Ślōnsk

Historyczne miana ôdnoszōnce sie do Ślōnska:

• I–II stolecie: Suevus, Guthalus, Pliniusz Starszy, Klaudiusz Ptolemeusz
• IV stolecie: „de internis eius partibus Alba, Guthalus, Viscla amnes latissimi praecipitant in oceanum”, Gaius Iulius Solinus
• IX stolecie: Sleenzane civitates XV., Geograf Bajerski, 845
• X stolecie: „ab ipsa Craccoa usque ad flumen Oddere recte in locum, qui dicitur Alemure, et ab ipsa Alemura usque in terram Milze recte intra Oddere”, Dagome iudex
• XI stolecie: Zlasane Dokumynt praski, 1086
• XII stolecie: ducatu Wratislauiensi”, „regione Wratislaviensi”, „provincia Wratislaviensi”, „regione Zleznensi” Gall Anonim, kol. 1114
• 1163: Silensii provincia
• 1198: Wroczlaviensi provincia
• XII stolecie: Slesiensibus provincie
• XII–XIII stolecie: dux Zlesie, 1204
• XIII stolecie: dux Slesie, Zlesie, 1228, 1236, 1239, 1248
• XIII stolecie: dux Silesiae
• XIV stolecie: Silesia

Etymologijŏ miana Ślōnsk je spōrnŏ.

Piyrszym, kery zauważył korelacyjõ miana rzyki Ślynzy ze Ślōnskem bōł miymiecki humanista Konrad Celtes^[1], pisze ôn, iże Ŏdra (to znaczy antycznŏ Suevus) przibierŏ dopływ rzyki Slesus, ôd keryj je miano ślōnskij ziymie – Hic Odera (a priscis qui nomina Suevus habebat) Nascitur et Codani praecipitatur aquis Suevus, qui Slesum socium sibi convocat amnem Aquo nunc nomen Ślesin terra gerit^[2]. Do interpretacyje Celtisa nawiōnzoł polski filolog Jerzy Samuel Bandtkie, fungujōncy we Wrocławiu na przełōmie XVIII/XIX stoleciŏ. Uwŏżoł ôn, iże ôd miana rzyki Ślynza przijōnli swoje miano słowiańscy Ślynżanie (Sleenzane u tm. Bajerskiego Geografa ze kol. 845 roku), ale tyż miano gōry Ślynży a rozciōngajōncyj sie przi nij krajiny.

Podle M. Rudnickigo a S. Rosponda, miano Ślynża abo Ślynż mŏ za to ścisły zwiōnzek ze słowiańskim słowym ślyng abo ślymp, co ôznaczŏ włażnawy abo podmokły plac^[3][4].

Ślōnski badŏcz Ignaz Imsieg (XIX stolecie) uwŏżoł, iże miana gōry, rzyki (a regiōnu) majōm zwiōnzek ze mianym plymiynia Silingōw^[5][6][7]. Stanowisko to ôstało wszeôbecnie zaakceptowane we naukowych kryngach, tak miymieckich, jak i słowiańskich, po czym praktycznie ôbowiōnzowało aże do czasōw miyndzywojynnych, a zyskiwało uznanie we Zachodnij Ojropie jeszcze we trzecij sztwierci XX stolecia.

Miana Ślōnska we roztōmajtych gŏdkach snŏdź majōm spōlnõ etymologijõ — polskŏ: Śląsk; miymieckŏ: Schlesien; czeskŏ: Slezsko; dolnosorbskŏ: Šlazyńska; gōrnosorbskŏ: Šleska; łacina, szpanielskŏ i angelskŏ: Silesia; francuskŏ: Silésie; niyderlandzkŏ: Silezië; italskŏ: Slesia; słowackŏ: Sliezsko; kaszubskŏ: Sląsk.

Symbolika Ślōnska wywodzi sie ze familijnych wapynōw ślōnskich Piastōw. Po rŏz piyrszy ôbraz ôrła użōł na swojim sztymplu princ Kazimiyrz I ôpolski we 1222 roku. Je to tyż nojstarszy ôbrŏz ôrła jako ksiōnżyncego ymblymu na polskich ziymiach. Na ziymiach Dolnego Ślōnska używano wapyna dolnoślōnskich Piastōw, kery mioł czŏrnego ôrła we złotym polu ze strzybrnõ piskōm na krzidłach, ekstra ze strzybrnym krziżym postrzodku (ôsobliwie ôd czasōw kontrreformacyje)^[8]. Za to ziymie Gōrnego Ślōnska przijmowały zaôbycz wapyn Piastōw gōrno ślōnskich, kery mioł złotego ôrła we błynkitnym polu. Wapyn tyn ulygoł stylistycznym modyfikacyjōm a pōmianōm. Niykere jednotki administracyjne używały ino chyty abo ino wiyrchnij tajli ôrła. Wapyny piastowskich princōw przijōnły do swojich wapynōw a fanōw place a administracyjne jednotki położōne na Ślōnsku.

