Bắc Mỹ

Theo định nghĩa chính thức của Liên Hợp Quốc, "Bắc Mỹ" bao gồm 3 khu vực: Bắc Mỹ, Trung Mỹ và Caribe.^[3][4][5]

Pháp, Ý, Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Romani, Hy Lạp và các quốc gia Mỹ Latinh sử dụng mô hình 6 châu lục, trong đó Bắc Mỹ và Nam Mỹ được gộp thành một châu lục và tên gọi Bắc Mỹ được dùng để chỉ tiểu lục địa chứa Canada, Hoa Kỳ, Mexico, Saint Pierre và Miquelon (thuộc Pháp), và đôi khi cả Greenland và Bermuda.^{[6][7][8][9][10]}

Phân vùng

Bắc Mỹ được chia thành nhiều vùng về mặt địa lý, văn hóa hoặc kinh tế, và mỗi vùng đó lại bao gồm những vùng nhỏ hơn. Các vùng kinh tế được hình thành từ những khối thương mại chẳng hạn như khối Hiệp định Thương mại Bắc Mỹ hay khối Hiệp định Thương mại Trung Mỹ. Về mặt ngôn ngữ và văn hóa, lục địa này có thể được chia thành Mỹ Ănglê và Mỹ Latinh. Mỹ Ănglê bao gồm phần lớn khu vực Bắc Mỹ, Belize và các hòn đảo Caribe có dân số chủ yếu nói tiếng Anh (tuy một số khu vực, chẳng hạn như Louisiana và Quebec, có lượng lớn dân số nói tiếng Pháp; ở Quebec, tiếng Pháp là ngôn ngữ chính thức duy nhất^[11]).

Miền Nam lục địa Bắc Mỹ được chia thành hai vùng: Trung Mỹ và Caribe.^[12][13] Miền Bắc của lục địa cũng được phân chia thành các khu vực rõ ràng. Tên gọi "Bắc Mỹ" đôi khi được dùng để chỉ Mexico, Canada, Hoa Kỳ và Greenland thay vì toàn bộ lục địa.^{[14][15][16][17][18]}

Thuật ngữ "khu vực Bắc Mỹ" được dùng để chỉ các quốc gia và vùng lãnh thổ ở phía Bắc của Bắc Mỹ, bao gồm Hoa Kỳ, Bermuda, Saint-Pierre và Miquelon, Canada và Greenland,^[19][20]

Hai quốc gia có diện tích lớn nhất Bắc Mỹ, Canada và Hoa Kỳ, cũng được chia thành những vùng rõ rệt và được công nhận rộng rãi. Canada được chia thành (từ Đông sang Tây) Atlantic Canada, miền Trung Canada, đồng cỏ Canada, bờ biển British Columbia, và miền Bắc Canada. Mỗi vùng này lại bao gồm những vùng nhỏ hơn. Theo Cục Thống kê Dân số Hoa Kỳ, Hoa Kỳ được chia thành New England, các tiểu bang Trung-Đại Tây Dương, các tiểu bang Nam Đại Tây Dương, các tiểu bang Trung Đông Bắc, các tiểu bang Trung Tây Bắc, các tiểu bang Trung Đông Nam, các tiểu bang Trung Tây Nam, các tiểu bang miền Núi và các tiểu bang bờ Tây. Hai quốc gia này có chung khu vực Ngũ Đại Hồ. Ở cả hai quốc gia đều đã hình thành nên các siêu đô thị, chẳng hạn như ở Tây Bắc Thái Bình Dương hay các siêu đô thị Ngũ Đại Hồ.

