Hồ Dầu Tiếng
Hồ Dầu Tiếng là một hồ nước nhân tạo nằm trên địa bàn 3 tỉnh gồm Tây Ninh, Bình Dương và Bình Phước thuộc vùng Đông Nam Bộ, Việt Nam. Hồ được hình thành do chặn dòng thượng nguồn sông Sài Gòn, là hồ thủy lợi lớn nhất Việt Nam và Đông Nam Á.[1][2] Với thời gian thi công lên tới 20 năm, hồ cũng trở thành công trình thủy lợi có thời gian thi công lâu nhất trong lịch sử thủy lợi Việt Nam.[3] Hiện nay, Hồ Dầu Tiếng chịu sự quản lý của Công ty Trách nhiệm hữu hạn Một thành viên Khai thác Thủy Lợi Dầu Tiếng – Phước Hòa trực thuộc Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn.[4]
| Hồ Dầu Tiếng | |
|---|---|
 Một góc hồ Dầu Tiếng | |
| Địa lý | |
| Khu vực |
|
| Tọa độ | 11°23′59″B 106°21′08″Đ / 11,399601°B 106,352119°Đ |
| Kiểu hồ | Hồ chứa |
| Nguồn cấp nước chính | Sông Sài Gòn |
| Nguồn thoát đi chính | Sông Sài Gòn |
| Lưu vực | 2.700 km² (1.000 mi²) |
| Quốc gia lưu vực |  Việt Nam |
| Diện tích bề mặt | 270 km² (104,2 mi²) |
| Các đảo |
|
Từ năm 2017, hồ Dầu Tiếng trở thành công trình liên quan đến an ninh quốc gia.[5]
Sơ lược
Hồ Dầu Tiếng nằm trải rộng trên địa bàn 4 huyện: Dầu Tiếng (tỉnh Bình Dương), Dương Minh Châu, Tân Châu (tỉnh Tây Ninh) và Hớn Quản (tỉnh Bình Phước)[6] với diện tích mặt hồ lên đến 270 km², tổng dung tích là 1,58 tỷ m³ nước.[7] Ngoài điều tiết nước xuống sông Sài Gòn, nhiệm vụ chính của hồ Dầu Tiếng là tưới trực tiếp cho trên 100.000 ha đất sản xuất nông nghiệp trên địa bàn tỉnh Tây Ninh và các tỉnh thành lân cận như Bình Dương, Thành phố Hồ Chí Minh và Long An. Hệ thống thủy lợi Dầu Tiếng có 3 kênh chính là kênh Đông, kênh Tây và kênh Tân Hưng có nhiệm vụ đưa nước về điều phối cho trên 1.550 km các tuyến kênh nhánh tại các địa phương.[8] Ngoài ra, hiện nay lòng hồ còn là nơi được người dân tận dụng để nuôi trồng thủy sản.[9][10]
Lịch sử
Khảo sát
Sau khi Việt Nam thống nhất, năm 1975, chính phủ Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã ra quyết định thành lập Đoàn khảo sát thiết kế thủy lợi Nam Bộ. Những bản đồ sơ khai về vùng đất để quy hoạch được tận dụng từ những tấm bản đồ 1:100.000 của chính phủ Việt Nam Cộng hòa. Năm 1976, ông Phạm Hùng – Phó Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Việt Nam đã phát động phong trào "Toàn dân, toàn quân ra quân làm thủy lợi" với tư tưởng "Thủy lợi là biện pháp hàng đầu để phục hưng đất nước".[3] Cũng trong thời gian này, nhiều cán bộ từ miền Bắc cũng đã được trung ương cử vào miền Nam để khảo sát và xây dựng hồ bao gồm ông Nguyễn Xuân Hùng – Phòng khảo sát địa hình, địa chất thuộc Viện Khảo sát thiết kế (Bộ Thủy lợi) làm Chủ nhiệm thiết kế công trình.[11] Trong lúc đi khảo sát, 7 cán bộ đã tử vong do dẫm phải mìn ở khu vực bên trong lòng hồ ngày nay. Trước khi xây dựng, tại khu vực chỉ có một vài điền chủ cao su có ý định xây dựng một cái hồ nhưng chỉ để làm nơi giải trí.[3]
Trước khi công trình được xây dựng chính thức, nhiều tuyến đập phụ cũng đã được bộ đội xây dựng từ những năm 1977.[3]
Xây dựng