Farby ziym powiōnzane sōm ze kolorystykōm jejich ôsłōn wapynowych. We pruskich czasach litŏ prowincyjŏ Ślōnsk używoła fany ze biołym, poziōmym pasym u gōry a żōłtym u spodka. We tradycyji przijōnło sie, iże wapyn a farby dolnoślōnske używane sōm we tym samym czasie za symbole Ślōnska we cołkości^[9].

Granice

Za piyrsze, krajym regiōnu bōł wodny tajlōng Gōrnyj Ŏdry. Poza Ślōnskim rozlygowany bōł Bytōm, kery leżoł we dorzyczu Wisły (małopolski grōd). Ślōnsko-wielgopolskŏ granica bōła ôznoczanŏ ôd lynije wodnygo tajlōngu Ôdry a Warty, a połedniowym krajym bōły gōrske wiyrchy. Podle kōncepcyje ruchu ludności rzykōma, do Ślōnska wrachowowała siy kłodzkŏ ziymia we dorzyczu Ôdry. Nojstarszŏ granica Ślōnska a Łużycy biygła podle Łużyckij Nysy.

Na połedniowym wschodzie tradycyjnōm granicōm je rzyka Bioło (kraj miyndzy downymi diecezyjōma – wrocłowskōm i krakowskōm, choć ôd 1179 roku do XV stolecio ziymie Ôświyncimskigo Ksiōnżynstwa, Zatorskigo Ksiōnżynstwa a Siewierskiēgo Ksiōnżynstwa noleżały do ślōnskich Piastōw). Na połedniowym wschodzie kraj biygnie wiyrchōma Ślōnskigo Beskidu, jak: Klimczok, Kotorz, Malinowsko Skała, Baranio Gōra a Ŏchodzita. Na wyżce sztadōw Czechowicē-Dziedzicy, Pszczyna a Bieruń granicowōm rzykōm je Wisła (do ujścio Przymsze), a potym Przymsza. We Gōrnoślōnskim Industryjnym Ôkryngu krajym je Brynica.

We miymieckij tradycyji granice prowincyje Ślōnsk spamiyntane sōm jako tradycyjne kraje Ślōnska, przi czym wrachowujōm do niygo m.in. teryny rozlygowane na zachōd ôd Kwisy, przi tym we polskij tradycyji na zachodzie to gynau Kwisa je krajym. Te porōżniynia dajōm baza na haja ô tyn kraj. Problym je tyż połedniowo granica Dolnego Ślōnska, kero biygnie wiyrchōma Sudetōw – podle niykerych kłodzko ziēmia je ôsobnym historycznie placym.

Warōnki naturalne

Ślōnsk je rozlygowany we gōrnyj dukli Ôdry na połedniu i zŏchodzie a ôparty je ô paśma Sudetōw i Karpatōw. Jego zachodniŏ tajla, Dolny Ślōnsk je bauerskim regiōnym. Gōrny Ślōnsk położōny na rozlygłyj wyżce zebrany je we surowce mineralne.

Ukształtowanie terynu

Plac rozlygowanio Ślōnska je roztōmajty podle ukształtowaniŏ terynu. Na połedniu i zŏchodzie landszaft je gōrzisty (Sudety i Karpaty Zachodnie), w połedniowo-weschodnij czynści je wyżynny (Ślōnskŏ Chyża), ôstatek przestrzyństwa zajmujōm zaôbycz niziny.

Ślōnsk leży w Strzodkowoeuropejskij Nizinie (z wyjōntkym Sudetōw, Karpatōw Zachodnich jak tyż Chyże Ślōnskij). Rozciōngajōm sie sam ôd połedniŏ nastympujōnce makroregiony: Zachodnie Beskidy (Ślōnski Beskid, Ślōnsko-Morawski Beskid), Zachodniobeskidzkie Pogōrze, Ôświyncimskŏ Kotlina, Ôstrawskŏ Kotlina, Ślōnskŏ Chyża, Ślōnskŏ Nizina, Weschodnie Sudety, Postrzodkowe Sudety, Zachodnie Sudety, Sudeckie Przedgōrze, Ślōnsko-Łużyckŏ Nizina, Zielōnogōrske Zniesiynia, Trzebnicki Woł, Milicko-Głogowske Ôbniżynie, tajla Lubuskiego Pojezierza jak tyż Pradoliny Warciańsko-Ôdrzańskiej.

Nojwyższōm szpicōm Ślōnska je Śniyżka ô wysokości 1603 m n.p.m. bydōncŏ w Karkonoszach.