Quốc gia và vùng lãnh thổ

Quốc huy	Quốc kỳ	Quốc gia hoặc vùng lãnh thổ[21][22][23]	Thủ đô	Diện tích[24]	Dân số (2018)[25][26]	Mật độ dân số
		Anguilla (Vương quốc Anh)	The Valley	91 km2 (35 dặm vuông Anh)	14.731	164,8/km2 (427/sq mi)
		Antigua và Barbuda	St. John's	442 km2 (171 dặm vuông Anh)	96.286	199,1/km2 (516/sq mi)
		Aruba (Vương quốc Hà Lan)	Oranjestad	180 km2 (69 dặm vuông Anh)	105.845	594,4/km2 (1.539/sq mi)
		Bahamas	Nassau	13.943 km2 (5.383 dặm vuông Anh)	385.637	24,5/km2 (63/sq mi)
		Barbados	Bridgetown	430 km2 (170 dặm vuông Anh)	286.641	595,3/km2 (1.542/sq mi)
		Belize	Belmopan	22.966 km2 (8.867 dặm vuông Anh)	383.071	13,4/km2 (35/sq mi)
		Bermuda (Vương quốc Anh)	Hamilton	54 km2 (21 dặm vuông Anh)	62.756	1.203,7/km2 (3.118/sq mi)
		Bonaire (Vương quốc Hà Lan)[27]	Kralendijk	294 km2 (114 dặm vuông Anh)	12,093	41,1/km2 (106/sq mi)
		Quần đảo Virgin thuộc Anh (Vương quốc Anh)	Road Town	151 km2 (58 dặm vuông Anh)	29.802	152,3/km2 (394/sq mi)
		Canada	Ottawa	9.984.670 km2 (3.855.100 dặm vuông Anh)	37.064.562	3,7/km2 (9,6/sq mi)
		Quần đảo Cayman (Vương quốc Anh)	George Town	264 km2 (102 dặm vuông Anh)	64.174	212,1/km2 (549/sq mi)
		Đảo Clipperton (Pháp)	—	6 km2 (2,3 dặm vuông Anh)	0	0/km2 (0/sq mi)
		Costa Rica	San José	51.100 km2 (19.700 dặm vuông Anh)	4.999.441	89,6/km2 (232/sq mi)
		Cuba	La Habana	109.886 km2 (42.427 dặm vuông Anh)	11.338.134	102,0/km2 (264/sq mi)
		Curaçao (Vương quốc Hà Lan)	Willemstad	444 km2 (171 dặm vuông Anh)	162.752	317,1/km2 (821/sq mi)
		Dominica	Roseau	751 km2 (290 dặm vuông Anh)	71.625	89,2/km2 (231/sq mi)
		Cộng hòa Dominica	Santo Domingo	48.671 km2 (18.792 dặm vuông Anh)	10.627.141	207,3/km2 (537/sq mi)
		El Salvador	San Salvador	21.041 km2 (8.124 dặm vuông Anh)	6.420.746	293,0/km2 (759/sq mi)
		Các vùng lãnh thổ phụ thuộc Venezuela (Venezuela)	Gran Roque	342 km2 (132 dặm vuông Anh)	2,155	6,3/km2 (16/sq mi)
		Greenland (Vương quốc Đan Mạch)	Nuuk	2.166.086 km2 (836.330 dặm vuông Anh)	56.564	0,026/km2 (0,067/sq mi)
		Grenada	St. George's	344 km2 (133 dặm vuông Anh)	111.454	302,3/km2 (783/sq mi)
		Guadeloupe (Pháp)	Basse-Terre	1.628 km2 (629 dặm vuông Anh)	399.848	246,7/km2 (639/sq mi)
		Căn cứ Hải quân vịnh Guantánamo (Hoa Kỳ)	—	116 km2 (45 dặm vuông Anh)	0	0/km2 (0/sq mi)
		Guatemala	Thành phố Guatemala	108.889 km2 (42.042 dặm vuông Anh)	17.247.849	128,8/km2 (334/sq mi)