Công trình thủy lợi Dầu Tiếng được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt vào năm 1979, khởi công xây dựng vào ngày 29 tháng 4 năm 1981 với tổng số vốn là 110 triệu USD[12] tại ấp Thuận Bình xã Truông Mít, huyện Dương Minh Châu, tỉnh Tây Ninh dưới sự hiện diện của Phó Thủ tướng Huỳnh Tấn Phát.[7] Lúc bấy giờ, hồ đã bị lãnh đạo tỉnh Tây Ninh phản đối vì tốn đất và 2/3 diện tích hồ là ở Tây Ninh nhưng lại đặt tên hồ là Dầu Tiếng, một địa danh của Bình Dương.[12] Không chỉ phản đối, Bí thư tỉnh Tây Ninh lúc bấy giờ là ông Trần Văn Tốt yêu cầu tất cả cơ quan trong tỉnh không tiếp đón Bộ Thủy lợi Việt Nam và không được bàn bạc về hồ Dầu Tiếng bao gồm cả Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh. Theo báo Nông nghiệp, Bộ trưởng Bộ Thủy lợi Nguyễn Thanh Bình cũng bị ông Tốt tố lên Ban Bí thư do lo ngại Cơ quan Tình báo Trung ương Hoa Kỳ cài vào phá hoại Việt Nam. Nhằm xoa dịu Tây Ninh, Thủ tướng Phạm Hùng đã đặt tên hồ là hồ Dầu Tiếng – Tây Ninh.[3] Tuy nhiên, Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Tây Ninh Đặng Văn Thượng lại ủng hộ xây dựng công trình. Lúc cao nhất, công trình đã huy động được lên tới 36.300 người và thấp nhất là 7.200 người xây dựng.[3] Mặc dù là tỉnh phản đối công trình nhưng hồ lại có sự đóng góp "to lớn của thanh niên, nhân dân tỉnh Tây Ninh" sau khi được ông Thượng và các các bộ của ông tham gia vận động quần chúng nhân dân đào kênh, xây hồ.[11]
Nguồn vốn xây dựng hồ được cho là từ khoản vay ưu đãi hơn 100 triệu USD của Ngân hàng Thế giới, lúc bấy giờ do Robert Strange McNamara làm Chủ tịch, ông từng là Bộ trưởng Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ và được xem như "kiến trúc sư trưởng" của chiến tranh Việt Nam.[13] Đây cũng là số tiền đầu tiên mà Nhà nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam vay thành công, chính vì vậy mà công trình này được xem là công trình đầu tiên sau năm 1975 được xây dựng bằng đô la Mỹ.[7][14] Nhân công xây dựng hồ lúc bấy giờ là các thanh niên, có thời điểm lên đến hàng chục ngàn người. Số liệu thống kê của tỉnh đoàn Tây Ninh cho biết, đến ngày công trình đưa vào vận hành, Tây Ninh và các tỉnh, thành lân cận đã huy động được hơn 450 ngàn lượt đoàn viên - thanh niên tham gia; thực hiện gần 15 triệu ngày công lao động; đào đắp được hơn 11,6 triệu m³ đất, xây lắp gần 54 ngàn m³ bê tông và đá xây... để xây dựng nên hàng ngàn km kênh và hàng ngàn công trình trên kênh.[9] Hồ cũng được xây dựng trong bối cảnh Việt Nam bị Khmer Đỏ tấn công biên giới.[15]
Để sở hữu diện tích khổng lồ vào năm 1982, hàng nghìn hộ dân ở xã Lộc Ninh, huyện Dương Minh Châu đã nhường nương rẫy của mình và di dời sinh sống ở nơi ở mới tại xã Truông Mít và Bến Củi.[1] Ngày 2 tháng 7 năm 1984, hồ bắt đầu tích nước và đến ngày 10 tháng 1 năm 1985, hệ thống thủy lợi Dầu Tiếng với hai tuyến kênh chính Đông và Tây chính thức đưa vào khai thác.[8][12] Năm 1985, ngay tại công trường, Thân Công Khởi - nguyên công nhân lái máy cạp tự hành, tham gia thi công đập chính và sau đó thi công kênh Tây, một trong 2 tuyến kênh huyết mạch của hồ Dầu Tiếng – đã được Chủ tịch Hội đồng Nhà nước Trường Chinh phong tặng danh hiệu Anh hùng lao động, ông là người duy nhất trong nửa triệu người thi công được danh hiệu này.[16] Từ năm 1996 đến năm 1999, kênh Tân Hưng được xây dựng để dẫn nước từ hồ Dầu Tiếng tưới cho các xã phía nam của hai huyện Tân Châu và Tân Biên.[17] Năm 2012, hồ thủy lợi Phước Hòa và kênh dẫn nước đi vào hoạt động để chuyển nước từ sông Bé sang sông Sài Gòn, từ đây bổ sung nước cho hồ Dầu Tiếng. Chính vì vậy, đây còn là công trình thủy lợi có chức năng chuyển nước từ sông này qua sông khác, hồ tiếp nước cho hồ.[18]