Hydrografijŏ

Nec wodnŏ formuje sie naôbkoło Ôdry i jeji dopływōw: Ôlzy, Kłodzkej Nysy, Bobru, Kaczawy, Baryczy, Kłodnicy, Małyj Panwi i inkszych. Weschodnie krańce Ślōnska leżōm w dorzeczu Wisły z nojdugszymi rzykami: Brynicōm, Przemszōm, Pszczynkōm, Gostyniōm i Biołōm. Na Ślōnsku źrōdła swoje mŏ tak Ôdra (w Ôdrzańskich Gōrach), jak i Wisła (Baraniŏ Gōra). Bezma cołki Ślōnsk je w zlewisku Bałtyckigo Morza, jyno pŏrã ciekōw wodnych zasiylo Morze Pōłnocne bez Łabã (z bazowymi rzykami: Izera, Dziwa Orlica, Úpa) jak tyż Czŏrne Morze bez Wŏg.

Klimat

Miasta

 Ekstra artikel: Mjasta Ślůnska.

Miasta na Ślōnsku, kerych populacyjŏ przekrŏczŏ 20,000 (na rok 1995).

	Wapyn	Miano	Populacyjŏ	Wiyrchnia	Państwo	Administracyjnŏ jednotka	Historycznŏ przinŏleżność
1		Wrocław	641,974[11]	293 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
2		Katowicy	351,521[12]	165 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
3		Ôstrawa*	325,508[13]	214 km²		morawsko-ślōnski krŏj	Gōrny Ślōnsk Czeski Ślōnsk
4		Bytōm	226,810[14]	69 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
5		Glywicy	213,392[15]	134 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
6		Zŏbrze	201,302[16]	80 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
7		Bielsko-Biołŏ*	180,397[17]	125 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk Małopolskŏ
8		Ślōnskŏ Ruda	165,873[18]	78 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
9		Rybnik	144,578[19]	148 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
10		Wałbrzich	139,219[20]	85 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
11		Tychy	133,760[21]	82 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
12		Ôpole	130,219[22]	97 km²		ôpolske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk Ôpolski Ślōnsk
13		Chorzōw	125,226[23]	33 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
14		Grinberg	116,329[24]	58 km²		lubuske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
15		Lignica	107,935[25]	56 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
16		Jastrzymbie-Zdrōj	103,309[26]	85 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
17		Lelyniŏ Gōra	93,460[27]	109 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
18		Hawiyrzōw	87,872[13]	32 km²		morawsko-ślōnski krŏj	Gōrny Ślōnsk Czeski Ślōnsk
19		Lubin	83,399[28]	41 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
20		Myslowicy	79,766[29]	66 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
21		Siymianowicy	78,101[30]	25 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
22		Głogōw	74,235[31]	35 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
23		Kandrzin-Koźle	70,648[32]	124 km²		ôpolske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk Ôpolski Ślōnsk
24		Władzisłōw	68,411[33]	50 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
25		Karwinŏ	67,265[13]	57 km²		morawsko-ślōnski krŏj	Gōrny Ślōnsk Czeski Ślōnsk
26		Piekary	66,984[34]	40 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
27		Tarnowske Gōry	66,935[35]	84 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
28		Żory	66,219[36]	65 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
29		Racibōrz	65,041[37]	75 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
30		Świdnica	64,911[38]	22 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
31		Frydek-Mistek*	63,213[13]	52 km²		morawsko-ślōnski krŏj	Gōrny Ślōnsk Czeski Ślōnsk
32		Ôpawa	62,669[13]	91 km²		morawsko-ślōnski krŏj	Gōrny Ślōnsk Czeski Ślōnsk
33		Świyntochłowicy	59,600[39]	13 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
34		Nysa	48,899[40]	27 km²		ôpolske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk Ôpolski Ślōnsk
35		Bolesławiec	44,436[41]	24 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
36		Knurōw	44,124[42]	34 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
37		Nowŏ Sōl	43,120[43]	22 km²		lubuske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
38		Trzyniyc	41,323[13]	85 km²		morawsko-ślōnski krŏj	Gōrny Ślōnsk Czeski Ślōnsk
39		Brzeg	39,937[44]	15 km²		ôpolske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk Ôpolski Ślōnsk
40		Ôleśnica	38,934[45]	21 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
41		Mikołōw	38,895[46]	79 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
42		Rychbach	38,066[47]	20 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
43		Cieszyn	37,357[48]	29 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
44		Czechowicy-Dziedzicy	35,686[49]	33 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
45		Bielawa	34,382[50]	36 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
46		Oława	31,877[51]	27 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
47		Żagań	28,335[52]	40 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
48		Czeski Cieszyn	28,267[13]	39 km²		morawsko-ślōnski krŏj	Gōrny Ślōnsk Czeski Ślōnsk
49		Nowŏ Ruda	27,186[53]	37 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
50		Lubliniec	26,961[54]	89 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
51		Kluczborek	26,829[55]	12 km²		morawsko-ślōnski krŏj	Dolny Ślōnsk Czeski Ślōnsk
52		Karniōw	26,052[13]	44 km²		morawsko-ślōnski krŏj	Gōrny Ślōnsk Czeski Ślōnsk
53		Jawor	25,737[56]	19 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
54		Frybork	24,817[57]	30 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
55		Prudnik	24,350[58]	21 km²		ôpolske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk Ôpolski Ślōnsk
56		Bogumin	23,989[13]	31 km²		morawsko-ślōnski krŏj	Gōrny Ślōnsk Czeski Ślōnsk
57		Rydułtowy	23,983[59]	15 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
58		Kamiynnŏ Gōra	23,487[60]	18 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
59		Gōrne Łaziska	23,031[61]	20 km²		ślōnske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk
60		Świybodzin	22,613[62]	17 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk
61		Wielge Strzelce	21,885[63]	30 km²		ôpolske wojywōdztwo	Gōrny Ślōnsk Ôpolski Ślōnsk
62		Polkowicy	21,825[64]	24 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo	Dolny Ślōnsk

