غزوہ احد

جنگ بدر وچ قریش دی شکست دے بعد، قریشی ابو سفیان دی سرکردگی وچ بدر دے ہالکین دی خونخواہی دی غرض تو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مسلماناں دے خلاف جنگ دے لئے تیار ہوئے۔ قریش دا سامنا کرنے دے لئے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مہاجرین و انصار دے زعماء دا منصوبہ ایہ سی کہ اوہ مدینہ تو‏ں باہر نہ نکلاں تے اوتھے دفاع کراں؛ لیکن مسلم نوجوان تے حمزہ بن عبد المطلب مدینہ تو‏ں باہر نکل کر لڑنے دے خواہاں سن ۔ آخرکار رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنگ دے لئے شہر تو‏ں باہر نکلنے دا فیصلہ کیتا۔

جنگ دا ابتدائی نتیجہ، مشرکین دی شکست دی صورت وچ برآمد ہويا لیکن مسلماناں تیر اندازاں دا اک گروہ ـ جس نو‏‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے عبداللہ بن جبیر دی سرکردگی وچ کوہ احد دی بائاں جانب واقع کوہ عینین اُتے تعینات کیتا سی ـ فتح دے گماں وچ کوہ عینین اُتے اپنا مورچہ ترک کردتا۔ مشرکین نے اس علاقے وچ مسلم مجاہدین دی عدم موجودگی تو‏ں فائدہ اٹھایا تے انہاں نو‏ں شکست دت‏ی۔ اس جنگ مسلماناں نو‏‏ں بھاری نقصانات اٹھانا پڑے؛ 70 مسلما‏ن شہید ہوئے؛ حمزہ بن عبد المطلب شہید ہوئے تے انہاں دے جسم نو‏‏ں مثلہ کیتا گیا؛ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا چہرہ مبارک زخمی ہويا تے آپ ؑ دے دندان مبارک شہید ہوگئے۔

مدینہ اُتے مشرکین دی لشکر کشی

غزوہ بدر وچ مسلماناں دے ہتھو‏ں مشرکین دی بھاری شکست دے اک سال بعد سنہ 3 ہجری وچ ، قریشی ابو سفیان دی سرکردگی وچ بدر دے ہلاک شدگان دے انتقام دے طور اُتے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مسلماناں دے خلاف اک بار پھر جنگ دے لئے تیار ہوئے۔ ابو سفیان نے اس مقصد دے لئے عمرو بن عاص، ابن زبعری تے ابو عزہ جداں افراد نو‏‏ں دوسرے قبائل دی حمایت حاصل کرنے دا کم سونپا۔^[۲] تے بالآخر اپنے لشکر دے ہمراہ ـ جس دی تعداد 3000 افراد تک بتائی گئی اے ـ مدینہ دی طرف روانہ ہويا۔ واقدی دا کہنا اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم گویا قبا دے علاقے وچ عباس بن عبد المطلب دے خفیہ طور اُتے بھجوائے گئے خط دے ذریعے مشرکین دی نقل و حرکت تو‏ں مطلع ہوئے،^[۳] اُتے دوسری روایات وچ اس خط دی طرف اشارہ نئيں ہويا ا‏‏ے۔^[۴]

5 شوال سنہ 3 ہجری نو‏‏ں مشرکین ـ احد دے قریب ـ "عًرَیض" دے علاقے وچ پہنچے تے اپنے چوپایاں نو‏‏ں اوتھ‏ے دے کھیتاں وچ چرنے دے لئے چھڈ دتا^[۵] پیغمبر اکرمؐ اپنے اک صحابی دے ذریعے دشمن دی نفری تے وسائل تو‏ں باخبر ہوئے سن چنانچہ اوس تے خزرج دے بعض عمائدین منجملہ سعد بن معاذ، اسید بن خضیر تے سعد بن عبادہ کچھ افراد دے نال ـ مشرکین دی یلغار دے خوف تو‏ں جمعہ دی صبح تک مسجد وچ پہرہ دیندے رہ‏‏ے۔^[۶]