Hoạt động
Từ ngày 6 tháng 6 năm 2017, Thủ tướng Chính phủ và Bộ Công an đã cử cán bộ vào Tây Ninh quyết định đưa công trình hồ chứa nước Dầu Tiếng vào danh mục công trình quan trọng liên quan đến an ninh quốc gia.[5][19] Đến năm 2021, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn đã giao cho công ty chủ quản hồ thực hiện dự án đầu tư, sửa chữa nâng cao an toàn đập, hồ chứa nước với kinh phí 157 tỉ đồng và hoàn thành trong năm 2022 khi phát hiện những vết nứt. Công ty này còn đề xuất đầu tư 1.500 tỉ đồng để sửa chữa và nâng cấp hồ từ 2021 - 2025.[20]
Khai thác
Du lịch
Năm 2008, UBND tỉnh Tây Ninh đã kêu gọi đầu tư các khu vực du lịch hình thành bên trong hồ gồm: đảo Nhím, cù lao Sỉn, cù lao Tân Thiết, Tân Hoà, Bà Chiêm, Tà Dơ, Đồng Kèn và dọc bờ phía Nam của hồ.[21] Vào năm 2022, UBND tỉnh Bình Dương đã tổ chức cuộc họp nghe đơn vị tư vấn báo cáo Đề án du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng, giải trí rừng phòng hộ Núi Cậu – Dầu Tiếng giai đoạn 2021 – 2030 như "Đà Lạt thu nhỏ".[22] Vào năm 2016, nhiều người dân đã phát hiện ra một bãi tắm tự phát khu vực hồ Dầu Tiếng. Ngay sau đó, chính quyền địa phương đã yêu cầu người dân tháo dỡ, di dời khỏi khu vực lòng hồ vì không ai quản lý có thể gây mất an ninh trật tự và đuối nước.[23][24] Đến cuối tháng 5 cùng năm, khu vực này đã được UBND tỉnh Tây Ninh giao cho các đơn vị liên quan đầu tư cơ sở hạ tầng xuất phát, cải tạo thành bãi tắm tự nhiên mang tên "Biển Tây Ninh".[25]
Vào năm 2022, dưới sự quản lý của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Tây Ninh, Liên đoàn dù lượn, diều bay thể thao đã được thành lập với lễ ra mắt và biểu diễn dù lượn được tổ chức tại khu vực hồ Dầu tiếng, huyện Dương Minh Châu, tỉnh Tây Ninh[26] trong vòng 2 ngày là ngày 30 tháng 4 và 1 tháng 5.[27]
Thủy sản
Theo một khảo sát của Chi cục Chăn nuôi và thú y (Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Tây Ninh), hồ Dầu Tiếng có hơn 50 loài cá, trong đó có 10 loại có giá trị kinh tế như cá thát lát, cá lăng, cá lóc, cá cơm…[2] Mỗi năm, tỉnh Tây Ninh đã trích ngân sách từ 500 - 700 triệu đồng để thả hàng chục triệu con cá giống các loại vào hồ nhằm tái tạo nguồn lợi thủy sản.[21]
Thủy lợi
Hệ thống công trình thuỷ lợi Dầu Tiếng - Phước Hoà, dưới sự quản lý vận hành của Công ty TNHH MTV Khai thác thuỷ lợi Dầu Tiếng - Phước Hoà phục vụ cấp nước, chống lũ, đẩy mặn và cải tạo môi trường cho vùng hạ du lưu vực sông Sài Gòn và Vàm Cỏ Đông.[21] Hồ đang là nguồn cung cấp trực tiếp nước cho sản xuất với 116.953 ha thuộc địa bàn các tỉnh, thành phố: Tây Ninh (92.953 ha), Thành phố Hồ Chí Minh (12.000 ha) và Long An (12.000 ha); đồng thời tưới tạo nguồn cho ven sông Sài Gòn và sông Vàm Cỏ đông 93.954 ha.[28] Năm 2017, Đinh La Thăng đề nghị khởi động lại dự án đường ống nước nối từ hồ Dầu Tiếng về nhà máy nước ở Thành phố Hồ Chí Minh bằng cách kêu gọi xã hội hóa đầu tư.[29]