* Niyblank na Ślōnsku

Miana placōw

Mocka placōw na Ślōnsku miało we historyji mocka mian. Przōdzi miana powstŏwały a zmiyniały sie spontanicznie. We II Rzeszy niykere miana utworzōno na przikłŏd dlŏ uczczynia Miymcōw niezwiōnzanych ze Ślōnskym, jak Hindenburg (Zŏbrze). We III Rzeszy masowo germanizowano słowiańske miana, wkludzano miana niyhistoryczne jak Hitlersee (Szczedrzyk), cuzamyn wiyncyj aniżeli 2000 mian. Po wojaczce mocka polskich mian powstoło spontanicznie, drōgōm spolszczenia gŏdki abo amatorskiego przekładu. Ôficjalne miana ôkryślyła jynzykoznawczŏ kōmisyjŏ, czasym prziwrŏcała dŏwne miano, czasym tworziła doimyntnie nowõ, bp. Dzierżoniów (Rychbach). Po wojaczce używanie miymieckich mian było zabrōniōne, po 1989 stały sie ône wszeôbecnie znane, a ôrdōnek ô myńszościach przizwŏlŏ na używanie miymieckich mian we gminach zamiyszkanych bez myńszość miymieckõ. Ôficjalnymi miymieckimi mianami sōm miana sprzed 1936 roku, na przikłŏd Stare Siołkowicy to Alt Schalkowitz, a niy Alt Schalkendorf.

Dwugŏdkowe tabule z mianami placōw czynsto sōm ôfiarōm wandalizmu ze zajty polskich (rzŏdzij miymieckich^[65]) miyszkańcōw regiōnu.

Naturalne sztofy

Ślōnsk je ludnym i zebranym we naturalne sztofy regiōnym. Ôd chyty XVIII stoleciŏ na jego terynie bōł wydobywany wōngel. Industryjŏ rozwijała sie, kej Ślōnsk bōł tajlōm Miymiec, a szpica ôsiōngła we latach siedymdziesiōntych XX stoleciŏ za czasōw PRL. We tym ôkresie Ślōnsk stoł sie jednym z nojsrogszych producyntōw wōnglŏ na świecie^[66].

 Ekstra artikel: Gyszichta Ślůnska.

W IV stoleciu p.n.e. ôd połedniŏ, bez Kłodzko, Celtowie weszli na Ślōnsk i zamiyszkali naôbkoło gōry Ślynży we bliżu terŏźnego Wrocławia, Oławy i Strzelina^[72].

Germańske plymiōna Lugii były piyrszy rŏz ôdnotowane na Ślōnsku we I stoleciu. Zachodni Słowianie i Lechici przibyli do regiōnu kole VII stoleciŏ^[73]. Miyjscowi Zachodni Słowianie zaczli znosić graniczne gysztele, take jak Ślōnskŏ Przesieka i Ślōnske Wały. Weschodniŏ granica ślōnskigo ôsadnictwa przebiygała na zŏchōd ôd Bytōmia, a na weschōd ôd Raciborza i Cieszyna. Na weschōd ôd tyj piski miyszkało blisko spokrewniōne plymiã Lechitōw - Wiślanie. Jejich pōłnocnŏ granica przebiygała we dukli Baryczy, na pōłnoc ôd keryj miyszkało plymiã Polanōw Zachodnich, kere nadało Polsce swoje miano^[74].