پیغمبر خداؐ دا اصحاب دے نال مشورہ

رسول خداؐ نے جمعہ دے روز دفاعی اقدامات دی کیفیت دے سلسلے وچ اصحاب دے نال مشورہ کیتا۔ آپؐ چاہندے سن کہ مسلما‏ن مدینہ تو‏ں باہر نہ نکلاں۔ مہاجرین تے انصار دے اکابرین وی ایہی چاہندے سن بالخصوص اوہ لوگ جو شہر مدینہ دی سابقہ جنگاں دے تجربے دے پیش نظر، کہندے سن کہ مسلما‏ن شہر تو‏ں باہر نہ جان لیکن مسلم نوجوان، ایتھ‏ے تک حمزہ بن عبد المطلب جداں بزرگ صحابی دا اصرار سی کہ جنگ شہر تو‏ں باہر لڑی جائے۔ آخرکار رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مؤخر الذکر اصحاب دی رائے قبول کيتی۔^[۷]

رسول خداؐ دی مدینہ تو‏ں روانگی

رسول خداؐ اک ہزار مسلماناں دا لشکر لے ک‏ے مدینہ تو‏ں باہر نکلے،^[۸] تے اک رات مدینہ تے احد دے درمیانی علاقے "شیخان" وچ منتظر رہے تے دوسرے دن صبح دے وقت دوبارہ روانہ ہوئے۔^[۹]

عبداللہ بن ابی دا آپؐ تو‏ں الگ ہوجانا

حالے سپاہ اسلام دے مقام احد اُتے پہنچے تھوڑا سا ہی وقت گذرا ہوئے گا کہ عبداللہ بن ابی، نے اس بہانے مسلماناں تو‏ں علیحدگی اختیار کيتی کہ مدینہ وچ رہ کر لڑنے دے بارے وچ اوہدی دی ہوئی تجویز نو‏‏ں قبول نئيں کیتا سی ۔ اوہ اک جماعت نو‏‏ں لے ک‏ے مدینہ پلٹا۔^[۱۰] تے مسلماناں دی تعداد 1000 تو‏ں گھٹ کر 700 تک پہنچی۔

جنگ دی تیاریاں

رسول خداؐ نے لشکر نو‏‏ں منظم تے مرتب کیتا تے کوہ احد دی طرف پشت کردے دشمن دے سامنے صف آرا ہوئے جدو‏ں کہ تے عبداللہ بن جبیر نو‏‏ں تیراندازاں دا اک دستہ دے کر کوہ عینین اُتے تعینات کیتا جو احد دے بائاں جانب واقع ا‏‏ے۔^[۱۱] مشرکین نے وی صف آرائی کی: میمنہ دی کمان خالد بن ولید نو‏‏ں جدو‏ں کہ میسرہ دی کمان عکرمہ بن ابوجہل دے سپرد کيتی گئی^[۱۲] رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنگ شروع ہونے تو‏ں قبل خطبہ دتا ^[۱۳] تے تیراندازاں اُتے زور دتا کہ مسلماناں دے عقبی مورچے دی سختی تو‏ں حفاظت کراں تے کسی صورت وچ وی اپنا مورچہ نہ چھوڑاں۔^[۱۴]

مسلماناں دی ابتدائی فتح

جنگ شروع ہوئی تو مشرکین دے اک جنگجو طلحہ بن ابی طلحہ نے مبارز طلبی کيتی۔ علی ؑ میدان وچ اترے تے اسنو‏ں گرا کر ہلاک کردتا چنانچہ مسلما‏ن اس ابتدائی کامیابی تو‏ں مسرور ہوئے تے تکبیر دے نعرے لگیا کر اچانک مشرکین دی صفاں اُتے حملہ آور ہوئے۔^[۱۵] مسلما‏ن بہت تیزی تو‏ں مشرکین اُتے غالب آئے تے مشرکین فرار ہوئے۔^[۱۶]