Trong đợt nắng nóng tại Việt Nam năm 2024, Long An đã đề xuất Công ty Trách nhiệm hữu hạn Một thành viên khai thác thủy lợi Miền Nam xả nước từ hồ Dầu Tiếng dẫn vào sông Vàm Cỏ Đông để đẩy mặn sau khi tỉnh ban bố tình trạng thiên tai hạn mặn cấp độ 4 vào ngày 17 tháng 4. Phía doanh nghiệp cũng đã chấp thuận và cam kết xả 7 triệu mét khối nước dẫn qua hướng sông Vàm Cỏ Đông nhằm hỗ trợ Long An.[30] Tuy nhiên sau đó, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Long An đã đề nghị hồ tăng cường mức xả để hỗ trợ tỉnh này.[31] Trước đó, hồ cũng đã phải xả nước để ngăn chặn tình trạng xâm nhập mặn ở sông Sài Gòn và hệ thống sông Đồng Nai.[32]
Nhà máy điện Mặt trời
Điện mặt trời Dầu Tiếng là nhóm nhà máy điện mặt trời xây dựng trên vùng đất bán ngập và ven hồ Dầu Tiếng ở các huyện Tân Châu và Dương Minh Châu tỉnh Tây Ninh, Việt Nam.[33] Chỉ với 10 tháng thi công xây dựng, vào tháng 6 năm 2019, nhà máy điên mặt trời Dầu Tiếng đã hòa vào lưới điện quốc gia và trở thành dự án lớn nhất Đông Nam Á về năng lượng sạch.[34] Chỉ vừa khánh thành, sản lượng điện đã bằng mức tiêu thụ điện hàng năm của khoảng 320.000 hộ gia đình Việt Nam.[35] Sau khi xây dựng, công trình đã góp phần đưa Tây Ninh trở thành "thủ phủ điện mặt trời" của cả nước.[36]
Công trình được bắt đầu khởi công vào cuối tháng 6 năm 2018 với tổng kinh phí lên tới 9,1 nghìn tỷ đồng trên diện tích khoảng 504 ha, công suất lắp đạt vào khoảng 420 MW. Dự án được xây dựng bởi Công ty Trách nhiệm hữu hạn Xuân Cầu của Việt Nam và Công ty Trách nhiệm hữu hạn B. Grimm Power Public của Thái Lan. Hai trong số ba nhà máy đầu tiên của cụm Nhà máy điện Mặt trời đã được khánh thành vào năm 2019.[37]
Liên quan
Tây Ninh phản đối xây dựng
Trước khi hồ Dầu Tiếng được xây dựng nhiều người dân và lãnh đạo tỉnh Tây Ninh đã phản đối do quan ngại việc chặn dòng sông Sài Gòn để tích nước làm hồ. Thậm chí có người dân còn tuyên bố, "Có bao nhiêu nước về đây, tôi uống hết!". Nhiều lãnh đạo tỉnh Tây Ninh lại phản đối và thắc mắc vì sao hồ chiếm đến 2/3 diện tích ở Tây Ninh nhưng lại đặt tên Dầu Tiếng theo tỉnh Bình Dương.[15] Bí thư tỉnh ủy Tây Ninh lúc này là ông Trần Văn Tốt đã yêu cầu các cơ quan trong tỉnh không tiếp đón Bộ Thủy lợi và không bàn bạc về hồ Dầu Tiếng. Thậm chí ông Tốt còn tố cáo Bộ trưởng Bộ Thủy lợi Nguyễn Thanh Bình lên Ban Bí thư do quan ngại ông là người của Cơ quan Tình báo Trung ương Hoa Kỳ cài vào nhằm phá hoại Việt Nam.[3] Theo chia sẻ của ông Đặng Văn Thượng – Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Tây Ninh lúc bấy giờ chia sẻ ông đã được gọi riêng để nói, "Hồ Dầu Tiếng hao tốn đất đai, công sức, không đem lại lợi ích cho dân Tây Ninh" và yêu cầu ông "không được bàn bạc, tiếp xúc, họp hành" với Bộ Thủy lợi do ông là người ủng hộ công trình này.[15] Thậm chí sau đó, Bộ Thủy lợi cũng đã phải tổ chức một hội nghị lớn do ông Phạm Hùng chủ trì để trình bày cơ sở khoa học của hồ.[15] Sau đó nhằm xoa dịu Tây Ninh, chính phủ đã cho phép quyết định đổi tên thành hồ Dầu Tiếng – Tây Ninh.[3] Ngoài ông Đặng Văn Thượng, còn có ông Võ Anh Tú và Võ Đức Thiện –giữ chức Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Tây Ninh ủng hộ công trình. Cả ba đã cùng nhau đi vận động người dân để đi đào kênh thủy lợi, tạo dựng hồ Dầu Tiếng.[11]
