Halit bej Bërzeshta
Halit bej Bërzeshta i njohur nga bashkëkohësit si Bej Baba (Bërzeshtë, 1840 - Selanik, 24 janar 1909) ka qenë një veprimtar i Rilindjes Kombëtare dhe mjek ushtarak i Perandorisë Osmane.
Mid'hat Frashëri shkruante më 1926 te Kalendari Kombiar "çë ishte predikonjësi i Frashërit në Stamboll, ashtú ishte edhe Halidi në Manastir".[1] Konica në memuaret e veta për lëvizjen kombëtare e përshkruan "patriot të shkëlqyer, që shpërndau idetë e veta ndër njerëzit që e rrethonin".[2]
Biografi
U lind më 1840 në familjen e Sali Vretos në fshatin Bërzeshtë,[3] asokohe në kazanë e Starovës, mësimet e para i mori në mejtep nga hoxha i fshatit.[4] I ati mori rrugët e mërgimit për në Stamboll, ku nisi punë me mëditje si bahçevan te një çifligar,[5] ku më pas mori të birin. Tek po i njëjti çifligar punonin edhe kushërinjtë - Beqiri me të katër djemtë: Ymeri, Ibrahimi, Ismaili dhe Aliu.[6]
Vijoi shkollimin e mesëm në Stamboll, ku përparoi në mësimin e turqishtes e arabishtes.[4] Në moshën trembëdhjetë vjeçare i vdes i ati, kështu që nisi të siguronte jetesën dhe të kryente shkollën. Që të kryente shkollimin, për të u përkujdes kushëriri i tij, Ibrahimi[7] dhe kësodore ndoqi shkollën e lartë mjekësore ushtarake Askeri Tıbbiye İdadisi.[8] Më 1866 Ibrahimi u transferua me detyrë në Janinë, ku Haliti e ndoqi, dhe aty u njoh me vëllezërit Frashëri e në veçanti me Naimin.[9]
Më 1872-73 e thirrën në Stamboll, ku vijoi veprimtarinë si farmacist dhe pas disa vitesh u emërtua kryefarmacist (bashezaxhi) i oborrit sulltanor. Pas ngjarjeve të Lidhjes së Prizrenit, u delegua me punë në Manastir si kryefarmacist i korparmatës III.[10][11] Aty themeloi më 1896 Organizatën e fshehtë të shqiptarëve të Manastirit, së bashku me Fehim bej Zavalanin, Qiriazët, Sabri e Shefqet Frashërin[12][13] dhe shtëpia e tij u bë vendtakimi ku rakordohej për veprimin në bashkërendim me Komitetin e Stambollit për përhapjen e librave shqip me Shahin Kolonjën dhe idetë kombëtare në vilajet, ku bashkë me Zavalanin ishte më aktivi.[14] Kësodore nisi të përhapte këto tekste në vendlindje që më 1890, dhe për Dibrën e Ohrin bashkëpunonte me Hoxhë Vokën dhe Hamdi bej Çoku-Ohrin,[15] lider i shqiptarëve nacionalistë të Ohrit dhe Prespës.[16]
Vitet e fundit të shekullit XIX, ishte në kontakt të vazhdueshëm me Haxhi Zekën të Lidhjes së Pejës dhe komiteteve që ishin krijuar për kërkesat e autonomisë së vilajeteve shqiptare. Përsëriti vendimet e marra nga Lidhja në një kuvend në Dibër, dhe shtriu ndikimin për pajtim gjaqesh dhe mosgrabitjesh edhe ndër viset nga kishte prejardhjen e malësinë e Mokrës.[17] Vitet e mëpasme ndihmoi ekonomikisht shkollën e vajzave në Korçë deri në vetëmohim.[18]
Më 1905 u formua selia e klubit "Bashkimi" në Manastir,[19] njohur si Komiteti i fshehtë për lirinë e Shqipërisë nën prirjen e Halit Beut, me Zavalanin, Bajo Topullin, Sejfi Vllamasin, Gjergj Qiriazin,[11] Jashar Bitinckën, Aleksandër Baltadorin, Nuçi Naçin etj.[20] Pati ndikim të madh më vonë në dezertimet të shqiptarëve nga ushtria osmane për të formuar çeta komitësh.[21] Për veprimtarinë e tij propaganduese u arrestua nga autoritetet osmane (verën[22]) vjeshtën e 1907, në gjyqin ushtarak që iu bë u dënua me internim në Beirut dhe Damask. Kjo ngjati deri me Revolucionin Xhonturk të 1908, u kthye në Selanik, ku u emërua drejtor i spitalit ushtarak dhe brenda më pak se një viti, më 24 janar 1909 ndërroi jetë.[23]