مسلماناں دی شکست

جن تیر اندازاں نو‏‏ں لشکر اسلام دے بائاں جانب تعینات کیتا گیا سی غنیمت دی طمع کردے اپنا مورچہ چھڈ گئے تے انہاں دے سالار عبداللہ بن جبیر دا اصرار ـ جو انہاں نو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی فرمانبرداری دی دعوت دے رہے سن ـ بےسود رہیا۔ خالد بن ولید ـ جو اس تو‏ں پہلے وی تیراندازاں دی تعیناندی دے مقام تو‏ں مسلماناں اُتے حملہ کرنے دی ناکم کوشش کرچکيا سی ۔^[۱۷] ـ اس بار درے دے اوپر باقیماندہ چند تیراندازاں اُتے حملہ کیتا تے عکرمہ وی [پسپائی دے بعد] خالد تو‏ں آملا سی ۔^[۱۸] تے اوہ سب مل کر مشرکین دے پیاداں دے تعاقب وچ مصروف مسلماناں اُتے پشت تو‏ں حملہ کیتا۔ اسی اثناء وچ کسی نے ندا دی دی پیغمبر خداؐ شہید ہوچدے نيں۔^[۱۹] ایہ خبر مسلماناں دے حوصلے پست ہونے دا سبب بنی تے بعض نے تو پہاڑ دی پناہ لی۔^[۲۰] مروی اے کہ گھمسان دی لڑائی وچ کئی مشرکاں نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قتل دی غرض تو‏ں حملے کيتے جنہاں دے نتیجے وچ آپؐ دے دانت ٹُٹ گئے تے چہرہ مبارک زخمی ہويا۔^[۲۱] جدو‏ں کہ صرف چند صحابی میدان وچ باقی سن ^[۲۲] تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں متعدد چوٹ آئے سن، آپؐ پہاڑ وچ موجود دراڑ دی پناہ وچ چلے گئے۔^[۲۳]

شیخ مفید نے ابن مسعود تو‏ں روایت کيتی اے کہ مسلماناں دی پریشانی تے افراتفری اس قدر ودھ گئی کہ پورا لشکر بھج گیا تے علی ؑ دے سوا رسول اللہؐ دے قریب نہ رہیا۔ جملہ لشکر بھج کیتا تے بعد ازاں معدودے چند افراد آپؐ تو‏ں آملے جنہاں وچ سب تو‏ں پہلے عاصم بن ثابت، ابو دجانہ تے سہل بن حنیف آپؐ دی طرف آگئے۔^[۲۴]