Khu vực sinh sống của những người không quốc tịch
Đến năm 2016, theo ghi nhận của chính quyền địa phương, tổng cộng đã có 352 hộ với hơn 1.000 người dân không có quốc tịch đang sinh sống ven lòng hồ thuộc xã Tân Thành, huyện Tân Châu, tỉnh Tây Ninh. Theo Bí thư Đảng ủy xã Dương Thị Vất, ban đầu chỉ có 3–4 hộ dân đến sinh sống nhưng sau đó số lượng này đã gia tăng nhanh chóng và dựng nhà tạm ngay trong đêm. Những người dân ở đây chia sẻ họ không thể sinh sống được ở Campuchia nên quyết định đi ngược thuyền về Việt Nam để sinh sống và số lượng này ngày càng gia tăng. Hầu hết người dân tại đây đều có nguồn gốc từ khu vực Biển hồ Campuchia. Cũng trong năm, Tây Ninh đã xây dựng hơn 100 ngôi nhà trên đất công cho những người dân không sinh sống. Đồng thời phối hợp với Sở Tư pháp tỉnh làm giấy tờ cho những người này. Tuy nhiên, tỉnh cũng quan ngại việc khi được tin hỗ trợ số lượng người dân từ Campuchia về sẽ gia tăng và gây "áp lực" cho địa phương. Sở Tư pháp Tây Ninh cũng khẳng định, trẻ em được sinh ra tại đây mặc nhiên sẽ được làm giấy khai sinh Việt Nam.[38] Vào giữa tháng 7, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc cũng có công văn yêu cầu các địa phương hỗ trợ người dân hòa nhập cộng đồng.[38]
Nguy cơ vỡ đập
Nguy cơ về việc vỡ đập hồ Dầu Tiếng đã được đưa ra vào ngày 31 tháng 7 năm 2013 bởi các chuyên gia thủy lợi trong một cuộc họp của Ủy ban nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh.[39] Theo ước tính của các chuyên gia, chỉ trong vòng 2 giờ 8 phút đợt lũ từ việc vỡ đập sẽ gây ngập tại Củ Chi vào 11,97 m và sau 23 giờ 18 phút sẽ khiến Thành phố Hồ Chí Minh ngập 2,38 m.[39][4] Theo thiết kế, lưu lượng xả tràn của hồ Dầu Tiếng có thể lên đến 2.800 m3/giây với mực nước lũ 26,92 m. Trong khi đó, sức tải lũ của sông Sài Gòn còn rất thấp.[40] Vào ngày 7 tháng 2 năm 2017, Thủ tướng Chính phủ đã ra Quyết định số 166/QĐ-TTg đưa công trình thủy lợi hồ Dầu Tiếng vào công trình quan trọng liên quan đến an ninh quốc gia.[39] Trước đó, hồ Dầu tiếng chỉ xả lũ bất thường do sự cố cửa van vào năm 1986 và năm 2008 nhưng đã gây ngập lụt cho nội thành của Thành phố Hồ Chí Minh.[41] Vào năm 2016, Bộ Nông nghiệp & Phát triển nông thôn cùng Ban Chỉ huy phòng chống thiên tai và tìm kiếm cứu hộ cứu nạn tỉnh Tây Ninh, Công ty Trách nhiệm hữu hạn Một thành viên Khai thác thủy lợi Dầu Tiếng – Phước Hòa đã tập giả định phá 200 m thân đập để xả lũ về sông Vàm Cỏ Đông trong tình huống hồ Dầu Tiếng quá tải và tránh ngập cho hạ du sông Sài Gòn. Việc phá hủy đập phụ sẽ gây ảnh hưởng 28 hộ dân ở xã Suối Đá, huyện Dương Minh Châu cùng các vùng lân cận khác.[42]
Năm 2022, Trần Quang Hoài, Phó Trưởng ban Chỉ đạo quốc gia về phòng, chống thiên tai nhấn mạnh "Nếu khi có tình huống xấu xảy ra, nguy cơ sẽ rất lớn, thiệt hại gây ra sẽ không nhỏ và có thể trở thành thảm họa đối với Thành phố Hồ Chí Minh".[40]