Revolta e Qafë Barit

Në burgun e Qafë Barit ndodheshin rreth 500 të burgosur politikë, të dënuar me mbi 25 vite burg. Si pasojë e kushteve të këqija dhe dhunës së ushtruar, të dënuarit shpërthyen në revolta më 22 maj 1984.

24 të burgosur politikë në burgun komunist, u ngritën në një protestë të pazakontë dhe luftuan me gardianët kundër barbarisë së tyre. Ata u ngritën në revoltë duke përsëritur atë që kishte ndodhur më shumë se një dekadë më parë në burgun e Spaçit, në të njëjtën datë, në të njëjtin muaj, ku shpërthyen kërkesa të ngjashme për liri.^[1][3]

Revolta nisi në formë rezistence kundër punës së detyruar, mbëngjesin e 22 majit. Në orën 7.30, të dënuarit Ndue Pisha dhe Ndrek Nikolla u kthyen në fjetinë pa realizuar normën e punës, ndërkohë që të dënuarit Sokol Sokoli dhe Sokol Progri porositën të dënuarit e tjerë të mos shkonin në punë.

Policën u përpoqën të marrin situatën në kontroll. Një togë e përbërë prej 6 policësh me në krye komandantin e togës Edmond Caja, urdhëruan reshtimin e të dënuarve në mencë, ku do bëhej apeli dhe ato që refuzonin të ktheheshin në punë, do dërgoheshin në birucë. Rreth 20-24 të dënuar duke pasur në duar materiale të marra nga një godinë që po ndërtohej, qëndruan te sheshi mbi fjetore duke përbërë një skuadër përballë forcave të regjimit.^[3]

Më tej në kor, nga brenda rrethimit erdhi thirrja: Poshtë komunizmi! Poshtë diktatura! Poshtë diktatori! I gjithë kampi u rrethua me forca ushtarake të ardhura nga Tirana.^[1]

Në oborr filloi përleshja me policinë. Situata doli jashtë kontrollit të policisë dhe të dënuarit morën në dorë situatën për disa orë. Ata i vunë përpara policët që morën rrugën për të dalë jashtë kampit për të shpëtuar lëkurën.^[4] Vetëm kur dëgjuan krismat e plumbave të pushkëve, kryengritësit nisën tërheqjen nga kërkesat e tyre.

Sipas burimeve të shumta dhe kujtimeve të ish-të dënuarve, gjatë kryengritjes u njoftua jo vetëm Drejtori i Përgjithshëm i Burgjeve, por u kërkuan dhe përforcime nga Tirana.

Nga kujtimet e Bedri Blloshmit, ish i burgosur, rezulton se banorët e Barit dhe civilë nga fshatrat përreth, ishin nga të parët që ndërhynë dhe i erdhën në ndihmë Policisë për shtypjen e revoltës. Sipas kujtimeve të Blloshmit:" ...mbërritën një numër i madh civilësh të armatosur, policë dhe çeta vullnetare, gra të veshura me uniformë ushtarake që zunë pozicionet rrëzë pishave përballë kampit. Në kthesën e xhadesë përpara kampit u dukën tufa-tufa ushtarët me armë në dorë të cilët u përzien me civilët e armatosur buzë përroit, shumë afër kampit.".

Brenda në kamp kishte më shumë civilë se policë të cilët filluan të rrihnin të dënuarit. Policët e civilët filluan të na rrihnin. Qëllonin me shkelma e grushte se drunjtë ishin bërë të gjithë me gjak.^[4]

Shkrimtari Visar Zhiti, vetë i dënuar që vuajti në burgun e Qafë Barit, përshkruan pasojat e revoltës, e cila u mori jetën disa të burgosurve. Autoritetet e burgut, nisën me dënimet dhe mizoritë menjëherë pas shtypjes së revoltës. Disa prej të burgosurve u morën që atë natë nga qelitë, dhe u ekzekutuan pa urdhër gjykate.^[3]

Organizuesit e revoltës u dënuan me pushkatim, midis tyre Sokol Sokoli dhe Tom Ndoja. Në procesverbalin e pushkatimit, shënohen dhe fjalët e fundit të Sokolit dhe Ndojës. Fjalët e fundit të Sokolit ishin: “Mos më vrisni mbrapa. Gropën e hap vetë. Presidiumi i Kuvendit Popullor mirë ka ba. Nuk i kemi ba gja kujt”, ndërsa të Tomë Ndojës: “Të rrojë drejtësia!”.^[3]

Të dënuarit u lidhën me duar prapa e me zinxhirë në duar e këmbë. Në gojë iu vendosën lecka për t’i ndaluar të bërtiturat. Të lidhur ngado e me gojë të mbyllur, të dënuarit janë çuar drejt gropës së antenave në formën më të poshtër të mundshme. Ekzekutimi u krye nga nënoficerët Myftar Rama dhe Petrit Gjini. Ndryshe nga rastet e tjera, ata u ekzekutuan në gjoks e jo në kokë. ^[5]

Një tjetër fakt tronditës është urdhri i Hekuran Isait, që vendosi që sytë e dy të dënuarve me pushkatim, t’i jepeshin Ministrisë së Shëndetësisë për punë shkencore. ^[6]

Disa nga të burgosurit që organizuan dhe morën pjesë në revoltë, si dhe dënimet e tyre:^[5]

• Sokol Sokoli, me vdekje, pushkatim
• Tom Ndoja, me vdekje, pushkatim
• Sokol Progri, me 25 vjet burg
• Vllasi Koçi, me 25 vjet burg
• Martin Leka me 16 vjet burg
• Haxhi Baçinozi, me 21 vjet burg
• Bajram Vuthi, me 15 vjet burg
• Ndue Pisha, me 25 vjet burg
• Lush Bushgjoka, me 12 vjet burg
• Kostandin Gjordeni, me 10 vjet burg
• Lazër Shkëmbi, me 12 vjet burg
• Hysen Tabaku, me 11 vjet burg

Eshtrat e Sokol Sokolit dhe Tomë Ndojas u gjetën në vitin 2011, në kohën kur u inventarizua skema e varrimit, ndër të rrallat e trashëguara në arkivat e kohës. Pas shumë kërkimesh nga familjarët, trupat e tyre u gjetën të groposura në mjediset e ish antenave të Radio Shkodrës, rreth 4 kilometra nga qyteti, që dyshohet se është një nga vendekzekutimet e shumta, ku fshiheshin gjurmët e krimeve të komunizmit.^[7]

Pas gjetjes së eshtrave në vitin 2011, Presidenti i atëhershëm i Republikës Bamir Topi, dekoroi pas vdekjes Sokol Sokolin dhe Tomë Ndojan me Medaljen e Artë të Shqiponjës si Martirë të Demokracisë.^[8] Familjarë të viktimave dhe ish-të burgosur Qafë Brarit përkujtojnë çdo vit revoltën.

Padia për krime kundër njerëzimit

Në vitin 2019, Instituti për Studimin e Krimeve të Komunizmit dhe kryetari i kohës Agron Tufa, depozituan një padi kundër Edmond Cajës, ish-shef i Policisë së Burgut. Kjo padi, u depozitua në përvjetorin e pushkatimit të dy martirëve të demokracisë Tom Ndoja dhe Sokol Sokoli.

Edhe pse pa rezultat konkret, padia shënon një nga rastet e pakta të depozitimit në gjykatë të një padie për “krim kundër njerëzimit” për krime të ndodhura gjatë komunizmit. Padia përmbante dëshmi të të mbijetuarve, kundër një ish-bashkëpunëtori të regjimit. ^[9]