		Haiti	Port-au-Prince	27.750 km2 (10.710 dặm vuông Anh)	11.123.178	361,5/km2 (936/sq mi)
		Honduras	Tegucigalpa	112.492 km2 (43.433 dặm vuông Anh)	9.587.522	66,4/km2 (172/sq mi)
		Jamaica	Kingston	10.991 km2 (4.244 dặm vuông Anh)	2.934.847	247,4/km2 (641/sq mi)
		Martinique (Pháp)	Fort-de-France	1.128 km2 (436 dặm vuông Anh)	375.673	352,6/km2 (913/sq mi)
		Mexico	Thành phố Mexico	1.964.375 km2 (758.449 dặm vuông Anh)	126.190.788	57,1/km2 (148/sq mi)
		Montserrat (Vương quốc Anh)	Plymouth, Brades	102 km2 (39 dặm vuông Anh)	4.993	58,8/km2 (152/sq mi)
		Nicaragua	Managua	130.373 km2 (50.337 dặm vuông Anh)	6.465.501	44,1/km2 (114/sq mi)
		Nueva Esparta (Venezuela)	La Asunción	1.151 km2 (444 dặm vuông Anh)	491,610	427,1/km2 (1.106/sq mi)
		Panama	Thành phố Panama	75.417 km2 (29.119 dặm vuông Anh)	4.176.869	45,8/km2 (119/sq mi)
		Puerto Rico (Hoa Kỳ)	San Juan	8.870 km2 (3.420 dặm vuông Anh)	3.039.596	448,9/km2 (1.163/sq mi)
		Saba (Vương quốc Hà Lan)[27]	The Bottom	13 km2 (5,0 dặm vuông Anh)	1,537	118,2/km2 (306/sq mi)
		San Andrés và Providencia (Colombia)	San Andrés	53 km2 (20 dặm vuông Anh)	77,701	1.468,59/km2 (3.803,6/sq mi)
		Saint Barthélemy (Pháp)[28]	Gustavia	21 km2 (8,1 dặm vuông Anh)[29]	7,448	354,7/km2 (919/sq mi)
		Saint Kitts và Nevis	Basseterre	261 km2 (101 dặm vuông Anh)	52.441	199,2/km2 (516/sq mi)
		Saint Lucia	Castries	539 km2 (208 dặm vuông Anh)	181.889	319,1/km2 (826/sq mi)
		Saint-Martin (Pháp)[28]	Marigot	54 km2 (21 dặm vuông Anh)[29]	29,820	552,2/km2 (1.430/sq mi)
		Saint-Pierre và Miquelon (Pháp)	Saint-Pierre	242 km2 (93 dặm vuông Anh)	5.849	24,8/km2 (64/sq mi)
		Saint Vincent và Grenadines	Kingstown	389 km2 (150 dặm vuông Anh)	110.211	280,2/km2 (726/sq mi)
		Sint Eustatius (Vương quốc Hà Lan)[27]	Oranjestad	21 km2 (8,1 dặm vuông Anh)	2,739	130,4/km2 (338/sq mi)
		Sint Maarten (Vương quốc Hà Lan)	Philipsburg	34 km2 (13 dặm vuông Anh)	41.940	1.176,7/km2 (3.048/sq mi)
		Trinidad và Tobago	Port of Spain	5.130 km2 (1.980 dặm vuông Anh)	1.389.843	261,0/km2 (676/sq mi)
		Quần đảo Turks và Caicos (Vương quốc Anh)	Cockburn Town	948 km2 (366 dặm vuông Anh)	37.665	34,8/km2 (90/sq mi)
		Hoa Kỳ	Washington, D.C.	9.629.091 km2 (3.717.813 dặm vuông Anh)	327.096.265	32,7/km2 (85/sq mi)
		Quần đảo Virgin thuộc Mỹ (Hoa Kỳ)	Charlotte Amalie	347 km2 (134 dặm vuông Anh)	104.680	317,0/km2 (821/sq mi)
Tổng				&000000002450099500000024.500.995	&0000000541720440000000541.720.440	22,1/km2 (57/sq mi)