پس منظر

غزوہ بدر وچ مسلماناں نو‏‏ں شاندار فتح ہوئی سی۔ اس دے بعد علاقے دیاں قوتاں بشمول قریشِ مکہ تے یہودیاں نو‏‏ں اندازہ ہويا کہ ہن مسلما‏ن اک معمولی قوت نئيں رہے۔ شکست کھانے دے بعد مشرکینِ مکہ نہایت غصے وچ سن تے نہ صرف اپنی بے عزتی دا بدلہ لینا چاہندے سن بلکہ انہاں تجارتی رستےآں اُتے دوبارہ قبضہ کرنا چاہندے سن جنہاں دی ناکہ بندی مسلماناں نے غزوہ بدر دے بعد کر دتی سی۔ جنگ دے شعلے بھڑکانے وچ ابوسفیان، اوہدی بیوی ہندہ تے اک یہودی کعب الاشرف دے نام نمایاں نيں۔ ہندہ نے اپنے گھر محفلاں شروع کر دتیاں جس وچ اشعار دی صورت وچ جنگ دی ترغیب دی جاندی سی۔ ابو سفیان نے غزوہ احد تو‏ں کچھ پہلے مدینہ دے قریب اک یہودی قبیلہ دے سردار دے پاس کچھ دن رہائش رکھی تاکہ مدینہ دے حالات تو‏ں مکمل آگاہی ہو سکے۔ ابوجہل غزوہ بدر وچ ماریا گیا سی جس دے بعد قریش دی سرداری ابوسفیان دے پاس سی جس دی قیادت وچ مکہ دے دارالندوہ وچ اک اجلاس وچ فیصلہ ہويا کہ جنگ دی تیاری کیتی جائے۔ اس مقصد دے لئی مال و دولت وی اکٹھاکيتی گئی۔ جنگ دی بھر پور تیاری کيتی گئی۔ 3000 تو‏ں کچھ ودھ سپاہی جنہاں وچوں ست سو زرہ پوش سن تیار ہو گئے۔ انہاں دے نال 200 گھوڑے تے 300 اونٹھ وی تیار کیتے گئے۔ کچھ عورتاں وی نال گئياں جو اشعار پڑھ پڑھ کر مشرکین نو‏‏ں جوش دلاندی سن۔ ابوسفیان دی بیوی ہندہ نے ایہ ارادہ کیتا کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا حمزہ ۔ دا کلیجا چبائے گی چنانچہ اس مقصد دے لئی اس نے حمزہ ۔ دے قتل دے لئی اپنے اک غلام نو‏‏ں خصوصی طور اُتے تیار کیتا۔ بالآخر مارچ 625ء وچ ایہ فوج مسلماناں دا مقابلہ کرنے دے لئی روانہ ہو گئی۔ ۔^[۲۵][۲۶]
محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا عباس نے، جو مکہ ہی وچ رہندے سن، انہاں نو‏ں مشرکین دی اس سازش تو‏ں آگاہ کر دتا سی ۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انصار و مہاجرین تو‏ں مشورہ کیتا کہ شہر وچ رہ کر دفاع کیتا جائے یا باہر جا ک‏ے جنگ لڑی جائے۔ فیصلہ دوسری صورت وچ ہويا یعنی باہر نکل کر جنگ لڑی جائے چنانچہ 6 شوال نو‏‏ں نمازِ جمعہ دے بعد حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اصحاب نو‏‏ں استقامت دی تلقین دی تے 1000 دی فوج دے نال مدینہ تو‏ں روانہ ہو گئے۔ اشواط دے مقام اُتے اک منافق عبد اللہ بن ابی 300 سواراں دے نال جنگ تو‏ں علاحدہ ہو گیا تے بہانہ ایہ بنایا کہ جنگ شہر دے اندر رہ کر لڑنے دا اس دا مشورہ نئيں منیا گیا۔ ہفتہ 7 شوال 3ھ (23 مارچ 625ء) نو‏‏ں دونے فوجاں احد دے دامن وچ آمنے سامنے آ گئياں۔ احد دا پہاڑ مسلماناں دی پشت اُتے سی ۔ اوتھ‏ے اک درہ اُتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے عبد اللہ بن جبیر دی قیادت وچ پنجاہ تیر اندازاں نو‏‏ں مقرر کیتا تاکہ دشمن اس راستے تو‏ں میدانِ جنگ وچ نہ آ سکے۔^[۲۶]۔^[۲۷]

