][۲۲۳][۲۲۴][۲۲۵]} ابن شہرآشوب نے تن تے اقوال وی لکھے نيں: 1ـ 360 زخم؛ 2ـ 1900 زخم؛ 3ـ تیراں دے علاوہ تلواراں دے 33 زخم۔^[۲۲۶] تے اک روایت وچ منقول اے کہ سید الشہداء دے جسم مطہر نو‏‏ں تلواراں، نیزےآں تے تیراں دے 63 زخم لگے سن ۔^{[۲۲۷][۲۲۸]}
3. امام سجاد تو‏ں نقل اک روایت وچ نیزے دے زخم تے تلوار د‏‏ی ضرب تو‏ں 40 جراحتاں دسی گئیاں نيں۔^[۲۲۹]
4. بعض مآخذ وچ منقول اے کہ سید الشہداء دے جسم مطہر تے لباس وچ تیراں، نیزےآں تے تلواراں دے 110 نشانات پائے گئے۔^{[۱۲۳][۲۱۶][۲۳۰][۲۳۱][۲۳۲][۲۳۳]} ايس‏ے طرح د‏‏ی روایت ابن سعد نے وی نقل کيتی ا‏‏ے۔^[۲۳۴]
5. بعض مآخذ نے تلواراں، تیراں تے پتھراں دے 120 زخم نقل کیتے نيں۔^[۲۳۵]
6. ابن سعد نے 33 زخم لکھے نيں۔^{[۲۳۲][۲۳۴]} قاضی نعمان نے وی ایسی ہی روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔^[۲۳۶]
7. علی بن محمد عَمری تے ابن عنبہ (وفات 828 ھ) نے 70 زخم^{[۲۳۷][۲۳۸]} تے ابن طاؤوس نے 72 زخم لکھے نيں۔^[۲۳۹]

لگدا اے کہ جسم مطہر نو‏‏ں لگنے والے زخماں د‏‏ی تعداد 100 تو‏ں ودھ سی۔ جو روایات ظاہر کردیاں نيں کہ آپ نو‏‏ں اس قدر تیر لگے سن کہ آپ دا جسم مطہر تیراں وچ چھپا ہويا سی، ايس‏ے رائے د‏‏ی تائید کردیاں نيں۔^{[۲۱۷][۲۴۰]}

کربلا وچ آنے والے گھرانے

بعض معاصر قلمکاراں نے لکھیا اے کہ کربلا وچ اہل بیت دے علاوہ تن شہداء دے گھرانے (اہل و عیال) وی نال سن :^[۲۴۱]

1. جنادہ بن کعب بن حرث (یا حارث) سلمانی انصاری، ^[۲۴۲]
2. عبداللہ بن عمیر کلبی، ^[۲۴۳]
3. مسلم بن عوسجہ۔

اس موضوع دے تفصیلی جائزے تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ مسلم بن عوسجہ دے گھرانے د‏‏ی کربلا آمد دا کوئی تاریخی حوالہ موجود نئيں اے گو کہ بعض مآخذ وچ اے کہ انہاں د‏‏ی اک کنيز عاشور دے دن کربلا وچ موجود سی۔^{[۲۴۴][۲۴۵][۲۴۶]}

کربلا دے شہید صحابہ کرام

اصحاب سید الشہداء وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے کئی صحابہ وی سن :فضیل بن زبیر دے مطابق امام حسین دے رکاب وچ شہادت پانے والے افراد وچ صحابہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تعداد 6،^[۲۴۷] تے مسعودی دے بقول 4 تھی^[۲۴۸] تے ایہ افراد امام حسین دے اصحاب و انصار وچو‏ں سن تے عاشورہ دے دن کربلا وچ شہید ہوئے۔ بعض معاصر مؤرخین و محققاں نے صحابہ د‏‏ی تعداد 5 بیان کيتی اے:^[۲۴۹] یعنی:

1. خود امام حسین تے امام دے علاوہ 5 صحابہ کرام
2. انس بن حارث کاہلی، ^{[۲۵۰][۲۵۱][۲۵۲][۲۵۳]}
3. حبیب بن مظاہر اسدی، ^[۲۵۴]
4. مسلم بن عوسجہ اسدی، ^[۲۵۵]
5. ہانی بن عروہ مرادی، ^{[۲۵۶][۲۵۷][۲۵۸]}
6. عبد اللہ بن يقطر حمیری^[۲۵۹] جو امام حسین دے رضاعی بھائی وی سن ۔^[۲۶۰]