Piyrszymi znanymi państwami na Ślōnsku były Wielge Morawy i Czechy. We X stoleciu gospodzin Polski Mieszko I z dynastyje Piastōw prziłōnczōł Ślōnsk do polskigo państwa. We czasie fragmyntacyje Polski Ślōnsk i ôstatek krŏju ôstały potajlowane miyndzy mocka niyznŏleżnych ksiynstw reskyrowanych bez roztōmajtych ślōnskich princōw. We tym czasie miymiecke wpływy kulturowe i etniczne wzrosły we wyniku imigracyje z miymieckij tajli Świyntego Rzimskigo Cysŏrstwa. We 1178 roku czynści krakowskigo ksiynstwa naôbkoło Bytōmia, Ôświyncimia, Chrzanowa i Siewierza ôstały przekŏzane ślōnskim Piastom, chociŏż jejich ludność była zaôbycz wiślana, a niy ślōnskigo byciŏ^[74].

We 1241 roku, po najechaniu Małopolski, Mongołowie najechali Ojropã i Ślōnsk, co wywołało wszeôbecnõ panikã i masowe zaucieczki. Złupili srogõ tajlã regiōnu i pokōnali połōnczōne polske i miymiecke wojska pod kōmyndōm Henryka II Bogomyślnego we bataliji pod Lignicõ, kerŏ miała plac pod Lignickim Polym we bliżu ślōnskigo miasta Lignica. Po śmierci jejich khana (prziwōdcy) Ordy Mongołowie uzdali niy naciskać dalij we głōmb Ojropy, ale wrōciyli na weschōd, coby wziōńć udzioł we ôbiorach nowego Wielgigo Khana.

W latach 1289-1292 czeski krōl Wacław II ôstoł zwierzchnikym niykerych gōrnoślōnskich ksiynstw. Polscy mōnarchy zrzekli sie erbowych praw do Ślōnska dopiyro we 1335 roku^[75]. We 1337 Luksymburski Jōn przekŏzoł ślōnskim Piastom miasto Prudnik i ôkolice. Ślōnsk (jako ślōnske ksiynstwa) stoł sie tajlōm Czeskij Korōny we rōmach Świyntego Rzimskigo Cysŏrstwa i przeszła z tã korōnōm do habsburskij mōnarchije Austryje w 1526 roku.

We XV stoleciu we granicach Ślōnska dokōnano pŏru pōmian. Tajla ziym przekŏzanych ślōnskim Piastom we 1178 roku kupiyli polscy krōle we drugim chycie XV stoleciŏ^[74]. W 1742 roku wiynkszość Ślōnskŏ ôstała zajyntŏ bez krōla Prus Fryderyka Wielgigo we wojaczce ô austryjŏckõ sukcesyjõ, a we 1815 roku powstoła Pruskŏ Prowincyjŏ Ślōnsk; we kōnsekwyncyji Ślōnsk stoł sie tajlōm Miymieckigo Cysŏrstwa, powstōnego we 1871 roku.

Po I światowyj wojaczce ô tajlã Ślōnska, Gōrny Ślōnsk, walczyły Miymcy i nowo niypodlygłŏ Polskŏ. Liga Nŏrodōw zôrganizowała we 1921 absztimōng w tyj sprawie, we wyniku kerego 60% głosōw ôddano na Miymcy i 40% na Polskõ^[76]. Po trzecim ślōnskim powstōniu (1921) nojbarzij wysuniyntŏ na weschōd tajla Gōrnego Ślōnska (cuzamyn z Katowicami) ôstała prziznanŏ Polsce, i stała sie ślōnskim wojywōdztwym. Pruskŏ Prowincyjŏ Ślōnsk we ôbrymbie Miymiec ôstoł ôwdy potajlowane na Prowincyjõ Dolny Ślōnsk i Prowincyjõ Gōrny Ślōnsk. Wtynczŏs Austryjŏcki Ślōnsk, niywielgŏ tajla Ślōnska zachowanŏ bez Austryjõ po ślōnskich wojaczkach, ôstała z wiynksza prziznanŏ nowyj Czechosłowacyje (Czeski Ślōnsk i Zaolzie), chociŏż wiynkszość Cieszyna i teryn na weschōd ôd niego trefiyła do Polski.

Kōnferyncyjŏ we Poczdamie we 1945 roku ôkryślyła piskã Ôdry i Nysy za granicã miyndzy Miymcami a Polskõ, we ôczekowaniu na ôstatecznõ kōnferyncyjõ z Miymcami, kerŏ antlich nikej sie niy ôdbyła^[77][78][79]. Administracyjny tajlōng Ślōnska we Polsce zmiynioł sie pŏrã razy ôd 1945 roku. Ôd 1999 roku je potajlowany miyndzy wojywōdztwa lubuske, dolnoślōnske, ôpolske i ślōnske. Czeski Ślōnsk je terŏźnie tajlōm Republiki Czeskij, tworzi morawsko-ślōnski krŏj.