Địa lý

Bắc Mỹ là phần phía Bắc của vùng đất thường được biết đến với các tên gọi Tân thế giới, Tây Bán cầu hay châu Mỹ.^[30][31][32] Bắc Mỹ là châu lục có diện tích lớn thứ ba sau châu Á và châu Phi.^[33][34] Kết nối bằng đường bộ duy nhất giữa Bắc Mỹ và Nam Mỹ là ở eo đất Daria hoặc eo đất Panama. Theo phần lớn các nhà địa lý học, điểm cực Đông Nam của Bắc Mỹ là khoảng cách Darién Gap nằm trên đường biên giới giữa Colombia và Panama, khiến cho gần như toàn bộ Panama được xem là thuộc Nam Mỹ.^[35][36][37] Tuy nhiên, một số nhà địa chất học cho rằng điểm cực Nam của Bắc Mỹ là eo đất Tehuantepec, Mexico; từ đây, Trung Mỹ trải dài theo hướng Đông Nam về phía Nam Mỹ.^[38] Các hòn đảo Caribe hay Tây Ấn được xem là một phần của Bắc Mỹ.^[39] Lục địa này có đường bờ biển dài và không đồng đều. Vịnh Mexico là thủy phận lớn nhất ở Bắc Mỹ, theo sau là vịnh Hudson. Các vịnh nổi bật khác bao gồm vịnh Saint Lawrence và vịnh California.

Trước khi eo đất Trung Mỹ được hình thành, khu vực này từng chìm dưới nước. Các hòn đảo Tây Ấn là những gì còn sót lại của một cây cầu đất liền từng kết nối Bắc và Nam Mỹ.

Ngoài khơi Bắc Mỹ có nhiều hòn đảo; nổi bật nhất là quần đảo Bắc Cực, quần đảo Bahamas, quần đảo Turks và Caicos, các hồn đảo Đại Antilles và Tiểu Antilles, quần đảo Aleut (trong đó có một số hòn đảo nằm trên Đông Bán cầu), quần đảo Alexander, hàng nghìn hòn đảo gần Bờ biển British Columbia, và Newfoundland. Greenland, một hòn đảo tự trị thuộc Đan Mạch và hòn đảo lớn nhất thế giới, nằm trên mảng kiến tạo với Bắc Mỹ (mảng Bắc Mỹ) nên được xem là một phần của lục địa này về mặt địa lý. Về mặt địa chất, Bermuda không phải là một phần của châu Mỹ mà là một hòn đảo được hình thành trên sống núi giữa Đại Tây Dương hơn 100 triệu năm trước. Địa điểm trên lục địa gần với Bermuda nhất là mũi Hatteras, North Carolina. Tuy nhiên, Bermuda vẫn thường được xem là một phần của Bắc Mỹ, đặc biệt là về mặt lịch sử, chính trị và văn hóa, vì mối liên hệ giữa hòn đảo này với Virginia cũng như các khu vực khác của lục địa.

Phần lớn lục địa Bắc Mỹ nằm trên mảng kiến tạo Bắc Mỹ. Một phần của miền tây Mexico, trong đó có Baja California, và một phần của California, bao gồm các thành phố San Diego, Los Angeles và Santa Cruz, nằm trên rìa phía Đông của mảng Thái Bình Dương. Hai mảng kiến tạo này giáp nhau tại đứt gãy San Andreas. Khu vực cực Nam của Bắc Mỹ và phần lớn Tây Ấn nằm trên mảng Caribe. Về phía Tây, mảng Bắc Mỹ giáp các mảng Juan de Fuca và Cocos.

Bắc Mỹ có thể được chia thành bốn khu vực lớn (mỗi khu vực bao gồm các khu vực nhỏ hơn): Đại Bình nguyên kéo dài từ Vịnh Mexico đến phía Bắc Canada; khu vực đồi núi phía Tây tương đối trẻ bao gồm dãy Rocky, Đại Bồn địa, California và Alaska; khu vực cao nguyên tương đối bằng phẳng ở phía Đông Bắc; và khu vực địa hình đa dạng phía Đông bao gồm dãy Appalachia, đồng bằng duyên hải dọc theo bờ biển Đại Tây Dương và bán đảo Florida. Mexico, bao gồm các cao nguyên và dãy núi trải dài, nằm chủ yếu ở phía Tây của châu lục, mặc dù đồng bằng duyên hải phía Đông của quốc gia này vẫn trải dài về phía Nam.