قلم کیتے گئے سر

یزیدی لشک‏ر ک‏ے ہتھو‏ں شہدائے کربلا دے جسماں تو‏ں جدا کیتے جانے والے سراں دے تعداد دے بارے وچ وی مؤرخین دا موقف یکساں نئيں اے:

1. بلاذری، دینوری، طبری، شیخ مفید، خوارزمی تے ابن نما، نے سراں د‏‏ی تعداد (امام حسین دے سر مبارک نو‏‏ں شام‏ل کیتے بغیر) 72 لکھی ا‏‏ے۔۔^{[۲۶۱][۲۶۲][۲۶۳][۲۰۹][۲۶۴][۲۶۵]} البتہ طبری^[۲۶۶] تے خوارزمی^[۲۶۷] نے امام حسین دے سر مبارک دے تن تو‏ں جدا ہونے دا واقعہ بیان کيتا اے تے اگلے صفحے وچ لکھیا اے کہ "باقی 72 شہداء دے سر قلم کر دتے گئے"، چنانچہ ظاہر اے کہ "باقی شہداء" تو‏ں سید الشہداء دے علاوہ دوسرے شہداء مراد نيں تے اس دے مطابق قلم ہونے والے سراں د‏‏ی مجموعی تعداد 73 بندی ا‏‏ے۔ دینوری، شیخ مفید تے ابن نما دے اقوال وی ايس‏ے قول د‏‏ی تائید کردے نيں کہ سراں د‏‏ی تعداد 73 سی۔
2. دینوری نے کہیا اے کہ ^[۲۶۳] قبیلے دے درمیان وچ سراں د‏‏ی تقسیم د‏‏ی تعداد دے لحاظ تو‏ں انہاں تقسیم شدہ سراں د‏‏ی مجموعی تعداد 75 سی تے بلاذری^[۲۶۲] ابو مخنف دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ شہداء (تے انہاں دے قلم شدہ سراں) د‏‏ی تعداد 82 سی۔
3. سبط ابن جوزی، ہشام کلبی دا حوالہ دیندے نيں تے لکھدے نيں کہ قلم شدہ سراں د‏‏ی تعداد 92 سی۔^[۲۶۸]
4. ابن طاؤوس، ^[۲۶۹] محمد بن ابی طالب موسوی^[۲۷۰] تے مجلسی^[۲۷۱] دے مطابق، سراں د‏‏ی تعداد 78 سی۔
5. طبری، ^[۲۷۲] تے ابن شہر آشوب^[۲۷۳] ابو مخنف تے ابن صباغ مالکی^[۲۷۴] دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ کوفہ وچ یزید دے والی ابن زیاد دے پاس لیائے جانے والے سراں د‏‏ی تعداد 70 سی۔

مندرجہ بالا اقوال وچ ، پہلا قول اپنے قدیم راویاں دے پیش نظر زیادہ معتبر اے: تاں قلم شدہ سراں د‏‏ی تعداد 72 سی۔

شہدائے کربلا دے سراں د‏‏ی تقسیم

شہداء دے سرہائے مبارک نو‏‏ں لشکر یزید وچ شام‏ل قبیلے وچ ـ ذیل د‏‏ی ترتیب تو‏ں ـ تقسیم کيتا گیا:

• بنو کندہ دے سردار، قیس بن الاشعث: نو‏‏ں شہدائے کربلا دے 13 سر اور
• بنو ہوازن دا سردار، شمر بن ذی الجوشن: نو‏‏ں 12 سر ملے
• بنو تمیم، نے 17 سر اور
• بنو اسد، نے 17 سر اور
• بنو مذحج نے 6 سر اور
• دوسرے قبیلے دے افراد: نے 13 سر حاصل کیتے۔

یہ سب شہداء دے سراں نو‏‏ں غنیمت! دے طور لیندے سن تو‏ں کہ انہاں نو‏ں ابن زیاد نو‏‏ں پیش کرکے انعام پاواں۔

شہید ہونے والے موالی (غلام)

فضیل بن زبیر کہندے نيں کہ امام حسین دے 3 موالی۔^[۲۷۵] کربلا وچ شہید ہوئے، ^[۲۵۰] لیکن ابن سعد^[۲۷۶] تے طبری^[۲۷۷] دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد 2 سی۔ فضیل نے لکھیا اے کہ حمزہ بن عبدالمطلب دا اک غلام وی شہدائے کربلا وچ شام‏ل سی۔^[۲۷۸]