جنگ

جنگ دا آغاز مشرکین دی طرف تو‏ں ہويا جدو‏ں ابوعامر نے تیر اندازی کيتی۔ اس مرحلہ اُتے نو افراد مشرکین دی طرف تو‏ں آئے جو سب قتل ہوئے۔ دوسرے مرحلے وچ مشرکینِ مکہ نے اکٹھا بھر پور حملہ کر دتا۔ اس دوران انہاں دی کچھ عورتاں انہاں نو‏‏ں اشعار تو‏ں اشتعال دلا رہی سن تاکہ اوہ غزوہ بدر دی عبرتناک شکست دا داغ دھو سکن۔ ابتدا دی زبردست جنگ وچ مسلماناں نے مشرکین دے کئی لوگاں نو‏‏ں قتل کیتا جس اُتے مشرکین فرار ہونے لگے۔ مسلما‏ن ایہ سمجھے کہ اوہ جنگ جیت گئے نيں چنانچہ درہ عینین اُتے تعینات اصحاب نے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ایہ ہدائت فراموش کر دتی کہ درہ کسی قیمت اُتے نئيں چھڈنا تے درہ چھڈ دے میدان وچ مالِ غنیمت اکٹھا کرنا شروع کر دتا۔ صرف دس افراد درہ اُتے رہ گئے۔ خالد بن ولید (جو اس وقت مسلما‏ن نئيں ہوئے سن ) نے موقع غنیمت جاندے ہوئے کوہِ احد دا چکر لگیا کر درہ اُتے قبضہ کر لیا تے مسلماناں اُتے یکدم پیچھے تو‏ں وار کر دتا۔ اسی اثناء وچ ایہ افواہ گرم ہوئی کہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم شہید کر دتے گئے نيں۔ ایہ سن کر اکثر اصحاب نے ہمت ہار دتی تے راہِ فرار اختیار کيتی۔ کچھ لوگ میدان جنگ تو‏ں فرار ہو گئے تے تیسرے دن واپس آئے۔^[۲۸]۔ کچھ ارد گرد دیاں پہاڑیاں اُتے چڑھ گئے تے افسوس کیتا کہ اوہ عبد اللہ بن ابی دے نال کیو‏ں نہ چلے گئے۔ کچھ لوگاں نے ایہ سوچیا کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد زندگی کسی کم دی نئيں کچھ لوگ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال رہ گئے تے انہاں دی بھر پور حفاظت کيتی۔ اس موقع اُتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے علی کرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اک تلوار وی عنایت دی جو 'ذو الفقار' دے نام تو‏ں مشہور اے۔ اس دوران حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دانت شہید ہوئے۔ حمزہ ۔ وی شہید ہو گئے۔^[۲۸]۔^[۲۹] اس بارے وچ اللہ نے قران وچ فرمایا۔

جدوں تسیں (افراتفری دی حالت وچ ) بھاجے جا رہے سن تے کسے نو‏‏ں مڑ کر نئيں دیکھدے سن تے رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اس جماعت وچ (کھڑے) جو تواڈے پیچھے (ثابت قدم) رہی سی توانو پکار رہے سن پھر اس نے توانو غم اُتے غم دتا (ایہ نصیحت و تربیت سی ) تاکہ تسیں اس اُتے جو تواڈے ہتھ تو‏ں جاندا رہیا تے اس مصیبت اُتے جو تساں اُتے آن پئی رنج نہ کرو تے اللہ تواڈے کماں تو‏ں خبردار اے۔
سورۃ آل عمران آیت 153

کچھ وقفے بعد اصحاب میدان وچ واپس آنا شروع ہو گئے۔ چونکہ مشرکین اپنے بھاری سامانِ جنگ مثلاً زرہ بکتر دی وجہ تو‏ں احد دے پہاڑ اُتے چڑھ نہ سکے اس لئی کئی مسلماناں دی جان بچ گئی۔ ابو سفیان دی بیوی ہندہ تے اس دے نال کچھ لوگاں نے مسلما‏ن شہداء دے ناک تے کان کاٹے تے ہندہ نے حمزہ ۔ دا کلیجا کڈ کے چبایا جس دا حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں بے حد رنج رہیا۔ کچھ مسلماناں دے واپس آنے تے ایہ معلوم ہونے دے بعد کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم شہید نئيں ہوئے، مشرکین نے جنگ تو‏ں مکہ دی طرف واپسی اختیار کيتی۔^[۳۰]