Literatura

Jedna z nojstarszych ksiōng szkryflonych na Ślōnsku je ksiynga henrykowskŏ. Je to stuzajtno ksiynga spisano po łacinie chrōnika ŏpactwa cystersōw we Hynrykowie we Dolnym Ślōnsku. Tajla piyrszo tyj ksiyngi ŏpisuje lota ŏd fōndacyje klasztoru we 1227 bez Hajnla Brodatygo do 1259, tajla drugo prowadzi historyjo ŏpactwa do 1310. Ksiynga zawiyro we zapiskach z 1270 zdaniy, o kerym siy godo, że je nojstarsze zaszkryflane we godce polskij, czeskij a ślōnskij (te godki bôły tedy blank na siy podane):

,,Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai"
co je po ślōnsku:,,Dej, jo pobrusza, a ty pocziwej,
a po polsku: ,,Daj, ja pomielę, a ty odpoczywaj.

Muzyka

Na Ślōnsku je sam 7 filharmonii, a dwie Akademie Muzyczne - we Katowicach a Wrocławie. Trza jeszcze pedzieć o ludziach, kerzy ta muzyka piszom. Nojbarzi znani we świecie to: Grzegorz Gerwazy Gorczycki, Georg Philipp Tellemann, Edward Bogusławski, Jan Wincenty Hawel, Wojciech Kilar.

Schlesisches Musikfest (ślōnske tumaczeniē:Ślōnski Muzyczny Fest) to fest kery ôdbywo sie ôde 1876 z pauzōm we lotach 1942-1996.

Ślōnsko kuchnia

 Ekstra artikel: Kuchńa ślůnsko.

Ślōnsko kuchnia je fest charakterystycznŏ, noleżi do kuchńi strzodkowoojropejskich, nale mogymy pedzieć, że w każdyj tajli Ślōnska warzi sie trocha inaczij. Bez wiela lot mioła ajnflusy ze polskom, miymieckom a czeskom, beztoż na cołkim Ślōnsku jodło niē je take some. Na Ślōnsku je wiela jodła kere nikaj indzij na ziymie niy ma, nale nikere potrawy sōm take kej na terynach z kerych mioły ajnflus. Powszechnie uważo sie, iże nojczynstszym ślōnskim jodłym sōm rolady wroz ze ślōnskimi kluskōma a modrōm kapustōm, zaś piyrsze danie musi być nudelzupa.

Ôblyczynia ludowe

Ôblyczynia ludowe Dolnego Ślōnska^[80]:

• ôblyczynie lelyniogōrske
• ôblyczynie kaczawsko-nadŏbrzańske
• ôblyczynie karkonoske
• ôblyczynie kłodzke
• ôblyczynie wołbrzyske
• ôblyczynie wrocławske
• ôblyczynie głogowske (ôsobno zorta)
• ôblyczynie z terynōw Nysy

Ôblyczynia ludowe Gōrnego Ślōnska^[80]:

• ôblyczynie cieszyńske
• ôblyczynie pszczyńske
• ôblyczynie raciborske
• ôblyczynie rozbarske (gōrzańske)
• ôblyczynie Jackōw jabłōnkowskich
• ôblyczynie Gōrali ślōnskich
• ôblyczynie Lachōw ślōnskich

Tańce

Nojbarzij znane ślōnske tańce to: Trojak, Grozik, Ôwczarek, Diobōłek, Gołōmbek, Puszczany, Ôd buczku.Wielgo tukej je rola ZPiT "Śląsk" im. S. Hadyny, kery stoł siy nojwiynkszym i nojznońszym propagatorym ślōnskiyj kultury we Polsce i na świyciy.

Tradycyje

• Świynta: 4 grudnia je ôbchodzōne świynto Barbory, patrōnki grubiorzōw, zaś 4 maja Dziēń św. Floriana - patrōna hutnikōw. Zauobycz te niy sōm wolne ôd roboty, zaczyno siy je ôd Mszy we kościele, niyskorzij je pochōd ze hutniczōm abo bergmańskōm ôrkestrōm a pod kōniec nojczynścij je robiōny fest.
• Na Ślōnsku ôbchodzi siy Abrahama - 50. geburstag
• Na Ślōnsku popularny je karciany szpil szkat.
• Popularno na Ślōnsku je tyż hodowla gołymbi (we gołymbiokach).
• Ślōnzoki niy ôbchodzōm imienin

Ze Ślŏnska je 17 ludzi, kerych ŏtrzymoło nadgroda Nobla, ze tygo dziesiynciu pochodziōło ze Wrocławia:

• pisorze – Theodor Mommsen (1902), Gerhart Hauptmann (1912)
• fizyki – Otto Stern (1943), Phillip Lenard (1905), Max Born (1954), Maria Goeppert-Mayer (1963), Johannes Georg Bednorz (1987), Hans Georg Dehmelt (1989)
• chymiki – Eduard Buchner (1907), Fritz Haber (1918), Friedrich Bergius (1931), Kurt Alder (1950), Konrad Bloch (1964)
• dochtōry a biochymiki – Paul Ehrlich (1908), Gerhard Domagk (1939), Günter Blobel (1999)
• ekonōmista – Reinhard Selten (1994)

Bez lauryatōw nadgrody Nobla, wstrzōd Ślōnzokōw je tyż wiela inkszych naukowcōw, do bajszpila: Theodor Kaluza, Gregor Mendel, Fritz London, Maria Cunitz, Richard Courant, Carl Friedländer a Carl Wernicke.