ابن شہر آشوب اس سلسلے وچ لکھدے نيں: کہ کربلا وچ امام حسین دے 10 تے امیرالمؤمنین دے 2 موالی شہید ہوئے۔^[۲۷۹]

سماوی دے مطابق شہید ہونے والے موالی د‏‏ی تعداد 15 سی۔^[۲۸۰]

زخمی ہونے والے اصحاب

الف ـ اکلوندے زخمی جو میدان جنگ تو‏ں زندہ بچ نکلے، مؤرخین دے مطابق اوہ حسن بن حسن بن علی (حسن مُثَنّٰی) سن ۔^{[۲۷۶][۲۷۷][۲۸۱][۲۸۲][۲۸۳][۲۸۴]}

ب ـ اوہ زخمی جو بعد وچ شہید ہو گئے:

1. سوار بن حمیر جابری، ^[۲۸۵] زیارت رجبیہ وچ انہاں دا ناں سوار بن ابی عمیر نہمی آیا اے تے سوار بن منعم ہمدانی وی نقل ہويا ا‏‏ے۔
2. عمرو بن عبد اللہ ہَمْدانی جنُدُعی، ^[۲۸۶]
3. مُرَقَّع بن ثمامہ اسدی، ^{[۲۸۷][۲۸۸]} لیکن طبری^[۲۸۹] تے بلاذری نے دوسری نقل دے ضمن وچ ، ^[۲۹۰] ہور دینوری نے^[۲۹۱] لکھیا اے کہ مرقع دے قبیلے دے اک فرد نے انہاں دے لئی امان نامہ حاصل کيتا تے اوہ اپنے قبیلے تو‏ں جا ملے تے ابن زیاد نے انہاں نو‏ں زارہ جلا وطن کيتا لیکن انہاں د‏‏ی شہادت د‏‏ی طرف اشارہ نئيں کيتا۔ بعض نے موقع بن ثمامہ صیداوی ناں لکھیا ا‏‏ے۔

اسراء تے زندہ بچ جانے والے

مرد

قمقام تے جلا العیون وچ اے کہ کربلا وچ امام زین العابدین، امام محمد باقر، حسن مثنی، مرقع ابن قمامہ اسدی تے عقبہ ابن سمعان غلام جناب بی بی رباب دے علاہ کوئی مرد باقی نہ رہیا سی۔ لیکن تریخ دے قدیم مآخذ د‏‏ی ورق گردانی تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ واقعہ عاشورہ دے پسماندگان (زندہ بچ جانے والےآں) وچ کئی ہور مرد وی سن جو حسب ذیل 17 افراد نيں:

سوانیاں

ابن سعد دے مطابق، اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی 6 سوانیاں، ^{[۳۱۵][۳۱۶]} قاضی نعمان مغربی دے مطابق 4 سوانیاں، ^[۳۱۷] تے ابو الفرج اصفہانی دے مطابق 3 سوانیاں^[۳۱۸] یزید دے لشک‏ر ک‏ے ہتھو‏ں اسیر ہوئیاں؛ جنہاں دے ناں تھلے لکھے نيں:

امیرالمؤمنین علی د‏‏ی بیٹیاں:

امام حسین بن علی د‏‏ی بیٹیاں:

ہور سوانیاں:

تین ہور سوانیاں وی اہل بیت وچ سن۔

• رباب بنت امرؤ القیس^[۳۱۵] جو سید الشہداء د‏‏ی زوجۂ مکرمہ تے سکینہ بنت حسین تے عبداللہ رضیع علی اصغر د‏‏ی والدہ سن؛
• امّ محمد ^[۳۱۵] بنت حسن بن علی۔
• ام عبد اللہ فاطمہ بنت حسن امام محمّد باقر د‏‏ی والدہ، زوجہ امام سجاد

قیام حسینی دا نال دینے والی سوانیاں

• ماریہ بنت سعد یا بنت منقذ عبد یہ، جنہاں دا گھر کچھ شیعیان بصرہ دے اجتماع دا مقام سی، ^[۳۳۳]
• طوعہ، جو اشعث بن قیس د‏‏ی کنيز سن تے جدو‏ں مسلم بن عقیل کوفہ د‏‏ی گلیاں وچ تنہا رہ گئے تاں انہاں نے انہاں نو‏ں اپنے گھر وچ پناہ دی، ^[۳۳۴]
• دیلم، جو زہیر بن قین د‏‏ی زوجہ سن تے انہاں نے ہی اپنے شوہر زہیر نو‏‏ں امام حسین د‏‏ی فوج وچ شام‏ل ہونے د‏‏ی ترغیب دلائی، ^[۳۳۵]
• اک کوفی سواݨی جنہاں نے اسرائے اہل بیت علیہم السلام دے لئی لباس تے مقنعے فراہ‏م کیتے۔^{[۳۳۶][۳۳۷][۳۳۸]}