حمزہ سید الشہداء دی شہادت

مشرکین نے اپنے ہتھیاراں تو‏ں مسلماناں اُتے حملہ آور ہوئے تے انہاں دی وڈی تعداد نو‏‏ں شہید کیتا؛ سب تو‏ں زیادہ اہ‏م رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا، حمزہ بن عبد المطلب سن جس اُتے جبیر بن مطعم دے غلام وحشی نے نیزے دا وار کیتا تے پھر انہاں دا سینہ چاک کیتا تے انہاں دا کلیجہ کڈ کر ابو سفیان دی بیوی ہند دے سپرد کیتا جس دا باپ جنگ بدر وچ حمزہ دے ہتھو‏ں ہلاک ہوچکيا سی ۔ ہند بنت عتبہ نے حمزہ دا کلیجہ چپایا۔ پیغمبر اکرمؐ حمزہ دی شہادت تے انہاں دے بدن دا مثلہ ہونے اُتے بہت زیادہ مغموم تے غضبناک ہوئے۔^[۳۱]

شہداء دی تعداد

مسلماناں نے اپنے شہداء دی تدفین دا اہتمام کیتا تے پیغمبرؐ نے اک اک کردے شہداء دی میتاں اُتے ـ جنہاں دی تعداد 70 یا اس تو‏ں کچھ زیادہ سی ـ^[۳۲] تے ہر بار ایہی فرمایا کہ حمزہ سید الشہداء دا جسم مطہر وی ہر شہادت دے نال رکھیا جائے۔ تے ایويں حمزہ دی میت اُتے 70 یا کچھ زیادہ، مرتبہ نماز پڑھی۔^[۳۳] شہدائے احد ـ جنہاں نو‏ں کوہ احد دے دامن وچ سپرد خاک کیتا گیا اے ـ دے اسماء قدیم کتب وچ بیان ہوئے نيں۔ مشرکین وچو‏ں وی 20 تو‏ں کچھ ودھ افراد مارے گئے۔

نتائج

بعض لوگ اس جنگ نو‏‏ں مسلماناں دی شکست خیال کردے نيں تے بعض دے خیال دے مطابق اس دا کوئی ٹھوس نتیجہ نئيں نکلیا۔ بہرحال ایہ واضح ہو گیا کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ہدایات نو‏‏ں فراموش کرنے یا عسکری نظم و ضبط نو‏‏ں ترک کرنے دا کیتا نتیجہ نکل سکدا اے۔ جے درہ عینین اُتے تعینات لوگ درہ نہ چھوڑتے تو مسلما‏ن فتحیاب ہو چکے سن ۔ اس جنگ وچ ستر مسلما‏ن شہید ہوئے جدو‏ں کہ ستائیس مشرکین ہلاک ہوئے۔ مسلماناں نے اپنے شہداء نو‏‏ں اوتھے اُتے دفن کیتا۔

پیش منظر

اس غزوہ وچ کسی حد تک شکست اک تعمیری شکست ثابت ہوئی کیونکہ مسلماناں نو‏‏ں کچھ سبق ملے جو اگلی جنگاں وچ کم آئے۔ مسلماناں نو‏‏ں اپنی غلطیاں نو‏‏ں دیکھنے دا موقع ملیا۔ خدا نے قرآن وچ یقین دلیایا کہ حزن و ملال نہ کرو کیونکہ بالآخر مومنین ہی غالب آن گے۔

ابو سفیان دا موقف

بالآخر دو لشکر اک دوسرے تو‏ں جدا ہوئے، ابو سفیان دامن کوہ دے قریب آیا ـ جتھ‏ے مسلما‏ن موجود سن ـ تے بتاں دی ثناگوئی کردے ہوئے یوم احد نو‏‏ں یوم بدر دے برابر قرار دتا۔^[۳۴]

جنگ دی تاریخ

غزوہ احد بروز شنبہ، 7 شوال سنہ 3 ہجری ـ بمطابق 23 مارچ سنہ 625 عیسوی، انجام پایا۔^[۳۵] اُتے بعض مؤرخین دا کہنا اے کہ ایہ جنگ 15 شوال دے دن ہوئی ا‏‏ے۔^[۳۶]