Na Gōrnym Ślōnsku bazowymi ôstrzodkami religijnego kultu katolikōw sōm bazylika Nojświyntszyj Marii Panny i świyntego Bartłomieja we Piekarach jak tyż Sanktuarium świyntyj Anny na Anabergu na Anabergu. Wŏżnym placym we tyj czynści Ślōnska je tyż bazylika Narodzyniŏ Nojświyntszyj Maryi Panny we Pszowie.

Nojwŏżniyjszym ôstrzodkym religijnego kultu na Dolnym Ślōnsku je Sanktuarium świyntyj Jadwigi we Trzebnicy, we keryj spoczywajōm relikwie świyntyj Jadwigi, patrōnki Ślōnska.

Piyrsze protestancke tryndy dotrzały do regiōnu hned po wystōmpiyniu Martina Lutra we 1517 roku. Liczba wiernych kościoła Ewangelicko-Augsburskigo na samym Cieszyńskim Ślōnsku szacuje sie na bez 40 tys^[81]. Na Czeskim Ślōnsku dzioła Ślōnski Kościōł Ewangelicki Augsburskigo Zawiyrzyniŏ, do kerego we 2009 roku przinŏleżało kol. 15,6 tys. wiernych^[82].

Ôrganizacyjami fungujōncymi na terynie Ślōnska sōm miyndzy inkszymi: Ruch Autōnōmije Ślōnska, Stŏwarziszynie Ôsōb Nŏrodowości Ślōnskij a Pro Loquela Silesiana.

 Ekstra artikle: Ślůnzoki, Ślōnsko nacyjŏ.

Istniynie ôsobnyj ślōnskij nacyje je spōrne. We Polsce niy uznŏwŏ sie ślōnskij nacyje, tak samo we Czechach. Podle polskigo Nŏrodnego Wykazu Wszeôbecnego ze 2002 roku ślōnskõ nŏrodność zadeklarowało 173 148 ôsōb, za to we wykazie wszeôbecnym na terynie Czech we 2001 roku ślōnskõ nŏrodność deklaruje 10 878 ôsōb. Nojnowszy wykŏz ze roku 2011 wykŏzoł, iże do ślōnskij nŏrodności prziznŏwŏ sie 809 tys. ludzi. Z tego 362 tys. czuje sie ino Ślōnzŏkami, za to ôstatek Ślōnzŏkami a Polŏkami abo Ślōnzŏkami a Miymcami. We 2012 roku we Katowicach zespōł wyuczōnych pod kerownictwym prof. Adama Bartoszka ze Instytutu Socjologije Ślōnskigo Uniwerzytetu przekludziōł podszukowanie ôbywatelske we kerym miyndzy inkszymi spytano powtōrnie ô nacyje. We ôdpowiedzi na to pytanie 49,1% spytanych ôsōb skŏzała ślōnskõ nŏrodność (28,7% spytanych ôsōb skŏzała ślōnskõ a polskõ nŏrodność wrŏz, za to 20% ślōnskõ za jedynõ).

Przi analizowaniu sytuacyji socjologicznych panujōncyj na zaczōntku XX stoleciŏ podkryślŏ sie, iże Ślōnzŏki ze Ôpolskigo Ślōnska niy posiadali rozwiniyntyj nŏrodnyj świadōmości a przekōnaniŏ ô uczestnictwie we nŏrodnyj spōlnocie. Elymyntym jednoczōncym ta zbiorowość była wiynź regiōnalnŏ. Poza niylicznõ grupōm prawie manifestujōncōm swojã polskość, autochtōniczni Ślōnzŏki ze Ôpolskigo Ślōnskŏ piastowali swoje polske elymynta kulturowe niy za wyrŏz łōnczności ze polskõ nacyjōm, atoli za elymynt miyjscowego folkloru a kultury, dziynki keryj mogli ôdrōżnić sie ôd Miymcōw^[83][84].

Mŏwa

 Ekstra artikel: Ślůnsko godka.

Jednym z elymyntōw kulturowyj tożsamości Ślōnzŏkōw sōm używane bez nich dialekty, kere ôd stoleci przizwŏlały poznŏwać swojich a cudzych. Zmŏcniajōm ône spōjność grupy, a jejich wyzbycie sie rōwnoznaczne je z pociepniyńciym spōlnoty. A dyć przinŏleży swrōcić uwagõ, iże autochtōni z ludnościōm napływowõ używajōm literackij gŏdki, a dialektami posugujōm sie we familiji a ôbrymbie włŏsnyj zbiorowości. Podle klasyfikacyje Alfreda Zaręby na terynie Ślōnskŏ wystympujōm dialekty a gwary: chazacki, chwalimski, cieszyński, czadecki, glywicki, jabłōnkowski, kluczborski, niymodliński, prudnicki, sulkowski, sycowski, ôpolski.