Khu vực đồi núi phía Tây được xẻ dọc ở giữa thành các dãy núi Rocky và các dãy núi duyên hải ở California, Oregon, Washington và British Columbia; ở giữa chúng là Đại Bồn Địa—một khu vực thấp hơn với những dãy núi nhỏ và hoang mạc thấp. Ngọn núi cao nhất ở đây là đỉnh Denali ở Alaska.

Địa chất

Lịch sử địa chất

Ở trung tâm Bắc Mỹ là một nền lục địa cổ được hình thành từ 1,5 đến 1,0 tỉ năm trước trong liên đại Nguyên sinh có tên là Laurentia.^[40] Từ cuối đại Cổ sinh đến đầu đại Trung sinh, Bắc Mỹ là một phần của siêu lục địa Pangaea cũng như các lục địa khác của thế giới ngày nay và giáp lục địa Âu-Á về phía Đông. Sự hình thành của Pangaea đã tạo ra dãy núi Appalachi khoảng 480 triệu năm trước, vì thế đây là một trong những dãy núi lâu đời nhất trên thế giới. Khi Pangaea bắt đầu rạn nứt vào khoảng 200 triệu năm trước, Bắc Mỹ trở thành một phần của Laurasia, rồi sau đó tách ra khỏi lục địa Âu-Á và trở thành một lục địa độc lập vào khoảng giữa kỷ Phấn trắng.^[41] Dãy Rocky và các dãy núi khác ở phía Tây cũng bắt đầu được hình thành trong một thời kỳ kiến tạo sơn xảy ra từ 80 đến 55 triệu năm trước. Eo đất Panama kết nối Bắc và Nam Mỹ có thể đã được hình thành từ 12 đến 15 triệu năm trước,^[42] còn Ngũ Đại Hồ (cũng như nhiều hồ và sông nước ngọt khác ở phía Bắc) được hình thành khi băng hà rút đi 10.000 năm trước.

Bắc Mỹ là nguồn gốc phần lớn tri thức của nhân loại về niên đại địa chất của Trái Đất.^[43] Khu vực địa lý mà hiện nay là Hoa Kỳ là nơi mà nhiều loài khủng long được phát hiện nhất trong số tất cả các quốc gia hiện đại.^[43] Theo nhà cổ sinh vật học Peter Dodson, điều này là kết quả của các yếu tố địa tầng học, khí hậu, địa lý, con người và lịch sử.^[43] Nguồn hóa thạch khủng long kỷ Jura Muộn nhiều nhất ở Bắc Mỹ là hệ tầng Morrison, phía Tây Hoa Kỳ.^[44]

Địa chất Trung Mỹ

Trung Mỹ là nơi xảy ra nhiều hoạt động địa chất như phun trào núi lửa và động đất. Năm 1976, ở Guatemala xảy ra một trận động đất lớn khiến 23.000 người thiệt mạng; Managua, thủ đô của Nicaragua, cũng bị các trận động đất tàn phá vào năm 1931 và năm 1972, trong đó trận động đất vào năm 1972 đã làm khoảng 5.000 người thiệt mạng; El Salvador đã bị tàn phá bởi một trần động đất vào năm 1986 và hai trận động đất vào năm 2001; một trận động đất đã tàn phá miền Bắc và miền Trung Costa Rica vào năm 2009, khiến ít nhất 34 người thiệt mạng; cũng vào năm 2009, ở một trận động đất mạnh ở Honduras đã làm ít nhất 7 người thiệt mạng. Năm 1968, núi lửa Arenal ở Costa Rica phun trào và khiến 87 người thiệt mạng. Nham thạch từ các núi lửa làm đất đai trở nên màu mỡ, từ đó tạo ra các khu vực cao nguyên có sản lượng nông nghiệp lớn có thể nuôi sống mật độ dân cư lớn.