آیات کریمہ دا نزول

منابع و مآخذ جنگ احد دی شان وچ نازل ہونے والی کئی آیات کریمہ ـ منجملہ: سورہ آل عمران دی آیات 121 تو‏ں 129 تک، ـ دی طرف اشارہ ہويا ا‏‏ے۔^[۳۷] ہور اس جنگ دے بارے وچ متعدد احادیث رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نقل ہوئیاں نيں۔^[۳۸] رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم غزوہ احد دے بعد کدی کدی شہدائے احد دے مزار اُتے حاضری دیندے سن ۔^[۳۹] تے اس دے بعد وی جو لوگ مدینہ دے سفر اُتے جاندے سن، شہدائے احد دی زیارت نو‏‏ں ہتھ تو‏ں نئيں جانے دیندے سن ۔

غزوہ احد وچ امیرالمؤمنین ؑ دا کردار

تمام مؤرخین و محدثین دا اتفاق اے کہ علی ؑ دا کردار دوسری جنگاں دی مانند، بے مثل و بےنظیر سی ۔ اس سلسلے وچ منقولہ روایات وچو‏ں چند روایات درج ذیل نيں:

1. آپ ؑ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے علمبردار سن ۔^[۴۰]

عماد الدین طبری، بشارۃ المصطفیٰ، ص186۔</ref> تے بقولے مہاجرین دا پرچم سنبھالئے ہوئے سن ۔ ^[۴۱]

1. مشرکین دا پرچمدار طلحہ بن طلحہ آپ ؑ دے ہتھو‏ں ہلاک ہويا۔ ^[۴۲] افراد نے یدے بعد دیگرے مشرکین دا پرچم اٹھایا جو آپ ؑ دے ہتھو‏ں مارے گئے؛ جس دے بعد مشرکین دا پرچم لہراندا نظر نہيں آیا۔^[۴۳]
2. خالد بن ولید دے حملے دے بعد سپاہ اسلام دی اکثریت نے فرار دی راہ اپنائی تو آپ ؑ نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی جان دا تحفظ کیتا۔^[۴۴]
3. ابن اسحق دی روایت دے مطابق اس جنگ وچ 22 مشرکین ہلاک ہوئے ^[۴۵] جنہاں وچو‏ں 12 افراد نو‏‏ں آپ ؑ نے ہلاک کیتا۔^[۴۶]
4. علی ؑ دی جانفشانی دیکھ کر جبرائیل نے آپ ؑ دی تعریف و تمجید دی تے انہاں دی مشہور ملکوندی ندا لا سیفَ إلّا ذوالفقارِ ولا فتی إلّا علیٌّ دی صدائے بازگشت میدان احد وچ ہی سنائی دت‏ی۔^[۴۷]
5. اس جنگ وچ آپ ؑ دے جسم اُتے لگے زخماں دی تعداد 90 تک پہنچی۔^[۴۸]
6. آپ ؑ ہی دی استقامت دی وجہ تو‏ں ہزیمت زدہ مسلماناں دی اک جماعت اک بار پھر رسول خداؐ دے گرد مجتمع ہوئی۔ ^[۴۹]
7. جدو‏ں آپ ؑ دا ہتھ ٹُٹ گیا تے پرچم گر گیا تو رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مسلماناں نو‏‏ں حکم دتا کہ پرچم آپ ؑ دے بائاں ہتھ وچ داں کیونکہ اوہ دنیا تے آخرت وچ میرے علمدار نيں۔ ^[۵۰]
8. جبرائیل نے علی ؑ دے جہاد دی طرف اشارہ کردے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ عرض کیتا کہ ایہ جانفشانی اے، تو آپؐ نے فرمایا: وہ میرے تو‏ں نيں تے وچ انہاں تو‏ں ہاں"، جبرائیل نے عرض کیتا "ماں وی آپ تو‏ں ہاں اے رسول خدا۔ ^[۵۱]

متعلقہ مآخذ

• پیغمبر اسلام
• مدینہ
• غزوہ بدر

حوالے

مآخذ