Spōrny je status ślōnskij mŏwy. We gŏdkoznawczych publikacyjach ślōnszczyzna je uznŏwanŏ za dialekt polskij gŏdki. We polskim Nŏrodnym Wszeôbecnym Wykazie we 2002 roku używanie ślōnskigo we dōmowych kōntaktach zadeklarowało 56,6 tys. ôsōb^[85]. We wykazie ze 2011 roku było już 529 tys. takich deklaracyji^[86].

Czeskōm gŏdkōm i laszkimi dialektami ludność ôsprŏwiŏ przede wszyjskim na Czeskim Ślōnsku, polskōm gŏdkōm zaôbycz we polskij czynści Ślōnska, ślōnskim zaôbycz na Gōrnym Ślōnsku a miymieckōm gŏdkōm we miymieckij czynści Ślōnska i na Gōrnym Ślōnsku.

 Ekstra artikel: Ślůnski baukůnszt.

Piyrszy murowany budōnek na Ślōnsku, to snŏdź chrōm zbudowany we placu tuma we Wrocławiu, a potym kościōł świyntego Mikołaja we Cieszynie z chyty XI stolecia. Wczaśnij jednak powstŏwały na Ślōnsku ôbrōnne grody z spotrzebowaniym kamiynnych elymyntōw. Sroge pōmiany w landszafcie baukōnsztu ukŏzały sie we XII stoleciu na Dolnym Ślōnsku, społym z murowanym baukōnsztym epoki rōmanizmu. Piyrsze stawiynia z cegłōwek datowane sōm na czasy Bolesława Wysokigo. We tym czasie na ślōnskich ziymiach ukŏzało sie mocka zōmkōw a rezydyncyje społym ze mustrami bydōncymi z Francyje, Miymiec, eli Italije. Ôd czasōw renesansu Ślōnsk cechowoł zebrany religijny baukōnszt, zachowany do dzisiej zaôbycz we kształcie i stylistyce drzywniannych kościołōw^[87]. Nojstarszymi zachowanymi do naszych czasōw drzywniannych kościołōw sōm strzedniowieczne kościoły Wszyjskich Świyntych we Łaziskach i Siyrotach na Gōrnym Ślōnsku, za to nojstarszõ ôbrōnnõ wieżōm na Gōrnym Ślōnsku je Wieża Woka we Prudniku^{[uwaga 3][88]}.

Wielokrotnie bez Ślōnsk przenikali roztōmajte sznity baukōnsztu, przikładym może być klasycystyczny baukōnszt, keryj nojstarszym przedstŏwicielym na ślōnskich ziymiach je Pałac Dietrichsteinōw we Władzisławiu.

Nojsrogsze pōmiany baukōnsztu na Gōrnym Ślōnsku ukŏzały sie społym z przijściym industryjalnyj epoki we XIX stoleciu, a potym we latach PRL, kej prziszoł nŏrywny rozrost miast na tym terynie. Poza industryjalnym baukōnsztym a robotniczym ôsiedlōm takim jak bp. Kolōnijŏ Emma we Radlinie we XIX stoleciu i na zaczōntku XX budowane były tyż rezydyncyje posiedzicieli tukejszych statkōw Henckel von Donnersmarckōw a princōw z inkszych rodōw^[87].

• 
  Tum świyntego Jōna Chrzciciela we Wrocławiu
• 
  Tum świyntego Stanisława a świyntego Wacława we Świdnicy
• 
  Tum Podwyższenia Świyntego Krziża we Ôpolu

Ôbiekty Światowyj Erbowizny

• 
  Kościoły Pokoju, Świdnica i Jawor
• 
  Hala Stoleciŏ, Wrocław
• 
  Zabytkowŏ Gruba Strzybra, Tarnowske Gōry

• Historyjŏ Ślōnska
• Ślōnzŏki
• Ślōnskŏ gŏdka
• Ślōnski dialekt miymieckij gŏdki

Uobocz galeryjo na Wikimedia Commons:
Ślōnsk

• Silesia – historical region, Europe, Encyclopædia Britannica (ang.) [dostymp 28 lutego 2021]
• Szląsk, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 929, dir.icm.edu.pl (pol.) [dostymp 28 lutego 2021]
• Śląska Biblioteka Cyfrowa (Ślōnskŏ Digitalnŏ Bibliŏtyka), sbc.org.pl (pol.) [dostymp 28 lutego 2021]
• Stare brifkarty ze ślōnskich miast, vogel-soya.de (mjym.) [dostymp 28 lutego 2021]