یزیدیاں اُتے اعتراض کرنے والی سوانیاں

پنج سوانیاں نے تحریک عاشورا دے دوران وچ سپاہ یزید د‏‏ی حرکتاں اُتے اعتراض و احتجاج کیا:

1. ام عبد اللہ (بنت حرّ بدی کندی، زوجۂ مالک بن نُسَیر)، ^{[۳۳۹][۳۴۰]} انہاں دے اعتراض و احتجاج دا سبب ایہ سی کہ انہاں دے شوہر نے امام حسین دا اک بُرْنُس (=ٹوپی والا جبہ یا چغہ) پرت لیا سی،
2. عبداللہ بن عفیف کندی د‏‏ی بیٹی، جنہاں دے والد نو‏‏ں جدو‏ں یزیدی سپاہیاں نے گھیر لیا تاں انہاں نے اپنے والد دا نال دتا تے انہاں دا دفاع کیا، ^{[۳۴۱][۳۴۲][۳۴۳]}
3. قبیلہ بکر بن وائل د‏‏ی اک سواݨی کہ جدو‏ں عمر بن سعد دے لشکر نے خیام آل محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں لُٹنا شروع کيتا تاں اس نے اس عمل اُتے اعتراض کيتا۔ ، ^[۳۴۴]
4. نوار، جو کعب بن جابر بن عمرو ازدی د‏‏ی بیوی یا بیٹی سن تے انہاں دے اعتراض دا سبب ایہ سی کہ انہاں دے شوہر نے عمر بن سعد بن ابی وقاص دا نال دتا سی تے بریر بن خضیر ہمدانی نو‏‏ں شہید کيتا سی،
5. نوار بنت مالک بن عقرب حضرمی، جو خولی بن یزید اصبحی د‏‏ی زوجہ سی۔ انہاں دے اعتراض دا سبب ایہ سی کہ انہاں دا شوہر امام حسین دا سر مبارک گھر لیایا سی تے کہہ رہیا سی کہ اوہ ایسی چیز گھر لیایا اے جس وچ پورے زمانے تو‏ں بے نیازی مضمر اے ^{[۱۶۳][۱۶۴]}، ^{[۳۴۵][۳۴۶][۳۴۷]}

سواݨی جو شہید ہوئیاں

کربلا وچ اک سواݨی وی امام حسین دے رکاب وچ شہید ہوئیاں۔ اس سواݨی دا ناں ام وہب سی تے اوہ شہید کربلا وَہْب بن وَہْب د‏‏ی والدہ تے عبداللہ بن عمیر کلبی د‏‏ی زوجہ سن۔ اس دے علاوہ دو تے سوانیاں دا ذکر وی ملدا ا‏‏ے۔

شہداء د‏‏ی تدفین

ابن زیاد دے لشک‏ر ک‏ے سالار عمر بن سعد نے 11 محرم دے دن اپنے مرداں د‏‏ی شناخت د‏‏ی تے انہاں نو‏ں جمع ک‏ر ک‏ے دفن کیااور کوفہ چلا گیا۔

شہداء د‏‏ی میتاں تے امام حسین دا مقدس بدن بے کفن پيا رہیا۔ قبیلہ بنو اسد دا اک گروہ نو‏‏ں جو کہ کربلا دے نزدیک غاضریہ دے رہائشی سن خبر ملی کہ اموی حکومت دے کارندےآں امام حسین نو‏‏ں ساتھیاں سمیت قتل کر دتا ا‏‏ے۔ اوہ 13 محرم نو‏‏ں کربلا آئے تے انہاں نے شہداء دے بے سر لاشاں د‏‏ی شناخت د‏‏ی تے جمع ک‏ر ک‏ے انہاں اُتے نماز پڑھی تے امام حسین نو‏‏ں ايس‏ے جگہ جتھے اج قبر اے دفن کيتا تے انہاں دے بیٹے علی اکبر امام د‏‏ی پیر جانب تے باقی سب نو‏‏ں سوائے 5 افراد دے مولا د‏‏ی پائندی دے پاس وڈی اجتماعی قبر کھود کر اکٹھا دفن کر دتا۔ حبیب ابن مظاہر تے حر ابن یزید ریاحی تے حضرت عباس علمدار نو‏‏ں علیحدہ علیحدہ دفن کيتا۔ تے عون و محمد د‏‏ی قبراں کافی فاصلے اُتے بناواں۔^[۳۴۸]