Trung Mỹ có nhiều dãy núi; trong đó dài nhất là dãy Sierra Madre de Chiapas, dãy Cordillera Isabelia và dãy Cordillera de Talamanca. Ở giữa các dãy núi là những thung lũng màu mỡ phù hợp cho con người sinh sống; phần lớn dân số của Honduras, Costa Rica và Guatemala sống trong các thung lũng. Thung lũng cũng là nơi phù hợp để canh tác cà phê, đậu và các loại hoa màu khác.

Khí hậu

Bắc Mỹ là một lục địa rất lớn kéo dài từ vòng Bắc Cực đến chí tuyến Bắc. Greenland, cũng như khu vực Canadian Shield, có khí hậu đài nguyên với nhiệt độ trung bình 10 đến 20 °C (50 đến 68 °F), tuy nhiên, ở trung tâm Greenland là một dải băng rất lớn. Khí hậu đài nguyên này có phạm vi trên khắp Canada và kết thúc ở dãy núi Rocky (mặc dù vẫn bao gồm Alaska) cũng như ở cuối Canadian Shield, gần Ngũ Đại Hồ. Khu vực ở phía Tây dãy núi Cascade có khí hậu ôn đới với lượng mưa trung bình là 20 inch (510 mm).^[45] Miền duyên hải California có khí hậu Địa Trung Hải với nhiệt độ trung bình ở các thành phố như San Francisco là 57 đến 70 °F (14 đến 21 °C) trong suốt cả năm.^[46] Khu vực từ bờ Đông đến phía Đông tiểu bang North Dakota (theo chiều ngang) và đến tiểu bang Kansas (theo chiều dọc) có khí hậu lục địa ẩm với các mùa rõ rệt và lượng mưa trung bình hàng năm lớn, ví dụ như 50 inch (1.300 mm) ở Thành phố New York.^[47]

Sinh thái

Các loài động vật nổi bật ở Bắc Mỹ bao gồm bò bison, gấu đen, báo đốm, báo sư tử, cầy thảo nguyên, gà tây, linh dương sừng nhánh, gấu mèo, sói đồng cỏ và bướm vua.

Các loài thực vật nổi bật được canh tác ở Bắc Mỹ bao gồm thuốc lá, ngô, bí, cà chua, hoa hướng dương, việt quất, bơ, bông Mexico, ớt và vani.

Tìm hiểu thêm về Bắc Mỹ tại các dự án liên quan
	Từ điển từ Wiktionary
	Tập tin phương tiện từ Commons
	Tin tức từ Wikinews
	Danh ngôn từ Wikiquote
	Văn kiện từ Wikisource
	Tủ sách giáo khoa từ Wikibooks
	Tài nguyên học tập từ Wikiversity

• Tư liệu liên quan tới North America tại Wikimedia Commons
• "North America"/"Central America". The Columbia Encyclopedia, 6th ed. 2001-6. New York, Columbia University Press.
• "North America"/"Central America". Encyclopædia Britannica. 2006. Chicago, Encyclopædia Britannica, Inc.
• UN Statistics Division: Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings
• "North America" ( Lưu trữ 2009-10-28 tại Wayback Machine 2009-10-31)/ "Central America" ( Lưu trữ 2009-10-28 tại Wayback Machine 2009-10-31). MSN Encarta Online Encyclopedia 2006.
• American Heritage Dictionaries, North America and Central America Lưu trữ 2007-03-14 tại Wayback Machine
• Houghton Mifflin Company, "North America"
• Council on Hemispheric Affairs
• Consortium for North American Higher Education Collaboration
• WordNet Princeton University: Central America^{[liên kết hỏng]}
• Crystal Reference Encyclopedia, "North America" Lưu trữ 2010-12-29 tại Wayback Machine
• Internet World Map Study showing the geographic distribution of the Internet across North America.