Ngữ hệ Enisei

Ngữ hệ vùng Trung Siberia

Ngữ hệ Enisei (còn được gọi là Enisei-Ostyak)[chú_thích 1] là một ngữ hệ hiện diện tại khu vực sông Enisei thuộc Siberia.

Ngữ hệ Enisei
Sắc tộcNgười Enisei
Phân bố
địa lý
Hiện nay dọc theo sông Enisei
Quá khứ phần lớn SiberiaMông Cổ
Phân loại ngôn ngữ họcDené–Enisei?
  • Ngữ hệ Enisei
Ngôn ngữ nguyên thủy:Enisei nguyên thủy
Ngôn ngữ con:
  • Bắc
  • Nam †
Glottolog:yeni1252[1]
{{{mapalt}}}
Phân bố của hệ Enisei khoảng thế kỷ 17 (gạch chéo) và cuối thế kỷ 20 (đỏ đậm). Dữ liệu thủy danh (Hydronym; tức tên sông ngòi, ao hồ, v.v) và dạng phân bố này ám chỉ một cuộc di cư lên bắc của quần thể Enisei gốc cư ngụ tại dãy núi Sayan và bắc Mông Cổ.

Phân bố các nhánh của hệ Enisei vào năm 1600

Phân loại

  • Tiền Enisei
    • Bắc Enisei (chia tách vào khoảng năm 700)
      • Ket (200 người nói)
      • Yugh (biến mất khoảng năm 1990)
    • Nam Eisei †
      • Kott–Assan (chia tách vào khoảng năm 1200)
        • Kott (biến mất giữa thập niên 1800)
        • Assan (biến mất khoảng năm 1800)
      • Arin–Pumpokol (chia tách vào khoảng năm 550)
        • Arin (biến mất khoảng năm 1800)
        • Pumpokol (biến mất khoảng năm 1750)

Chỉ có hai ngôn ngữ trong hệ này tồn tại đến thế kỷ XX, đó là tiếng Ket (còn gọi là Imbat Ket), nay có chừng 200 người nói, và tiếng Yugh (còn gọi là Sym Ket), nay đã biến mất như một bản ngữ. Những thành viên khác được biết đến của hệ này, Arin, Assan, Pumpokol, và Kott, đều đã biến mất trước tiếng Yugh ít nhất một thế kỷ. Những nhóm khác – Buklin, Baikot, Yarin, Yastin, Ashkyshtym, and Koibalkyshtym – được xác định là những ngôn ngữ Enisei, nhưng ngoài một vài tên riêng, ta không biết gì về chúng.

Có đề xuất về việc kết nối hệ Enisei với hệ Na-Dené, một trong những ngữ hệ chính của thổ dân Bắc Mỹ.[2]

Từ vựng

Số đếm

Bảng dưới cho biết số đếm cơ bản trong các ngôn ngữ Enisei cũng như một số từ vị phục dựng ướm thử:[3]

   Số   Ngôn ngữ EniseiDạng phục dựng hiện có
Nhánh BắcNhánh Nam
Các phương ngữ KetYughKott-Assan Arin-Pumpokol
SKKottAssanArin Pumpokol Starostin
1qūˑsχūshuːtʃahutʃaqusejxuta*xu-sa
2ɯ̄ˑnɯ̄niːnainakinahinɛaŋ*xɨna
3dɔˀŋdɔˀŋtoːŋataŋatʲoŋa ~ tʲuːŋadóŋa*doʔŋa
4sīˑksīktʃeɡa ~ ʃeːɡaʃeɡatʃaɡaziang*si-
5qāˑkχākkeɡa ~ χeːɡakeɡaqalahejlaŋ*qä-
6aˀ ~ ààːχelutʃaɡejlutʃaɨɡaaɡɡɛaŋ*ʔaẋV
7ɔˀŋɔˀŋχelinaɡejlinaɨnʲaonʲaŋ*ʔoʔn-
10qɔ̄ˑχɔ̄haːɡa ~ haɡaxahaqau ~ hioɡahajaŋ*ẋɔGa
20ɛˀkɛˀkiːntʰukŋinkuknkinthjuŋhédiang*ʔeʔk ~ xeʔk
100kiˀkiˀujaːxjusjusútamssa*kiʔ ~ ɡiʔ / *ʔalVs-(tamsV)

Một vài từ khác

TừNgôn ngữ EniseiDạng phục dựng hiện có
Nhánh BắcNhánh Nam
Các phương ngữ KetYughKott-AssanArin-Pumpokol
SKNKCKKottAssanArin PumpokolVajdaStarostinWerner
Thông rụng lásɛˀssɛˀsšɛˀšsɛˀsšetčetčittag*čɛˀç*seʔs*sɛʔt / *tɛʔt
Sôngsēˑssēˑsšēˑšsēsšetšetsattat*cēˑc*ses*set / *tet
Đátʌˀstʌˀstʌˀščʌˀsšiššiškeskit*cʰɛˀs*čɨʔs*t'ɨʔs
Ngón taytʌˀqtʌˀqtʌˀqtʌˀχtʰoχ? intoto tok*tʰɛˀq*tǝʔq*thǝʔq
Nhựa (cây)dīˑkdīˑkdīˑkdʲīkčik???*čīˑk*ǯik (~-g, -ẋ)*d'ik
Sóiqɯ̄ˑt qɯ̄ˑti  qɯ̄ˑtə χɯ̄ˑt(boru ← Turkic)qutxotu*qʷīˑtʰi*qɨte (˜ẋ-)*qʌthǝ
Mùa đôngkɤ̄ˑtkɤ̄ˑtikɤ̄ˑtekɤ̄ˑtkeːtʰi?lotlete*kʷeˑtʰi*gǝte*kǝte
Ánh sáng kʌˀn kʌˀnkʌˀnkʌˀnkin?lum?*kʷɛˀn*gǝʔn-?
Ngườikɛˀdkɛˀdkɛˀdkɛˀtʲhithetkitkit*kɛˀt*keʔt?
Nướcūˑlūˑlūˑlūrululkulul*kʰul*qoʔl (~ẋ-, -r) ?
Bạch dươngùsùːseùːsəùːʰsučauučakusuta*kʰuχʂa*xūsa*kuʔǝt'ǝ
  Xe trượt súùlsúùlšúùlsɔ́ùl čogar čɛgaršaltsɛl*tsehʷəl     *soʔol*sogǝl (~č/t'-ʎ) 

Chú thích

Tham khảo