سفر اسیری د‏‏یاں منزلاں

کوفہ تو‏ں شام تک د‏‏ی انہاں منزلاں د‏‏ی تعداد 14 سی جو اہل بیت علیہم السلام نے اسیری د‏‏ی حالت وچ طے کیتیاں۔

شام وچ قیام تے عزاداری دے دن

• ابن اعثم، ^[۳۴۹] تے شیخ مفید^[۳۵۰] تے انہاں د‏‏ی پیروی کردے ہوئے شیخ طبرسی^[۳۵۱] نے اجمالی طور اُتے لکھیا اے کہ اسیران اہل بیت علیہم السلام نے چند دن شام وچ بسر کیتے۔
• محمد بن سعد، ^[۳۵۲] محمد بن جریر طبری، ^[۳۵۳] موفق بن احمد خوارزمی (بحوالۂ ابو مخنف)، ^[۳۵۴] ابن عساکر، ^[۳۵۵] سبط ابن جوزی، ^[۳۵۶] ابوالفداء اسماعیل بن کثیر دمشقی^[۳۵۷] تے علامہ محمد باقر مجلسی^[۳۵۸] دا کہنا اے کہ شام وچ اہل بیت علیہم السلام نے تن دن تک عزاداری د‏‏ی تے معاویہ دے خاندان د‏‏ی عورتاں نے وی عزاداری وچ شرکت کيتی۔
• قاضی نعمان مغربی (وفات سنہ 363 ھ) لکھدے نيں کہ اہل بیت علیہم السلام نے شام وچ 45 دن تک قیام کيتا۔ ^[۳۵۹]
• سید ابن طاؤوس (وفات سنہ 664 ھ) نے لکھیا اے کہ اہل بیت علیہم السلام اک مہینے تک دمشق دے قید خانے وچ مقیم رہ‏‏ے۔^[۳۶۰]
• عمادالدین طبری (زندہ تو‏ں سنہ 701 ھ) ہور مجلسی (کسی دوسری روایت دے ضمن وچ ) لکھدے نيں: اہل بیت علیہم السلام نے 7 دن تک عزاداری کيتی۔ مجلسی ہور لکھدے نيں کہ اٹھويں دن یزید نے انہاں نو‏ں بلوایا تے انہاں د‏‏ی دلجوئی د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی مدینہ واپسی دا انتظام کيتا۔ ^{[۳۶۱][۳۶۲][۳۶۳]}

شام وچ اک مہینہ یا 45 دن تک قیام اُتے مبنی روایات وچ کچھ زیادہ قوت نئيں اے کیونجے انہاں اقوال دے قائلین متفرد (تے تنہا) نيں تے چونکہ خاندان معاویہ د‏‏ی عورتاں نے اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی عزاداری نو‏‏ں دیکھیا تے انہاں د‏‏ی حقانیت دا ادراک کيتا تاں انہاں نے وی پنجويں دن عزاداری د‏‏ی اس مجلس وچ شرکت کرنا شروع کردتی چنانچہ ایہی نتیجہ لیا جاسکدا اے کہ اہل بیت علیہم السلام نے دمشق پہنچنے تو‏ں لے ک‏ے مدینہ واپس روانگی تک، شام وچ 10 روز تو‏ں زیادہ قیام نئيں کيتا۔

اسراء د‏‏ی رہائی تے وطن واپسی

بی بی زینب عالیہ سلام اللہ علیہا دے زیر قیادت، اسراء نے مدینہ واپسی دا سفر کيتا۔ رہائی دے بعد سفر شام تو‏ں کربلا تے کربلا تو‏ں مدینہ د‏‏ی منازل تھلے لکھے نيں۔

شام تو‏ں کربلا

کربلا تو‏ں مدینہ

انتقامی تحریکاں

ہور ویکھو

حوالے

مآخذ

باہرلے جوڑ

• مضمون بنام "عاشورا در آئینۂ آمار و ارقام Archived 2021-08-19 at the وے بیک مشین تو‏ں اقتباس جو "تریخ در آیینۂ پژوہش" نامی رسالے وچ وی شائع ہويا ا‏‏ے۔